مەن كورگەن ولگەي - فوتو
XVIII عاسىردا جوڭعارلارمەن قيان-كەسكى شايقاستاردا اسلان باتىرلىعىمەن، كەمەڭگەر قولباسشىلىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ابىلاي حاننىڭ اق تۋىن ۇستاپ، وڭ تىزەسىنەن ورىن العان، ەردىڭ ەرى - ەر جانىبەك بەرداۋلەت ۇلىنىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنايى باردىق.
حالىقارالىق «ەر جانىبەك» قورىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن الماتىدان 4 كولىككە سىيىسىپ، دەلەگاتسيا (1 ماشينە جۋرناليستەر) جولعا اتتاندىق. جول قادىرىن جۇرگەن بىلەر دەگەن، شىجىعى مەن قىزىعى مول ەكى كۇندىك جولدا تەك اۋىزدان ەستىگەن بولماسا بۇرىن-سوڭدى كوز كورمەگەن تاريحي جەرلەرگە دە اياق باسۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ساعىنا، سارعايىپ كۇتكەن سول قانداستارىمىزبەن قاۋىشامىز، ارعى-بەرگى شەر تارقاسىپ، ماۋقىمىزدى باسامىز-اۋ دەگەن ءبىر قۋانىش سەزىمى ءسوزسىز كەۋدەمىزدى كەرنەپ بارادى.
اياگوز اسىپ، وسكەمەندى وكشەلەگەندە ءتۇن اۋىپ، ءبارىمىز قوناق ۇيگە جايلاندىق. وسكەمەن ءبىزدى سامساعان الاۋ وتتارىمەن، قۇددى اسپانداعى جۇلدىز بىتكەن تاپ وسى قالانىڭ ۇستىنە كەپ ۇيىلە قۇلاعانداي جارقىراعان شامداردىڭ جارىعىمەن قارسى الدى.
جاقسىلاپ تىنىعىپ العان دەلەگاتسيا تاڭ سارىمەن قايتا جولعا شىقتى. توركىن جاقتان ءتورت ماشينە ءبىر-بىرىمەن جارىسىپ كەلەدى. ولگەيدەگى ەت-جاقىن باۋىرلارىمىزعا دەگەن ساعىنىش ءبىزدى جەلدەي جەتەلەۋدە.
الايدا، ءوزىمىزدىڭ دەگەن وسكەمەنگە كىرگەننەن شىققانعا دەيىن قالا، اۋىل، كوشەلەرگە ورىس اتاۋلارى بەرىلگەنىن كوزبەن كورىپ، قىرىق جاماۋ، شۇرىق-تەسىك جولدىڭ الەگىن ۇمىتىپ، جەر-سۋ اتتارىنىڭ كەلىمسەك تىلدە كولبەڭدەپ تۇرعانىنا قاپا بولىستىق. نە كەرەك، ءسويتىپ جۇرگەندە شەكارا اسىپ رەسەي جەرىنە دە جەتتىك. جول ماشاقاتى شارشاتىپ، قارنىمىز اشىپ قالعان ەكەن. بىزدەر ەندى جاقىن ماڭنان تاماقتاناتىن ورىن ىزدەۋ قامىنا كىرىستىك.
جول بويىنان كورىنگەن ءبىر-ەكى اسحاناعا كىرىپ ەك، تاماقتارى تەگىس اققويدىڭ (دوڭىز) ەتىنەن جاسالعان ەكەن. ءبىرازدان سوڭ جول جيەگىندە ورنالاسقان شاعىن عانا اسحانادان ىستىق شاي، كارتوپ قوسىلعان بالىشپەن وزەك جالعادىق. الدىمىزدا رۋبتسوۆسك، زمەينوگورسك، بارناۋل، بيسك، تاۋلى التاي.
