كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى فيليپپ رۋباحو - قازاقتىڭ سۇرمەرگەنى
ادامزات پايدا بولعالى ەڭ سۇراپىل قانتوگىستىڭ تاريح ەنشىسىنە اينالعانىنا وسىنشاما جىل وتسە دە، وعان قاتىستى اشىلماعان قۇپيالاردىڭ ءالى كوپ ەكەنىنە ۋاقىت العا وزعان سايىن كوزىمىز انىق جەتىپ وتىر.
ارينە، سوعىس جايلى اڭگىمەنىڭ بارىنە شىندىق دەپ قاراپ، بۇلجىماس اقيقات رەتىندە قابىلداۋدان اۋلاقپىز. دەگەنمەن، بۇرىن-سوڭدى بولماعان قانتوگىس كەزىندە قازاقستاندىقتاردىڭ لەنينگراد، ماسكەۋ، ستالينگراد، كيەۆ، مينسك، ۆارشاۆا، بەرلين ءۇشىن ۇرىستاردا عانا ەمەس، جاۋعا قارسى مايداننىڭ بارلىق شەبىندە جان الىپ، جان بەرگەنى شىندىق.
بۇل جايلى از جازىلعان جوق. الايدا بۇل ماسەلەدە ءالى دە بولسا كۇمان كەلتىرەتىن، تالاس تۋدىراتىن، انىقتايتىن جايتتاردىڭ بار ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز.
ماسەلەن، قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى تەك اتاجۇرتى قازاقستاننان ەمەس، باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالاردان دا مايدانعا اتتانىپ، ەرلىك ىستەر كورسەتتى. وسى ورايدا رەسەيلىك جانىبەك ەلەۋىسوۆ، قىدىران تۋعانبايەۆ، وزبەكستاندىق ابلاقۇل شاكىروۆ، قاراقالپاقستاندىق ءبىلىس (پليس) نۇرپەيىسوۆ سياقتى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارىن انىقتاعانىمىز ماقتانىش ەتەر ءىس بولسا، وزگە ۇلت وكىلى رەتىندە (وزبەك) جازىلىپ كەتكەن گەنەرال سابىر راحىموۆ، راسۋل ەسەتوۆ پەن ءىنيات ناۋرىزبايەۆتى قازاققا قايتارۋ مەرەيىمىزدى ودان ءارى اسقاقتاتا ءتۇستى. ەسىمدەرى ەلگە بەلگىلى بولسا دا، اتى-جوندەرى ادام تانىماستاي وزگەرىسكە ءتۇسىپ، قاساقانا بۇرمالانىپ، ءسويتىپ، قازاق نازارىنان تىس قالىپ جۇرگەن وزگە دە باتىرلارىمىز ءار-ءار جەردە بارشىلىق.
وسىنداي كۇردەلى ءبىر ۋاقىت بەزبەنىنە ءتۇسىپ، تاعدىر شىندىعىن وزىمەن بىرگە الا كەتكەن ەرجۇرەك باتىردىڭ ءبىرى - كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، قۇرالايدى كوزگە اتقان سۇرمەرگەن فيليپپ رۋباحو.
فيليپپ ياكوۆليەۆيچ رۋباحو - ءبىر قاراعاندا قازاققا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن الابوتەن ەسىم. سوندىقتان بولۋ كەرەك، ۋكرايندىقتار ونى ۋكراين حالقىنىڭ ۇلانى دەپ تانىسا، جاقسى ادامدى وزىنە مەنشىكتەي قويۋدى ادەتكە اينالدىرعان ورىس باسپا ءسوزى «ۋكراين نىسپىسىن العان ورىس سۇرمەرگەنى» دەپ جازىپ ءجۇر.
باتىردىڭ قۇجاتتارىنا قاراساڭىز، فيليپپ رۋباحونىڭ ۇلتى قازاق ەكەندىگى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان (قۇجات كوشىرمەسى تومەندە نازارعا ۇسىنىلىپ وتىر).
