شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ارمانى
دەپ ەسكە الادى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسى ديپلوماتيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ءىلياس قوزىبايەۆ «ايقىن» گازەتىندە.
«شوقاننىڭ تۇلعالىق بولمىسى، «اققان جۇلدىزدىڭ» (وبرازدى تۇردە شوقاندى وسىلاي شىعىستانۋشى نيكولاي يۆانوۆيچ ۆەسەلوۆسكي مەن جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ اتاعان) رۋحاني ءىزى وزىنەن كەيىنگى ۇرپاقتارعا قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ «سەگىز قىرلى» مەتافوراسىنا ساي كەلەدى.
قازىر دە «ءۋاليحانوۆتىڭ قاي دارىنى ەرەكشە؟ » دەگەن پىكىرتالاستار تولاستار ەمەس: الدە ول گۋمانيتارلىق ءىلىمنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق تانىمى مول ءىرى عالىم با، الدە زەرەك تىڭشى ما، شەبەر ديپلومات پەن ساياساتشى ما، قايتالانباس قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى، الدە ءسوز شەبەرى مە؟ بەلگىلىسى - ول ءوز ۋاقىتىنان ەرتە تۋعان، مۇمكىندىگى مول بولسا دا، سونىڭ شاعىن بولىگىن عانا جۇزەگە اسىرعان.
عۇلامالار دا ادامدار، ولاردى دا قايعى، قاسىرەت اينالىپ وتپەيدى، ويلاعاندارىن ىسكە اسىرۋعا ۇلگەرمەيدى. وسىلاي ومبى كادەت كورپۋسىنىڭ جاس تۇلەگى سان قيلى قىزىقتى ساياحاتتاردى اڭساپ، ازيادا اشىلماعان جەرلەردى اشۋعا ۇمتىلدى. ارمانىن ورىنداۋ تاعدىرىنا جازىلىپتى. ول بىرنەشە ساياحات جاسادى، سولاردىڭ ىشىندە قاشعارعا جاساعان ساياحاتى دا بار.
الايدا ناۋقاسىنىڭ ورشۋىنە بايلانىستى ءۋاليحانوۆ ىزعارى سۇيەكتەن وتەتىن سانكت- پەتەربۋرگتەن تۋعان ەلىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. 1862 - جىلى 14 - قاڭتاردا ءوزىنىڭ رۋحاني جاقىن دوسى - ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى فەدور ميحايلوۆيچ دوستويەۆسكيگە جازعان حاتىندا وي ءبولىسىپ، اۋا رايى جايلى قاشعاردان ماڭىزدى كونسۋلدىڭ ورنىن العىسى كەلەتىنىن، بولماعان جاعدايدا ساياساتپەن اينالىساتىنىن ايتتى. سوڭعى ايتقانى - اتباسار وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى لاۋازىمىنىڭ سايلاۋىنا قاتىسىپ، «ءوز جەرلەستەرىنە ءبىلىمدى سۇلتان- بيلەۋشىنىڭ ولارعا نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىنىڭ ۇلگىسى» بولعىسى كەلدى.
شوقاننىڭ ديپلوماتيالىق ونەرمەن اينالىسۋعا ۇمتىلىسى وقىرماندى تاڭعالدىرۋى مۇمكىن، دەگەنمەن، ول ماقساتتى تۇردە وسى قىزمەت سالاسىنا ءوزىن دايىندادى. بەكىتىلگەن ءداستۇر بويىنشا، سۇلتاننىڭ ۇلى رەتىندە جەتى حالىقتىڭ ءتىلىن ءبىلدى. وقىعان جىلدارى ۇلكەن شىعىستانۋ ادەبيەتتەرى قورىن يگەردى، ەلىمىزگە جاقىن ايماقتاردى تەرەڭ وقىدى. 1856 - جىلى گەنەرال- گۋبەرناتوردىڭ اديۋتانتى بولعان كەزىندە، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرماسىمەن قۇلجا وڭىرىنە ديپلوماتيالىق ساپارىن ىسكە اسىردى، ناتيجەسىندە قىتايمەن ساۋدا قاتىناسى قالىپقا كەلتىرىلدى. ەكى جىل وتىسىمەن تاعى دا رەسەيدىڭ سىرتقى ساياسي ۆەدومستۆوسى مەن ءمينيسترى ا. گورچاكوۆ ازىرلەگەن سونداي جوسپار بويىنشا قاشعارعا بارادى. ساپاردىڭ قورىتىندىسىندا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى پاتشانىڭ الدىندا ءۋاليحانوۆتى ءوز ۆەدوموستۆوسىنا جىبەرۋىن وتىنەدى. 1860 - جىلى مامىر ايىندا كەلىسىم بەرىلىپ، ءىس جۇزىندە شوقان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ازيا دەپارتامەنتىندە، زاماناۋي تىلمەن ايتساق، ايماق بويىنشا جەتەكشى ساراپتاماشى مىندەتىن اتقاردى.
ءبىز بىلەتىندەي، ەندى ش. ءۋاليحانوۆ قاشعارىنا ديپلوماتيالىق قىزمەتكەر رەتىندە ءوزىنىڭ ىزدەنىستەرىن جالعاستىرۋ ءۇشىن بارا المايتىن بولدى. الايدا، ونىڭ كوپجىلدىق ارمانىنىڭ ءبىرازىن ءوزىنىڭ كادەت كورپۋسىندا بىرگە وقىعان جاقىن دوسى شاحماردان يبراگيموۆقا (1840 - 1891) جۇزەگە اسىرۋعا كومەكتەستى. شاحماردان يبراگيموۆ شوقاننىڭ اكەسىنىڭ حاتشىسى، ومبى مەكتەبىنىڭ مۇعالىمى، تاشكەنتتەگى گەنەرال- گۋبەرناتوردىڭ جانىنداعى ديپلوماتيالىق تاپسىرمالار بويىنشا اۋدارماشى جانە اعا شەنەۋنىگى، «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» رەداكتورى قىزمەتىن اتقاردى. 1890 - جىلى جيدداداعى رەسەي كونسۋلى بولىپ تاعايىندالدى. ونىڭ رەسەي سىرتقى ساياسات مۇراعاتىنداعى جەكە ىسىندە، يبراگيموۆ ءمىنسىز قىزمەتى ءۇشىن سەگىز رەسەيلىك جانە شەتەل وردەندەرىمەن ماراپاتتالىپ، جوعارى ازاماتتىق شەن العانى جازىلعان.
قىرىق جىل وتكەسىن وسى ەستافەتانى ساۋدتاعى كەڭەس وداعىنىڭ توتەنشە وكىلى ءنازىر تورەقۇلوۆ قولىنا الدى. بۇگىنگى كۇندەرى قازاقستاننىڭ ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەرى بەس قۇرلىقتاعى 64 ەلدە جەمىستى قىزمەت ەتىپ، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سىرتقى الەممەن كەلىسىمدە ءومىر ءسۇرۋ كەرەك دەگەن وسيەتىن مۇلتىكسىز ورىنداۋدا» ، - دەپ جازادى باسىلىم.
