قازاقستاندا «ڭ» - دى ايتا الماۋ «سيندرومى» ەتەك الدى
تەلەديدارعا «ڭ» - دى ايتا المايتىن تىلشىلەر شىعا بەرەتىن بولدى.
ونى كورگەن كەيىنگى بالالار دا «ڭ» - دى ءبىرجولا ۇمىتتى.
دۇيسەنبى كۇنى وقۋشىلار اراسىندا وتكەن «مۇقاعالي وقۋلارىنا» باردىم.
3 ساعاتتا ساحناعا شىعىپ ولەڭ وقىعان توعىز جاستاعى ۇل- قىزداردىڭ باسىم بولىگى «ڭ» ءارپىن ايتقان جوق.
قالالىقتاردى قويىپ، بۇل كۇندە اۋىلداعىلار دا وسى دەرتتى جۇقتىرعانداي. نە ىستەيمىز، اعايىن؟ «ڭ» - دى قايتسەك ايتقىزامىز؟» بەلگىلى ساتيريك قاناعات ءابىلقايىر وسى پىكىردى الەۋمەتتىك جەلىگە جازا قالىپ ەدى، جۋرناليستەر اراسىندا قىزۋ تالقىلاندى.
جاستاردىڭ «ڭ» ءارپى بار سوزدەردى ايتپاي، قولدانىستان مۇلدە شىعارا باستاعانى بالالار گازەتىنىڭ كوتەرۋگە ءتيىس ماسەلەسى رەتىندە بىزگە باعىتتالعانداي. «جاناعى، ەرتەن، تانەرتەن» دەپ سويلەيتىن، «ڭ» - نىڭ ورنىنا «ن» - نى ايتاتىن بالالار كوپ بۇگىندە. ءبىر قىزىعى، «ڭ» - دى دىبىستاي المايتىنداردىڭ كوپشىلىگى مۇنىسىن كەمشىلىك دەپ مويىندامايدى ەكەن.
ءبىز بالالاردىڭ «ڭ» - دى ايتپاۋىنىڭ سەبەپتەرى مەن «ڭ» - دى ايتىپ ۇيرەنۋدىڭ جولدارىن قاراستىرىپ كورگەن ەدىك...
ءبىز رەسپۋبليكالىق پسيحوتەراپيالىق عىلىمي ورتالىقتىڭ دەفەكتولوگ- لوگوپەد مامانى جاننا جۇماباي قىزىمەن سويلەستىك. كەڭەسىن تىڭدادىق. دەفەكتولوگ بالالاردىڭ «ن» مەن «ڭ» - دى ايتا الماۋىنىڭ سەبەبىن فونەماتيكالىق ەستۋ- ءتۇسىنۋى دۇرىس قالىپتاسپاعانىنان دەپ ءتۇسىندىردى.
- 6 جاسقا دەيىن بالا بارلىق ارىپتەردى تولىق قامتىپ ايتىپ ۇيرەنەدى. ر- ل، ش- س، ن- ڭ، ج- ز سىندى ۇقساس دىبىستاردى مەكتەپ جاسىنا جەتكەن بالا دۇرىس ايتا الۋى كەرەك. ال دۇرىس دىبىستاي الماعان جاعدايدا بالانى مەكتەپ لوگوپەدىنە كورسەتۋ قاجەت. دەفەكتولوگ- لوگوپەدتەر بالامەن جۇمىس جاساپ، ايتا الماي جۇرگەن ارىپتەرىن ورنىنا قويامىز.
«ن» مەن «ڭ» - دى دىبىستاي الماۋ بىرنەشە سەبەپكە بايلانىستى. بىرىنشىدەن، بالانىڭ سويلەۋ مۇشەلەرىنىڭ قۇرىلىسى دۇرىس قالىپتاسپاعاننان بولادى. ياعني، بالانىڭ تىستەرىنىڭ قيسىق شىعۋى، تاڭدايىنىڭ بيىك ورنالاسۋى، جاعىنىڭ دۇرىس جۇمىس جاساماۋى، ەرنىنىڭ قالىڭ بولۋى، تاعىسىن تاعىلار. بۇل كەدەرگىلەر بالانىڭ ارىپتەردى دۇرىس دىبىستاۋىنا اسەر ەتەدى.
