ءشامشىنىڭ ءبىز بىلە بەرمەيتىن قىرلارى

استانا. قازاقپارات - حالقىمىزدىڭ رۋحاني ءومىرى مەن مۋزىكالىق مادەنيەتىندەگى ءشامشى قالداياقوۆتىڭ الاتىن ورنى وراسان ەكەنى -  ەشقانداي دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن شىندىق.

بيىلعى جىلى تامىزدا ۇلى كومپوزيتوردىڭ تۋعانىنا 85 جىل تولماق. بۇگىن اسىل ازاماتتىڭ شىعارماشىلىق عۇمىرى جايلى ەستەلىك-ەسسەلەر، تاريحي-تانىمدىق ماقالالار جازىپ جۇرگەن، ءشامشىنىڭ كوزىن كورىپ، جاقىن ارالاسقان بەلسەندى اۆتورىمىز، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باقتيار سمانوۆتىڭ جاڭا جازبالارىن گازەت وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

ەلباسىنىڭ ءۇش جارلىعى

ءشامشى قالداياقوۆ -  اتى التى الاشقا ايگىلى، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىنا اينالعان ۇلى كومپوزيتور. ول - بۇكىل ەل مويىنداعان، جالپى حالىقتىڭ شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن، قالىڭ جۇرتتىڭ قايناعان ورتاسىنان شىققان دارا دارىن، تۋما تالانت، اتى كوزى ءتىرى كەزدىڭ وزىندە اڭىز بولىپ كەتكەن بىرەگەي ونەر يەسى.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءشامشى شىعارماشىلىعىنىڭ باعى جاڭاشا جاندى. ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ش. قالداياقوۆتىڭ ەرەسەن ەڭبەگىنە ۇلكەن جاناشىرلىق تانىتىپ، كەڭەستىك قىزىل يمپەريا كەزىندەگى ادىلەتسىزدىكتەردى قالپىنا كەلتىردى.

پرەزيدەنت شاكەڭ شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى ءۇش بىردەي جارلىققا قول قويدى. ەلباسىنىڭ ءبىرىنشى جارلىعىمەن وعان «قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى» قۇرمەتتى اتاعى (1991 ج.) بەرىلسە، ەكىنشى جارلىعىمەن كومپوزيتوردىڭ «مەنىڭ قازاقستانىم» شىعارماسى ءانۇرانعا (2006 ج.) اينالدى، ال ءۇشىنشى جارلىعىمەن ءشامشى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى (2010 ج.) اتاندى.

دارا دارىننىڭ اندەرىنىڭ رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق بايقاۋلارى مەن ءان فەستيۆالدارىن وتكىزۋ داستۇرگە اينالدى. بۇل ورايدا، ءشامشى شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋداعى بەلگىلى ءشامشى تانۋشى، كومپوزيتور قالدىبەك قۇرمانالىنىڭ تىنىمسىز ەڭبەگىن اتاعان ءجون.

ءشامشىنىڭ تۋعان جەرى شاۋىلدىرگە، وبلىس ورتالىعى شىمكەنتكە ەسكەرتكىشتەرى قويىلىپ، مۇراجايلارىن اشۋ مەملەكەتتىك دارەجەدە قولعا الىندى. شىرايلى شىمقالادا ش. قالداياقوۆ اتىنداعى ساياباق اشىلىپ، كەزىندە ونىڭ ءوزى جۇمىس ىستەگەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق فيلارمونياسىنا، الماتى، استانا، شىمكەنت سەكىلدى ۇلكەن شاھارلارداعى كوشەلەرگە ەسىمى بەرىلدى.

تۋعان اۋىلى - بۇرىنعى «تەمىر» كەڭشارى - «ءشامشى اۋىلى» دەپ اتالدى. ال اقتوبە وبلىسىنىڭ قارعالى اۋدانىندا «ءشامشى قالداياقوۆ اۋىلى» ومىرگە كەلدى. ءان شامشىراعىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان ۇلكەندى-كىشىلى ەڭبەكتەر جازىلۋدا.

اندەرىنىڭ تولىق جيناقتارى، ول تۋرالى ەستەلىكتەر كىتاپ بولىپ باسىلۋدا. مىنە، وسى سەكىلدى يگىلىكتى ىستەردىڭ بارلىعى ۇلى كومپوزيتوردىڭ تۋعان حالقىمەن ماڭگى بىرگە جاساي بەرەتىنىن تانىتادى.