ورىستىڭ شەتسىز - شەكسىز قالىڭ ورماندارىنا تامسانۋمەن كەلەمىز. تامسانىپ وتىرىپ ءان سالىپ كەلەمىز. وسىنشاما ورماندى ءورت جىبەرمەي، بالتا ءتىسىن باتىرماي قالاي ايالاپ، امان-ەسەن ساقتاپ وتىر ەكەن؟ دەگەن سۇراق قويىسىپ، قىزۋ اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ، جەلدەي زۋىتقىپ ءجۇرىپ ءسىبىردىڭ ءبىر ەتەگىنە دە ىلىندىك.
ءسىبىردىڭ ورماندارىنا جەتكەندە، وسى ورماننىڭ ىشىندە رەپرەسسيا كەزىندە ساياسي، قۋدالاۋعا ءتۇسىپ، ايداۋعا جىبەرىلگەن قانشاما الاش ازاماتتارىنىڭ سۇيەكتەرى جاتىر ەكەن دەگەن تەبىرەنىس پەن سانسىز سۇراق مازا بەرمەي، ەرەكشە تولعانىپ كەلەمىن.
ودان ءارى ورىستىڭ ايگىلى «تەسكەنتاۋىنا» دا جەتتىك. تەسكەنتاۋ سول زار - زامان، وكتەم يمپەريانىڭ اياۋسىز قاندى ساياساتىنىڭ قۇربانى بولعان، ايداۋداعى الاش ازاماتتارىنىڭ ءبۇتىن تاۋدى ەش تەحنيكاسىز، قارا قولمەن تەسىپ، كەسىپ جاساعان اسۋى. قۇددى تاريحقا كەرى ورالعانداي، الگى اسۋعا كەلگەندە وكسىك القىمىما تىعىلىپ، كوزىمنەن تامشى جاس ءمولت ەتتى. مۇنىمدى وزگەلەردەن جاسىرىپ، جاسىمدى سىعىپ قويامىن.
ءسويتىپ ءجۇرىپ ول جاقتىڭ توبىقتان كەلەتىن قارىنا دا ءمان بەرمەپپىن عوي. اسۋ استىق، بەل استىق. 2500 شاقىرىمدى ارتقا تاستاپ، ەكى كۇن دەگەندە موڭعولياعا دا كىرىپ كەلدىك. شەكاراداعى قىزمەتكەرلەر دە جىلى ءجۇزدى، قازاقتىڭ قارا كوز ۇل-قىزدارى ەكەن.
بىزگە بىردەن «تويعا كەلە جاتىرسىزدار ما؟» دەدى. بىزدە، قۇددى شەت مەملەكەتكە ەمەس، ءوز جەرىمىزگە كەلگەندەي قازاقشا شۇيىركەلەسە كەتتىك الگىلەرمەن. شەكارا ماڭىندا ورنالاسقان قازاق اۋىلىنا توقتاپ، قارىن تويدىرۋدىڭ قامىنا كىرىستىك. ءاي، ايتپاقشى، ول جاقتىڭ ءمانتىسىنىڭ ءدامى ەش اۋزىمنان كەتپەيدى. ول جاقتا ءمانتىنى «بوڭزۋ» دەيدى ەكەن. ارى قاراي ولگەي.
ولگەي دە مەنىڭ ءوز جۇرتىم.
بايان ولگەي شىنىمەن قازاقتار كوپ قونىستانعان ايماق ەكەن. قازاقى سالت-ءداستۇر مەن بولمىس مىقتى ساقتالعان ەكەن. ادامدار كوشەلەردە قازاقشا تاقيا، شاپان كيىپ جۇرە بەرەدى. ەرلەرىنىڭ كيگەنى بىلعارى ەتىك، ۇستاعانى ساپتاما باكى. بىزدە شە؟.. موڭعوليانىڭ باسقا ايماقتارىنداعى قازاقتار سانى 7-8 پايىزدى قۇراسا، ولگەيدىڭ قازاقتارىنىڭ سانى 93 پايىزدى قۇرايدى. قالعان 7 پايىز سول موڭعولدار. ولاردىڭ ءوزى قازاققى ورتاعا ءسىڭىپ كەتكەن.