استىن سىزىپ ايتاتىن تاعى ءبىر دەرەك، ايگىلى «ۆيكيپەديا» ەنسيكلوپەدياسىنداعى عۇمىربايان قۇجاتتارىندا دا فيليپپ رۋباحونىڭ ۇلتى قازاق دەپ كورسەتىلگەن.
فيليپپ رۋباحونىڭ قازاق ۇلانى ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن بۇدان باسقا قانداي دالەل كەرەك؟
ال اتى- جونىنە كەلسەك، قۇجات تولتىرۋ كەزىندە قاتە كەتۋى مۇمكىن. ول كەزدەگى شالا ساۋاتتى قۇجات تولتىرۋشىلار قالاي ەستىسە سولاي جازاتىن ادەتى بولعانىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. راسىندا، حريستيان داستۇرىندە قويىلعان ەسىم بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. بۇعان سونشالىق ءبىر كۇدىكپەن قاراۋدىڭ كەرەگى جوق. كەرەك دەسەڭىز، اتى-ءجونى ورىس، زاتى قازاق قانداستارىمىز قازىرگى كۇندە دە ارامىزدا از ەمەس.
ايتقانىمىزدى نەگىزدەۋ ءۇشىن عۇمىربايانىنا قىسقاشا توقتالىپ وتەيىك.
فيليپپ ياكوب ۇلى رۋباحو 1923 -جىلى 13 -قاڭتاردا روستوۆ وبلىسىنا قاراستى اقساي ەلدى مەكەنىندە (قازىرگى اقساي قالاسى) رەسەي اسكەري-تەڭىز فلوتىنىڭ بۇرىنعى وفيتسەرى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ۇلتى - قازاق.
زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، شەشەسى ۋكراين قىزى بولعان. اكە-شەشەدەن ەرتە ايىرىلعان فيليپپ باتۋمي قالاسىنداعى بالالار ۇيىندە تاربيەلەنەدى. قازاق بالاسى ءۇشىن الابوتەن نىسپىنى ول وسى جەردە العانعا ۇقسايدى.
كەڭەس زامانى كەزىندە بالالار ۇيىنە تۇسكەندەردىڭ بارىنە دەرلىك «ارنايى ءبولىم» ويدان شىعارىلعان عۇمىربايان ويلاپ تاۋىپ، اتى-ءجونىن تەك ورىسشا قويۋ مىندەتتەلگەنى بۇل كۇندە ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. تەك تاربيە قۇرالدارى عانا ەمەس، بالالار ءۇيىنىڭ قاتىناس جانە قۇجات تىلدەرى دە ورىسشاعا نەگىزدەلگەنى بەلگىلى.
كوپتەگەن باسقا ۇلتتاردىڭ بالالارى سياقتى فيليپپ رۋباحو دا وسىنداي كەڭەستىك سولاقاي ساياساتتىڭ قۇربانى بولعانى انىق. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ ياعني فيليپپ اكەسىنىڭ قىزمەت جاعدايىنا بايلانىستى روستوۆتاعى اقساي ەلدى مەكەنىندە تۋىپ، سوندا وسكەن رەسەي قازاعى دەگەن ءسوز. جاسىراتىن ەشتەڭەسى جوق، اكىمشىلىك- توتاليتارلىق ساياسي جۇيە الىپ رەسەي فەدەراتسياسىندا مەكەن ەتكەن «كىشى» ۇلتتاردىڭ كوپشىلىگىن وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى اتى- جوندەرىنەن ءماجبۇرلى تۇردە باس تارتقىزىپ، ونى ورىسشا ۇعىم- تانىمعا بەيىمدەگەنى تاريحي اشى شىندىق.