شۋاقتى شاقتار

ءبىز ۇلى تۇلعانىڭ كوزىن كورىپ، سالەم بەردىك، از-كەم ارالاسىپ اڭگىمەلەستىك، شۋاعىنا شومىلدىق، وزىمەن دامدەس-سىيلاس بولدىق.

سوندىقتان، ءوزىمىزدى باقىتتى سەزىنەمىز. ول كىسىمەن زامانداس بولۋدىڭ ءوزى - ۇلكەن باقىت. ال ەندىگى جەردە اياۋلى ازامات جايلى تانىمدىق-تاربيەلىك ءمانى بار ونەگەلى اڭگىمەلەر ايتۋ، عيبراتى مول ەستەلىكتەر جازۋ - ءبىزدىڭ ابىرويلى مىندەتىمىز، كوزكورگەندەردىڭ ازاماتتىق بورىشى. بۇل -  ول كىسىنىڭ ارۋاعىنىڭ الدىنداعى اسىل پارىزىمىز ءھام مىندەت-قارىزىمىز بولىپ ەسەپتەلمەك.

ءاربىر ۇلى ادامنىڭ، اسىرەسە، تۋما تالانتتىڭ عۇمىرى جۇمباق سىرلارعا، بۇرىلىس-قالتارىستارعا تولى بولعان. جاسىرىپ-جاباتىنى جوق، شاكەڭ دە سولاي ءومىر كەشتى. ايتالىق، ءوزى كەرەمەت كومپوزيتور بولا تۇرا، قازاقستان كومسومولى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتانسا دا، قازاقستان كومپوزيتورلار وداعىنا مۇشە بولا المادى.

تۇراقتى قىزمەتى دە بولمادى. ءشامشى سوعان قاراماي سوناۋ ەلۋىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قىسىلتاياڭ زاماندار مەن ودان بەرگى كوممۋنيستىك توتاليتارلىق كەزەڭنىڭ وزىندە ⅩⅨ عاسىرداعى ءبىرجان، اقان سياقتى سال-سەرىلەردەي عۇمىر كەشتى. «سىردىڭ سۋى سيراعىنان كەلمەگەن» ول ەشقانداي قيىنشىلىقتارعا مويىماي، ەلدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ، حالىقتىڭ ايالى الاقانىندا تەربەلدى. شاكەڭ كىشىپەيىل، قاراپايىم ءارى كوپشىل ادام بولاتىن. «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول» دەمەكشى، ەشقانداي كىسىمسۋدى، مەنمەنسۋدى بىلمەيتىن. ونىڭ ۇلىلىعى دا وسى قاسيەتىندە ەدى. ول كىسى مەنى «اق كەلەس» دەپ اتايتىن. بۇل ونىڭ تۇڭعىش ءانىنىڭ اتى ەكەن. ءبىزدىڭ ەلدەگى كەلەس وزەنىنىڭ بويىنداعى قاپلانبەك زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك تەحنيكۋمىندا (وڭتۇستىك ولكەنىڭ سارىاعاش اۋدانى) وقىپ جۇرگەندە شىعارىپتى.

وقۋ ورنى ەرتەدەن كەشكە دەيىن اپپاق بولىپ جارقىراپ اعىپ جاتاتىن كەلەس وزەنىنىڭ جاعاسىنا جاقىن ورنالاسقان. شاكەڭنىڭ ايتۋى بويىنشا، سوندا وقىپ جۇرگەن كەزىندە ءبىر قىزعا عاشىق بولىپ، سوعان ارناعان تۇڭعىش ماحاببات ءانى ەكەن. ونى ماعان ءوزى سىر ەتىپ ايتقان بولاتىن. سودان مەنى كورگەن سايىن سول ءمولدىر سەزىم ەسىنە تۇسە مە، «وي، اق كەلەس، حالىڭ قالاي؟» - دەپ امانداساتىن. ۇلى تۇلعا، ايتۋلى ازامات جايلى تاريحتى حالىق جاسايدى.

ويتكەنى، ونىڭ ءومىرىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرى حالىقپەن ەتەنە بايلانىستى بولادى، قالىڭ ەلمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ وتەدى. ماسەلەن، «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىن الىپ كورىڭىز... حالىقتىڭ تاريحىمەن، ەلىمەن، جەرىمەن، تىنىس-تىرشىلىگىمەن تىكەلەي بايلانىستى.