ەكىنشى سەبەبى، سويلەۋ مۇشەلەرىنىڭ قيمىل- قوزعالىسىنىڭ دۇرىس بولماۋىنان. سويلەگەندە ەرىننىڭ، ءتىلدىڭ قوزعالىسى قالىپتى بولماۋى، قوزعالىستىڭ شەكتەۋلى بولۋى ارىپتەردى دۇرىس دىبىستاۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى. سويلەگەندە ءتىل ءبىر قالىپتان ەكىنشى قوزعالىسقا تىنىمسىز اۋىسىپ، جۇمىس ىستەيدى. ءتىلدىڭ بەلگىلى قالىپتى ۇستاپ تۇرۋى قيىندىق كورسە، ءتىلدىڭ قالپى، قىزمەتى باياۋ، ناشار بولسا بالانىڭ سويلەۋ ءتىلى انىق بولمايدى.
«ن» مەن «ڭ» - دى دىبىستاي الماۋ كوبىنە تىلشىكتىڭ قىزمەتىنە بايلانىستى. تىلشىكتىڭ تولىق كولەمدە قيمىلداماۋىنان دىبىس مۇرىن ارقىلى شىعادى. سول كەزدە ىسقىرىق، ىزىڭ (س- تس، ج- ز، ش- تس- چ- تس، ت. ب. ) دىبىستار دۇرىس شىقپايدى. وسىعان بايلانىستى ءبىز ارىپتەردى دۇرىس دىبىستاپ ۇيرەتۋگە باستايتىن تۇزەتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز.
ول ءۇشىن بالانىڭ بەت قيمىلىنىڭ بۇلشىق ەتتەرىنە، ەرىنگە، تىلگە ارتيكۋلياتسيالىق ماسساج جاسالىنادى. تىنىس الۋ جانە تىنىس شىعارۋدىڭ تەرەڭدىگىن ۇلعايتۋعا ارنالعان جاتتىعۋلار ىستەتەمىز. سوسىن داۋىستىڭ قاتتىلىعىن، ۇزاقتىعىن، مودەلدەنۋىن دامىتۋ جۇمىستارىن جولعا قويامىز.
سويلەۋ بەلسەندىلىگىن نىعايتۋ، بالاعا جاڭا ۇندەردى ۇيرەتۋ، دىبىستاردى تۇزەتۋ جانە قويۋ جۇمىستارىن جاتتىعۋلار ارقىلى تۇسىندىرەمىز. مىسالى، «ڭ» مەن «ن» - دى دىبىستاعاندا ءتىلدىڭ قالپىن بالاعا ۇعىندىرۋىمىز كەرەك. «ڭ» دەگەندە ءتىل ۇشى جوعارى قارايدى، ءۇن مۇرىننان شىعادى.
«ن» دەگەندە ءتىلدىڭ ۇشى جوعارعى ءتىستىڭ ارتىنا توقتالادى. وسىنى بالاعا ءتۇسىندىرۋ قاجەت. سوسىن ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىندىرەمىز. «مىڭ» دەگەن سان ەسىمدى «مىن» دەپ، «مەڭ» دەگەن زات ەسىمدى «مەن» دەپ ايتۋدان ماعىناسى بۇزىلاتىنىن ۇعىندىرامىز.