روستوۆ كوميسسارياتىنان 1941 -جىلى اسكەرگە شاقىرىلعان فيليپپ الدىمەن قارا تەڭىز فلوتىنىڭ مۋزىكا كومانداسىنا جونەلتىلگەن. الايدا بۇلا كۇشى بىلەگىندە ويناعان بالاڭ جىگىت اسكەري ونەرگە تەز تۇرەن سالىپ، كوپ كەشىكپەي سوعىس كەمەلەرىندە ءجۇزىپ، جاۋمەن بەتپە- بەت شايقاسۋعا رۇقسات الادى.
ول ەرەكشە تاپسىرمالار باتالونى قۇرامىندا ودەسسا مەن سيەۆاستوپولدى قورعاۋعا قاتىسادى. 1941 -جىلى جارالانىپ، گوسپيتالدا ەمدەلىپ شىققان سوڭ، فلوتتىڭ مەرگەندەر دايارلايتىن مەكتەبىنە تاپ بولادى. 1942 -جىلى وڭتۇستىك مايداندا سوعىسقا كىرىپ، روستوۆ، قوبان، سولتۇستىك كاۆكاز ءۇشىن جاۋمەن شايقاسادى. وسى شايقاستاردا فيليپپ قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندىگىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسەدى.
جايساڭ قازاق جىگىتىنىڭ سۇرمەرگەندىگى جايلى اڭگىمەلەر سول كەزدەگى مايدانگەرلەر اراسىندا اڭىز بوپ تاراعان. كوزدەگەن نىساناسىن ءمۇلت جىبەرمەيتىن وعان كۇن مەن ءتۇننىڭ ايىرماشىلىعى بولماعان دەسەدى.
وسى جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ول ەكىنشى رەت جارالانادى. كوپ ۋاقىت وتپەي فيليپپ 7-تەڭىز جاياۋ اسكەرىنە قاراستى 393-دەسانت باتالونى ساپىندا قايتا ۇرىسقا كىرىسكەن. اتى اڭىزعا اينالعان بۇل دەسانت باتالونىن ايگىلى كوماندير تسەزار كۋنيكوۆ باسقاراتىن. ولار الدىمەن نوۆوروسسييسكىگە، سودان كەيىن «كىشى جەر» اتالاتىن پلاتسدارمعا دەسانت قۇرامىندا ءتۇسىپ، جاۋمەن قيان- كەسكى ۇرىس جۇرگىزەدى.
ال ف. رۋباحو بۇل كەزدە مەرگەندەر وتريادىنىڭ كومانديرى بولاتىن. ودان كەيىن سولتۇستىك كاۆكاز مايدانىنداعى شايقاستارعا قاتىسا ءجۇرىپ، 1943 -جىلى ونىڭ ءبولىمى نوۆوروسسييسك پورتىندا قايتادان دەسانت قۇرامىندا جاۋمەن ايقاسقا تۇسەدى. ول پورتقا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ باسىپ كىرىپ، گراناتامەن جاۋدىڭ 2 دزوتىن جويىپ، قولما- قول ايقاستا 3 ءفاشيستى جەر جاستاندىرادى. الايدا تەڭىزشىلەر قانشا قايرات كورسەتكەنىمەن، كۇش تەڭ ەمەس ەدى. 14 -قىركۇيەكتە باستان جارالانعان ف. رۋباحونى كاتەر ارقىلى دەرەۋ سوچي گوسپيتالىنە جونەلتەدى. الايدا ەرتەسى كۇنى ول ەسىن جيناي الماعان بويدا ومىردەن وزدى.
قازاق مەرگەنى فيليپپ رۋباحو ۇزىن- سانى جاۋدىڭ 346 (كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا 392 دەپ كورسەتىلگەن) جاۋىنگەرى مەن وفيتسەرىنىڭ جانە 8 دزوت، 2 تانك پەن مينومەتتىڭ كوزىن جويعان.
ك س ر و جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ 1944 -جىلعى 22 -قاڭتارداعى جارلىعىمەن I دارەجەلى ستارشينا فيليپپ رۋباحو دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولدى. سۇيەگى سوچي قالاسىنداعى باۋىرلاستار زيراتىنا جەرلەنگەن.