وسىلاردى تاراتىپ، ءمان بەرە بايقاساڭىز، سوندا بارىپ اۆتوردىڭ ادامي بەينەسى، كىسىلىك كەلبەتى، ءبىتىم-بولمىسى جان-جاقتى كورىنەدى. مۇندا شاكەڭنىڭ ءوزى ايتاتىن «ءاننىڭ جازىلۋىنا سەبەپ بولعان جايلار»، يدەيا اۆتورى - ءشامشىنىڭ جۇمەكەن اقىنعا ۇسىنىس ايتۋى سەكىلدى ويلار ويعا ورالادى، ءسويتىپ، ونىڭ كوركەم بەينەسى تانىلا تۇسەدى.

ءارى حاتقا تۇسەدى، قاعازعا جازىلادى. شىعارماشىلىق جۇمىس، حالىق الدىنداعى بورىش دەگەننەن شىعادى، بۇل جونىندە كومپوزيتور: «...شىعارماشىلىق ادامى ءتارىزدى مەندە دە جالعىز-اق ارمان بار: ارىس وزەنىن جاعالاپ ءجۇرۋ ءۇشىن تۋعان جەرىمە تارتىپ كەتسەم دە، اق ماڭدايلىمدى قايىعىما وتىرعىزىپ، اق ەركە جايىقتا سايرانداسام دا، جەزقازعان مەن ارقالىقتى ارالاپ، بۋرابايعا بارىپ قونا جاتسام دا، قايداسىڭ دەپ سىر سۇلۋىنا ساپار شەكسەم دە، «قاسيەتتى حالقىمىزدىڭ الدىنداعى بورىشىمدى ەل كۇتكەن دارەجەسىندە وتەي السام جاقسى بولار ەدى»، دەپ جاتسام-تۇرسام تولعانامىن»، -  دەيدى ءوزىنىڭ ءان جيناعىنا جازعان «سىزدەرگە ايتار سىرىم» اتتى كىرىسپە ماقالاسىندا.

(ش. قالداياقوۆ. «مەنىڭ قازاقستانىم». -  الماتى: «ونەر» باسپاسى، 1981 ج.). ءشامشىنىڭ مۇنداي وي-ارمانى -  بۇگىنگى ونەر ادامدارىنا عانا ەمەس، ءاربىر سانالى ادامزاتقا ۇلگى بولارلىق ونەگە.

سىرتتاي قاراعاندا، شاكەڭنىڭ شىعارماشىلىق ومىرىنەن مىناداي قوس جەلىنى بايقاۋعا بولادى: بىرىنشىدەن، ول ءوزىنىڭ جەكە باسىنداعى تىرشىلىك تاۋقىمەتتەرىمەن الىستى. ەكىنشىدەن، ونىڭ شىعارماشىلىعى دا كەڭەستىك كەزەڭدە قىم-قيعاش قاراما-قايشىلىقتارعا تولى بولدى.

ايتالىق، «قايىقتا» ءانى رەسپۋبليكالىق كونكۋرستا ەشقانداي ورىنعا يە بولا الماي قالسا، «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى قۋدالاندى (ءوزىمىز ونىڭ كۋاسى بولدىق، ول جايىندا بۇرىنعى جازعان ەستەلىكتەرىمدە ايتىلعان)، العاشقى اندەرى «ۆالسومانيا» («ۆالس اۋرۋىنا شالدىققان») دەپ ورىنسىز سىنالدى. ءسويتىپ، شاكەڭنىڭ سىرشىل سەزىمگە قۇرىلعان ليريكالىق اسەم اندەرى قاڭعىر-داڭعىر اۋمەسەر اۋەندەرمەن ايقاستى. سوندىقتان، سوعان جاۋاپ رەتىندە ونىڭ سوڭعى شىعارعان اندەرىنىڭ ەكپىنى جىلدام، ورگە ورلەپ تۇرعانداي سەزىلەدى.

ماسەلەن، «وتىرارداعى توي»، «باقىت قۇشاعىندا» «دۇنگەن قىزى»، «مويىنقۇمدا اۋىلىم»، «بارىنەن دە سەن سۇلۋ»، «تامدى ارۋى» سەكىلدى ءبىراز اندەرىنىڭ سونى سازى، ەكپىن ىرعاعى - بۇعان دالەل.