موڭعولدا 150 مىڭداي قازاق جاسايدى ەكەن. ولار ءوز ءدىنى، دىلىنەن ايىرىلماعان. كەرىسىنشە نىق بەكىپ، ورنىققان. ەڭ باستىسى ادامدارى اقجارقىن، قوناقجاي. اسىرەسە ماقتاعانىمىز ەمەس. ونى دا كوزىمىز كوردى. ولگەيلىكتەر باي تۇرادى. تۋرا ماعىناسىندا دا، اۋىسپالى ماعىناسىندا دا. ولاردى باي دەيتىنىمىز، ماتەريالدىق جانە رۋحاني جاعىنان كونە قاينارلاردان سۋسىنداعان، ءوزىنىڭ اۋەلگى تامىرىنان ايىرىلماعان، كاسىپ كوزى دە سول بۇرىنعى مال، اۋىل شارۋاشىلىقتارى.
دۇكەندەرىندە تازا تۇيە جۇننەن توقىلعان كيىمدەر مەن، تۇلكى تىماقتار، بىلعارى اياق كيىمدەر مەن ءمۇيىز باكىلەر. الماتىدان بارعان ءبارىمىز مۇنى كورىپ تاڭقالىستىق. سىرت قاراعاندا دامۋدان ارتتا قالىپ كەتكەندەي كورىنگەنىمەن، شىن مانىسىندە مۇلدەم ولاي ەمەس. ولگەيلىك 130 مىڭ جان باسىنان شاققاندا 1 ميلليون 500 مىڭ مال باسى رەسمي ساناقتا.
اۋقاتتى قازاق وتباسىلارىنىڭ ءۇي قوراسىندا 3000 باس سارلىق سيىر بايلانىپ تۇرعانىن كورىپ، كوڭىلىمىز تويدى. جولدا كەزىككەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى دە قازاقشاعا سۋداي ەكەن. ايتپاقشى، موڭعوليادا رەسمي زاڭىمەن راستالعان ەكى-اق ۇلت جاسايدى. ءبىرى موڭعول بولسا، ءبىرى قازاق. قالعاندارى موڭعولدىڭ تايپا-رۋى ساناتىندا. نە دە بولسا، ولگەيلىكتەردىك ومىرىنە قىزىعا دا قىزعانا قاراستىق.
ءتورت كۇن بويىنا ات شاپتىرىپ، دابىل قاقتىرىپ باتىر بابانىڭ ءدۇبىرلى تويىن دۇرىلدەتىپ وتكىزگەن ولگەيلىكتەرگە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق.
ەر جانىبەكتىڭ ەرلىگىن ۇلىقتاعان ۇرپاقتارى ولگەيدىڭ كىرە بەرىسىندەگى بيىك توبەگە (بۇرىن بۇل جەر «كەلىن توبە» دەپ اتالىپ كەلگەن) باتىر ەسىمىن بەرىپ، قوس ءبورىسىن قاسىنا ەرتكەن جانىبەك بەرداۋلەت ۇلىنىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ تاعانىن تارتتى.
ەندى بۇل جەر التايدىڭ ءتورت ەمشەگىن قاتار ەمگەن قازاق جۇرتىنىڭ ءتاۋ ەتەتىن كيەلى ورنىنا اينالادى دەپ سەنەمىز. التايعا ەل قوندىرعان ەر جانىبەكتىڭ توبەسى ورنالاسقان 6 مىڭ شاقىرىمدىق داڭعىل جولعا دا باتىردىڭ ەسىمى بەرىلدى.