وسى جۇمىستاردان كەيىن بالا «ن» مەن «ڭ» - دى، جالپى ۇقساس دىبىستاردى ايىرا الاتىن بولادى. سويلەۋىندە كەدەرگى، اقاۋى بار بالالاردى 3-سىنىپقا دەيىن لوگوپەد ماماندارعا كورسەتسە، تۇزەلىپ كەتەدى. ال لوگوپەدتىڭ جۇمىسىنان كەيىن دە ارىپتەرى دۇرىس بولماسا، ول بالانى سويلەۋ كەمىستىكتەرىن تۇزەيتىن ارنايى مەكتەپتەرگە بەرگەن ءجون.
«ڭ» دىبىسىن ايتا المايتىنداردىڭ كوپشىلىگى قالانىڭ بالالارى دەر ەدىم. ۇيدە، بالالاباقشادا اۋەلى ورىسشا ءتىل سىندىرىپ، سوسىن قازاق سىنىبىنا بارعاندار قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى، ياعني ءا، ع، ق، ڭ، ءو ، ءۇ، ۇ، ھ، ءى دىبىستارىن دۇرىس ايتا الماي قينالادى. اۋەلى ورىس تىلىندە سويلەپ ۇيرەنگەن بالا، ورىس تىلىندە ونداي دىبىس بولماعاندىقتان، «ڭ» - دى «ن» - مەن شاتىستىرادى. وسىدان «اڭدى - ان»، «كەڭىردەكتى - كەنىردەك»، «كولەڭ- كەنى - كولەنكە» دەپ سويلەۋ داعدىسى قالىپتاسادى. سونداي-اق، قازاقشا ۇيرەنگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىندە دە «ڭ» - دى ايتىپ ۇيرەنۋ جىلدامدىعى تومەندەۋ، - دەيدى دەفەكتولوگ- لوگوپەد جاننا جۇماباي قىزى.
بالالاردىڭ «ڭ» - دى ايتا الماۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبىن پسيحولوگ ماماندار ەلىكتەۋشىلىكتەن دەپ تە تۇسىندىرەدى. «دوسىنىڭ نە جاقىندارىنىڭ «ڭ» - دى ايتا المايتىندىعى كەيبىر بالالارعا كەمشىلىك ەمەس، ەرەكشەلىك بولىپ كورىنەدى. ءسويتىپ ەلدەن ەرەكشەلەنۋ ءۇشىن دە «ڭ» - سىز سويلەۋدى ادەتكە اينالدىرادى. ال انا تىلىندە دۇرىس سويلەي المايتىن «قالالىقتارعا» ەلىكتەۋ «ڭ» - سىز سويلەۋگە باستايدى ەكەن.
ءسىز نە دەيسىز؟
سەزد اقىمبەك، «قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسى مەن فونولوگياسى» تيپتىك وقۋ باعدارلاماسىنىڭ اۆتورى:
«ڭ» - ى بار 120 شاقتى ءسوزدى جاتتاپ السىن
فونەتيكا تۇرعىسىنان «ڭ» - ءتىل ارتى دىبىسى. اسىرەسە، «ن» مەن «گ» دىبىسى قاتار كەلەتىن تۇستا (مىسالى، كۇنگە، ۇنگە ت. ب. ) وسى دىبىستىڭ پايدا بولۋ مۇمكىندىگى جوعارى. «ن» مەن «ڭ» - دى شاتىستىرۋ، اسىرەسە، شۋ مەن تالاس، ۇلىتاۋ، قاراتاۋ ءوڭىرىنىڭ ازاماتتارىندا ءجيى كەزدەسەدى.
مەن ءوزىم دە «ڭ» - دى ايتا المايتىنداردىڭ ءبىرى ەدىم. ءبىراق جاتتىعۋلار ارقىلى تۇزەپ الدىم. كەيبىر «ن» مەن «ڭ» - دى ايىرا المايتىن بالالار مەكتەپ كەزىندە سول كۇيى ۇيرەنە الماي، ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا دا قينالىپ جۇرەدى. ءوزىم قازاق ءتىلىنىڭ وقىتۋشىسى بولعاندىقتان ونداي بالالارعا «ڭ» - دى ايتقىزۋدى بىلايشا تۇسىندىرەمىن. ەڭ اۋەلى «كىمنىڭ، نەنىڭ؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىن ىلىك سەپتىگى جايلى ايتامىن.