ءان نەمەسە بەلگىلى ءبىر شىعارما جازۋ دەگەنىڭىز - مەحناتى اۋىر، اسا قيىن شارۋا. جاقسى ءان ۇلكەن تەبىرەنىستەن، تەرەڭ تولعانىستان تۋادى. شىعارماشىلىق دارىن يەسى جاڭا تۋىندىسىن جازعاندا، ءسوز جوق، جانىن جەپ جازادى.

ويتپەسە كوڭىلدەگىدەي شىعارما شىقپايدى. سوندىقتان دا، ءشامشىنىڭ: «...مەن ءوز ومىرىمدە قانشا ءان جازسام، سونشا جىلاعان دا بولۋىم كەرەك»، -  دەۋى جايدان-جاي ەمەس. 2013-جىلى كوكتەمدە شاكەڭنىڭ ناعاشىسى، شەرتپە كۇيدىڭ ايتۋلى شەبەرى، ايگىلى دومبىراشى، قازاق ك س ر- ءىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءمۇعالىمى 93 جاستاعى فايزۋللا (اتىن ءشادى اقىن قويعان) ءۇرمىزوۆ اعامىزبەن كەزدەسكەنىمدە: «...ونى (ءشامشىنى) تۋما تالانت دەيتىنىمىز، ەكى جاعى دا - اكەسى دە، شەشەسى دە تەگىن ادامدار ەمەس. تەكتى اتانىڭ ۇرپاقتارى.

اتاسى دومبى ەل باسقارعان ءبي، ءسوز باستاعان شەشەن بولعان. سوزاق اۋدانىنىڭ جاز جايلاۋىندا «دومبى جايلاۋى»، «دومبى قۇدىعى» دەگەن جەرلەر وسى كۇنگە دەيىن بار. ال ءوز اكەسى ءاناپيا زەرگەر ۇستا، ونەرلى ادام بولعان. اياعىندا قالى بولعاننان كەيىن ەل «قالداياق» دەپ اتاپ كەتكەن ول - وڭتۇستىككە اتى ءماشھۇر ءشادى اقىننان وقىپ، ءبىلىم العان كىسى. كەيىننەن 1920-جىلداردىڭ سوڭىنداعى الاساپىران كەزەڭدە اقىننىڭ جاقىن قارىنداسى، ءبىزدىڭ اپايىمىز - ساقىپجامالدى الىپ قاشىپ كەتىپ، تەرىسكەيدەن سوناۋ سىر بويىنا، ارىستىڭ ساعاسىنداعى سارىكول دەگەن جەرگە بارعان.

سوندا بولاشاق سازگەر جيەنىمىز دۇنيەگە كەلگەن...»، -  دەپ ەدى. «الىپ انادان تۋادى» دەمەكشى، اناسى ساقىپجامال اپامىز توي-جيىنداردا تامىلجىتىپ ءان شىرقايدى ەكەن. ونى شاكەڭنىڭ ءوزى دە ەستەلىگىندە ايتىپ كەتكەن-ءدى.

قىسقاسى، شاكەڭ - تەكتى انادان، ۇلاعاتتى اكەدەن تۋعان ازامات.

قونايەۆتىڭ قابىلداۋىندا

حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ازاماتى، اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «...دەلي! ...ون جەتى جىل بويى تاۋەلسىز ءۇندى ەلىنىڭ كوشىن باستاعان نەرۋدىڭ سۇيىكتى استاناسى.

حالقىنىڭ باقىتى ءۇشىن تەر توككەن سونداي كۇرەسكەر جاننىڭ سۇيىكتى قىزى ينديرا گاندي ءۇندى حالقىنا ءتان اشىق-جارقىن كوڭىلمەن، ءسان-سالتاناتىمەن، ءان-جىرىمەن قارسى الدى. ءان-ءبي گالەرەياسىنان ءشامشى قالداياقوۆتىڭ «باقىت قۇشاعىندا» دەپ اتالاتىن ءانىن ەستىگەنىمدە كوزىمە ەرىكسىز جاس ءۇيىرىلدى.

اەروپورتقا جينالعان ەلدە ەسەپ جوق. قۇشاقتارى گۇلگە تولعان سان مىڭداعان ۇندەر تولقىنداي تەربەتىلىپ، قازاق ءانىن قالىقتاتا سالعاندا، ولار تۇگەل قازاق بولىپ كەتكەندەي كورىندى. مەن ءۇشىن بۇدان اسقان سىي، بۇدان اسقان قۋانىش جوق ەدى.