تۋعان قالاسى اقسايدا، گەلەندجيك جانە نوۆوروسسييسكىدە باتىر اتىندا كوشەلەر بار. سونداي- اق ونىڭ قۇرمەتىنە 1977 -جىلى نوۆوروسسييسك قالاسىنداعى جەڭىس اللەياسىندا ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلعان.
قازاقتان شىققان باتىردىڭ جانكەشتى ەرلىگى جايلى «ناۆەچنو ۆ سترويۋ» (1959 -جىلى جارىققا شىققان)، «وني پروسلاۆيلي رودينۋ» (1961 ج. ) جانە «گەروي سوۆەتسكوگو سويۋزا: كراتكيي بيوگرافيچەسكيي سلوۆار. م: ۆوەنيزدات. - ت.2» (1988 ج. ) جيناقتارىنان كەڭىنەن تانىسۋعا بولادى.
ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى ايتقاندا، ءبىز مىناداي ءبىر سۇراقتى اينالىپ وتە المايمىز: سوعىستا قازاق اراسىنان قانشا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى شىقتى؟ بىزدىڭشە، بۇل ءاربىر قازاقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ساۋال.
بارشاعا بەلگىلى، كەڭەس وداعى تۇسىندا تاريحي وقۋلىقتار مەن عىلىمي ەڭبەكتەردە ۇلى وتان سوعىسىندا ەرەكشە ەرلىك ىستەر كورسەتكەن 11695 جاۋىنگەرلەر مەن وفيتسەرلەرگە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى دەگەن جوعارى اتاق بەرىلىپ، ونىڭ 96-سى قازاق ۇلتىنا تيەسىلى ەكەندىگى جازىلىپ ءجۇردى.
كەيدە 100 شاقتى دەپ جالپىلاما كورسەتەتىن. كەيىن وعان رەسەيلىك ەكى قازاق، وزبەكستاندىق ءۇش قازاق، قاراقالپاقستاندىق ءبىر قازاق جانە اتى اڭىزعا اينالعان پولكوۆنيك باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ەسىمى قوسىلىپ، قازاق باتىرلارىنىڭ سانى 103 كە جەتكەن بولاتىن. ەلدىڭ باس گازەتى «ەگەمەندى قازاقستاننىڭ» بيىلعى 2015 -جىلعى 4 -ناۋرىزداعى سانىندا «104- قاھارمان» اتتى ماقالا شىعىپ، جۋرناليست بەگابات ۇزاقوۆ كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى جوعارى اتاعىن العان قازاق ەرلەرىنىڭ قاتارىن تاعى ءبىر ەسىممەن تولىقتىردى. ءسويتىپ، 104-باتىر ۇلتى «وزبەك» بولىپ جاڭىلىس جازىلىپ كەتكەن قاراقالپاقستاندىق قازاق ءىنيات ناۋرىزبايەۆ بولىپ شىقتى.
ۆورونەج مايدانىنىڭ 52-ارميا 254-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 933-پولكىندە جاۋعا قارسى جان اياماي سوعىسقان ءىنيات دنەپر وزەنىنەن ءوتۋ كەزىندەگى كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ 1944 -جىلدىڭ 22 -اقپانداعى جارلىعىمەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولىپتى. ايتپاقشى، ورايى كەلگەندە قازاق ءۇشىن ماڭىزى زور وسى ماسەلەنى باسپا ءسوز بەتىندە العاشقى بولىپ كوتەرىپ («قازاقتا قانشا باتىر بار؟»، «قازاق ادەبيەتى»، 8 - مامىر 2009 ج؛ «قازاق الماناعى» ، №2, 2009 ج. )، باتىرلارىمىزدىڭ تىزىمىنە وزگەرىس ەنگىزۋدە كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ جۇرگەن وسى جولداردىڭ اۆتورى ەكەنىن قاپەرگە سالىپ قويساق، ارتىق ەمەس.