ىلىك سەپتىگىن سوزدەرگە جالعاپ ۇيرەتەمىن. ەكىنشى جاق جىكتىك، تاۋەلدىك جالعاۋ تۇلعالارى قۇرامىندا دا «ڭ» دىبىسى بار ەكەنىن ۇعىندىرامىن. مىسالى، سەن دارىگەرسىڭ، سەنىڭ كىتابىڭ دەگەندەي. سوسىن قازاق تىلىندە 120 شاقتى ءسوزدىڭ قۇرامىندا «ڭ» ءارپى بار. ولاردىڭ ىشىندە كوپ قولدانىلاتىنى 30 شاقتى. «ڭ» - ى بار سوزدەردى مىقتاپ جاتتاپ الاتىن بولسا، «ڭ» - دى ايتا الماۋ «سيندرومىنان» قۇتىلادى.
اسقار نايمانتايەۆ، «ساحنا ءتىلى» ساباعىنىڭ ۇستازى:
«ڭ» - دى ايتا المايتىنىن مويىندامايتىندار كوپ
ونەر اكادەمياسىندا «ساحنا ءتىلى» ساباعىنان ءدارىس بەرەمىن. ودان بولەك، تالانتتار مەكتەبىندە جاس دارىنداردى دايىندايمىن. كوپتەگەن اتا-انا بالاسىنىڭ «ڭ» - دى ايتا الماۋىن ساقاۋلىق دەپ سانامايدى. كەمشىلىگىن تۇزەتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ قازاقتى اۋەلى مويىنداتۋ كەرەك. كوپشىلىگى «ڭ» - دى ايتا المايتىندارىن مويىندامايدى. ءوز وبالى وزىنە دەيىن دەسەڭ، تىڭدايتىن قۇلاققا وبال.
ەرتەڭ سول «ڭ» - دى ايتا المايتىندار ساحناعا، ەفيرگە شىعىپ كەتەدى. ادام - جالقاۋ. كۇندەلىكتى تىلدىك، فيزيكالىق عىلىمي جاتتىعۋلاردى جاساسا، ۇيرەنىپ كەتەدى. ونەر اكادەمياسىندا سول جاتتىعۋلاردى ىستەتىپ ءجۇرىپ، ءبىراز بالانىڭ ءتىلىن تۇزەدىم. جاتتىعۋ جاساۋدان ەرىنبەۋ كەرەك.
ەڭ قاراپايىمى، «ڭعاشقاش، ڭعاشقاش» دەپ ايتا بەرسىنشى.
جۇلدىزاي اليەۆا، پسيحولوگ:
تىلدىك كەمىستىگى بار بالانى تومەندەتپەگەن ابزال
بالانىڭ اۋىز قۋىسىنىڭ، دىبىستاۋ مۇشەلەرىنىڭ كەمىستىكتەرى ارنايى مامانداردىڭ كومەگىمەن تۇزەلىپ كەتەدى. ونداي بالالاردى كوپ جاعدايدا سىنىپتارى: «سەن پالەن ارىپتەردى ايتا المايسىڭ»، «ساقاۋسىڭ»، «كەكەشسىڭ» دەپ كەلەمەجدەپ جاتادى. تىلدىك اقاۋى بار بالالار كەلەكەنىڭ ورتاسىندا جۇرەدى. ولارعا اتا- اناسىنىڭ، ءمۇعالىمىنىڭ، دوستارىنىڭ قولداۋى قاجەت. بالانىڭ تىلدىك كەمىستىگىنەن ءوزىن تومەندەتپەگەنى ابزال. ءوزىنىڭ باسقا دا شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن اشۋىنا كومەكتەسۋ كەرەك. بالانىڭ باسقا دا باسىمدىقتارىن كورسەتۋىنە ىقپال جاساي بىلگەنىمىز ابزال.