ءدال وسى قارا جول قازاقستان، رەسەي مەن موڭعوليانى بايلانىستىرىپ تۇرعان تىكەلەي جول بولىپ تابىلادى ەكەن. بولاشاقتا موڭعولدان ەلگە قايتاتىن قانداستارىمىزدى باستاپ شىعارىپ سالىپ تۇرعانداي بەينەنى ەلەستەتتى ءبىر ءسات. ءدال وسى داڭعىلعا باتىر ەسىمىنىڭ بەرىلۋىنىڭ سيمۆوليكالىق تا ماعىناسى وسىعان سايادى.
بابا رۋحىنا باس يگەن بۇگىنگى ۇرپاق سارىكول جايلاۋىندا جينالدى. التى قانات جۇزگە تاياۋ اق وردالى اقشاڭقاي ۇيلەر تىگىلدى. قازاقستان، رەسەي، موڭعوليا جانە قىتاي ەلدەرىنە تاراعان تاۋلى التاي، ءور التاي، تارباعاتاي، كەندى التاي مەن قوبدا بەتىنە قونىس تەپكەن كەرەي جۇرتىنىڭ بۇگىنگى بەيبىت تىرلىگىنىڭ باستاۋىنا باس بولعان دا ەر جانىبەك بەرداۋلەت ۇلى ەدى. قازاق حالقىنىڭ ءبىر-بىرىنەن قول ۇزبەي، بىرىگۋىنە الدا دا سەبەپكەر بولا بەرەتىنىنە كوزىمىز جەتتى.
حالىقارالىق اقىندار ايتىسى، اقىندار ءمۇشايراسى، بالۋان كۇرەسى، ات شاپتىرعان الامان بايگە، كوك سەركەنى كوككە لاقتىرعان كوكپارشىلاردىڭ تارتىسى مەن بۇركىتشىلەر سايىسى ۇيىمداستىرىلىپ، بەس بوعدادا بۇرىن سوڭدى بولماعان ءدۇبىرلى دۋمان، تورقالى توي ءوتتى. ءتورت مەملەكەتتەن ۇزىن سانى 10 مىڭداي قوناق كەلىپ، سارىكول جايلاۋىندا سارى قىمىزدى ساپىرا ءىشىپ، بابا رۋحىنا باعىشتالعان اسقا قاتىستى.
باتىردىڭ كيەلى «اق تۋى» ورتاعا تىگىلىپ، ارنايى اقسارباس قوي سويىلدى. بۇل تويعا موڭعول كوسەمى تس. ەلبۇعىدورج مىرزا ارنايى قۇتتىقتاۋ جەدەلحاتىن جولداسا، قازاقستان پرەزيدەنتى اتىنان دۇنيە جۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعا ورىنباسارى تالعات ماماشيەۆ قۇتتىقتاۋ ءسوزىن سويلەدى. قۇدا دا ءماز، قۇداعيدا ءماز دەمەكشى، ساعىنعان قانداستارىمىزدى كورگەندە كۇلكىمىزدى (قۋانىشىمىزدى) كۇل استىنا كومۋدەن اۋلاق بولدىق.
ءتورت كۇندىك توي كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وتە شىقتى. ۇلان-اسىر تويدان ارقا-جارقا بولىپ، قيماي-قيماي ەلگە قاراي جولعا شىقتىق. شەكاراعا كەلگەندە الگى اسحاناعا قايتا كىرىپ، ءدامدى بوڭزۋعا تويىپ الدىق. ول جاقتاعى باۋىرلار ءبىزدى قيماي، ءبىز ولاردى قيماي، الداعى ۋاقىتتاردا قايتا قاۋىشارمىز دەگەن ۇلكەن سەنىممەن تارقاستىق. ايتپاقشى ول جاقتىڭ قازىسى مەن قىمىزىنىڭ ءدامى مۇلدە بولەك. ءبىراق بۇل ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.
نۇرگەلدى ءابدىعاني ۇلى
الماتى- بارناۋل-بايان ولگەي
سۋرەتتەردى تۇسىرگەن ەرلىك ەرجان ۇلى