مىنەكي، سونىمەن قازاق بالاسىنىڭ وسىناۋ داڭقتى ەرلىك جولىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن تاعى ءبىر قانداسىمىز تولىقتىرىپ وتىر. ول - جاۋجۇرەك تەڭىزشى، اتاقتى سۇرمەرگەن، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى فيليپپ رۋباحو. ولاي بولسا، فيليپپ رۋباحو ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىك ىستەر كورسەتىپ، وسىنداي جوعارعى اتاققا يە بولعان 105-قازاق ۇلانى.
بۇعان اقسارباس ايتساق تا ارتىق ەمەس، سۇيىنشىلەسەك تە جاراسادى. ويتكەنى مۇنداي جاعىمدى جاڭالىق قازاقتا كۇندە بولا بەرمەيدى. ەندى بۇل قاتارعا وسى اتاقتى بەيبىت كەزەڭدە العان 3 قانداسىمىزدى قوسساق، بارلىعى 108-گە جەتىپ جىعىلادى ەكەن.
ءبىزدىڭ بولجامىمىزشا، بۇل كورسەتكىش تە سوڭعىسى ەمەس سياقتى. ويتكەنى اتاجۇرتىنان الىستا دۇنيەگە كەلىپ، ءداۋىردىڭ الاساپىران دۇرمەگىندە ءارتۇرلى تاعدىردى باستان وتكىزىپ (مىسالى، اتى- ءجونىن وزگەرتۋ، وزگە ءدىندى قابىلداۋ، ت. ب. )، سول جاقتان سوعىسقا اتتانىپ، ەرلىك ىستەر جاساپ، باتىر اتانعان قانداستارىمىزدى جۇيەلى ىزدەستىرەتىن بولساق، ەشكىم كۇتپەگەن قىزىقتى دەرەكتەرگە تاپ بولاتىنىمىز انىق. وسى رەتتە ايتىپ وتەتىن ۇلكەن وكىنىش، رەسەي بيلىگى سوعىستىڭ شىندىعى تۋرالى ءارحيۆىن ءالى تولىقتاي اشپاي وتىر.
ەرلىكتى ەستە ساقتاۋ، ونى قۇرمەت تۇتۋ - ەلدىكتىڭ نىشانى، عاسىرلاردان بەرى جەلىسى ۇزىلمەي كەلە جاتقان ۇلتتىق ءداستۇردىڭ نەگىزگى بەلگىسى. ەشكىم دە، ەشتەڭە دە ءىز- ءتۇزسىز كەتۋى ءتيىس ەمەس.
سوندىقتان ەلدىڭ تىنىشتىعى مەن بوستاندىعى جولىندا جانكەشتىلىكپەن كۇرەسكەن ەرلەردى ارداقتاۋ، ولاردىڭ كورسەتكەن جولىن ۇلگى ەتۋ - ءار ۇرپاقتىڭ پارىزى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، اتاجۇرتتان جىراقتا دۇنيەگە كەلسە دە، تامىرىنداعى قازاق قانى، جۇرەگىندەگى ءورشىل رۋح ەرلىكتىڭ شىڭىنا شىعارعان قانداستارىمىزدىڭ دا بار ەكەنىن ايتۋ جانە ولاردىڭ داڭقى جالپى قازاققا ورتاق ەكەنىن تانىتۋ ءبارىمىزدىڭ ازاماتتىق تا، پاتريوتتىق مىندەتىمىز.
ويتكەنى ءار ءداۋىردىڭ ءوز باتىرى بولادى. سول باتىرلار تىزبەگى ەش ۋاقىتتا ۇمىتىلماۋى ءتيىس. سونداي ەرجۇرەك باتىردىڭ ءبىرى - قازاق مەرگەنى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى فيليپپ رۋباحو.
بولات شاراحىمباي، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