P. S. شەرحان مۇرتازا: «جارىقتىق وسەكەم اۋليە ەكەن-اۋ دەپ ويلايمىن. قازىرگى مىنا زاماندا «ڭ» - عا ءتىلى كەلمەيتىندەر كوبەيدى. تەلەديداردى تىڭداپ، قاراپ وتىرساڭ «جاناعى، جاناعى» دەپ ءسوز اراسىنا «ارام» ءسوز قوسىپ سويلەيتىندەر جيىلەدى. «جەنىستەن جەنىسكە جەتە بەرەيىك» دەيتىندەر دە بار. بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە»، - دەپ تاۋسىلىپتى ىلگەرىدە جازعان «ءبىر كەم دۇنيەسىندە». «ڭ» - دى ايتا المايتىن بالالارعا وسپانحان اۋباكىروۆتىڭ «ءڭوڭىن» كۇندەلىكتى قايتالاپ وقىپ شىقسا دا، كومەك ەدى...
ءڭوڭ
وسپانحان اۋباكىروۆ
ءبىر باسىمدا ساناساڭ،
ونەر،
ءبىلىم
تەگىس بار.
بولمايتۇعىن باس ءارىپ
قاي جەرىمدە كەمىس بار؟!
- بولا المايسىڭ باس ءارىپ،
تۇسپە تەككە ازاپقا.
«ڭ» ارپىنەن باستالار
ءبىر ءسوز جوق قوي قازاقتا.
دەدى وسىندا بىرەۋلەر،
دالەل ايتىپ بۇلجىتپاس.
(دالەلدى ءسوز - ءالدى ءسوز،
ءالدى سوزگە كىر جۇقپاس).
- سولاي، - دەستى قالعانى،
وڭاي كونىپ، ويلانباي.
«كونە سال»، - دەپ، بىرەۋلەر
تاماق بەرىپ قويعانداي.
- «ڭ» ارپىنەن باستالار،
ءسوز بار، - دەدى «ڭ».
كونبەدى.
- بىلمەسەڭدەر ايتايىن،
ونىڭ اتى - «ءڭوڭ»، - دەدى.
ايسبەرگ دەگەندى،
ارعى قازاق «ءڭوڭ» دەگەن.
كوكتەمدە كوشەتىن
وزەن مۇزىن «سەڭ» دەگەن.
ايتقان ءسوزىم ايعاقتى،
كەرەگى نە مازاقتىڭ؟!
ءومىر بويى زەرتتەدىم،
انا ءتىلىن قازاقتىڭ.
زىلدەي اۋىر زىلدەردى،
«ءڭوڭ» دەيدى ەكەن بۇرىندار.
ال «سەڭ» دەگەن سوزىندە
«جەڭىل» دەگەن ۇعىم بار.
ءوڭ،
ءدوڭ،
جەڭ،
مەڭ،
سەڭ دەيدى.
تەڭ،
تاڭ،
توڭ،
كوڭ،
كەڭ دەيدى.
ال ەندى ايسبەرگتى
باس الساڭ دا، «ءڭوڭ»، - دەيدى!
ويدا جوقتا وسىلاي،
«ڭ» اشتى ءبىر جاڭالىق.
41 ءارىپ باس شايقاپ،
تۇرىپ قالدى قامالىپ.
«ءڭوڭ» دەگەن ءسوز قازاقتا
جوق دەسەڭ دە ەركىڭدە.
قارىز سۇراپ تۇرعام جوق،
بار دەسەڭ دە ەركىڭدە.
«ءڭوڭ» دەگەن ءسوز قازاقتا
جوق دەسەڭ دە ەركىڭدە.
بار دەسەڭ دە ءدال سودان
بۇزىلمايدى كوركىڭ دە!
قارلىعا يبراگيموۆا
«جاس وركەن»