ءدال وسىنداي رۋحاني ءلاززاتتى بۇرىن-سوڭدى سەزىنگەن ەمەسپىن. بۇل جولى قازاق ءانى ءۇندىستان اسپانىندا شىرقالعان تۇستا ءۇش رەت: «تاۋبە! تاۋبە! تاۋبە» دەدىم. ...وسى ساپاردان ورالىسىمەن ءشامشىنى ىزدەستىرە باستادىم. ول ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە»، - دەپ ايتقانى بار-تىن.

مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز، 2009-جىلدىڭ كوكتەمىندە الماتىداعى اتاكەنتتىڭ «باقشاساراي» مەيرامحاناسىندا نەمەرە اعامىزدىڭ ۇلىنىڭ ۇيلەنۋ تويىندا بولدىم. جاڭا تۇسكەن كەلىن جاقتان كەلگەن قۇدالاردىڭ ىشىندە ەلگە كەڭىنەن تانىمال «قازاقتىڭ كەلىندەرى» اتتى ادەمى ءاننىڭ اۆتورى، ايگىلى ونەرپاز-سازگەر، قالامگەر مۇحامەتجان رۇستەموۆ اعامىز قۇداي قوسقان قوساعى ءداميرا اپايمەن بىرگە شىمكەنتتەن كەلىپتى.

تالاي جىل «مەكتەپ» باسپاسىندا باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان يبادات ابدۋللايەۆا اپامىز دا سول قۇدالار توبىندا بولدى. مۇحاڭنىڭ بۇرىندا تالاي جىلدار وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعانىنان، تۇستىك ءوڭىردىڭ ونەر، مادەنيەت، ادەبيەت سالاسىن باسقارعانىنان حابارىم بار.

ول كىسىنىڭ جاسى جەتپىستىڭ ورتاسىنان اسىپ، اقساقالدىق جاسقا كەلگەن، ەگدە تارتىپ قالعان كەزى ەدى (وكىنىشكە قاراي، اعامىز سودان اراعا بىرەر جىل سالىپ، قايتپاس ساپارعا اتتانىپتى. يمانى سالامات بولعاي). سالەم بەرىپ، حال سۇراستىم. وتكەن-كەتكەندى ايتىپ، ءبىراز اڭگىمەنىڭ باسىن قايىردىق. مۇحاڭ ءسوز اراسىندا ءشامشى تۋرالى، رەسپۋبليكانىڭ بۇرىنعى باسشىسى د. ا. قونايەۆ ءبىز جوعارىدا ايتقان ءۇندىستان ساپارىنان كەلگەننەن سوڭ ونى قابىلداعانى جايلى جالپى جۇرت بىلەتىن ايگىلى دە اسەرلى كەزدەسۋدى ءشامشىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنىن ەسكە ءتۇسىردى.

ءشامشى اعانىڭ ديمەكەڭنىڭ قابىلداۋىندا بولعانى جايلى اڭگىمە ەل اراسىندا كەڭ تاراعان. ءبىراق ءارتۇرلى ايتىلادى. «جاقسىنىڭ ارتىنان ءسوز ەرەدى» دەمەكشى، كەيدە بۇل تۋرالى ارتىق-كەمى بار قوسپا اڭگىمەلەر دە ايتىلىپ قالادى.

ونداي ورىنسىز «شىعارماشىلىقتىڭ» قازاق ونەرىنە دە، دارىندى اعامىزعا دا ابىروي اكەلمەسى انىق. سوندىقتان اۋزى دۋالى اقساقالدان ەستىگەن اڭگىمەگە توقتالا كەتپەكپىن. -  الدىن الا بەلگىلەنگەن كۇنى نۇراعاڭ (نۇرعيسا تىلەنديەۆ - ب. س.) ەكەۋمىز پاتشامىزدىڭ قابىلداۋىنا باردىق، -  دەپ ەسكە العان ەكەن ءشامشى.

- سەندەر قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دەپ جۇرسىڭدەر عوي. ءوزىم ءومىرى پارتيا قاتارىندا بولماعان سوڭ با، ايتەۋىر، مەن قونايەۆ اعامىزدى پاتشامىز دەپ ەسەپتەيمىن. قابىلداۋ بولمەسىندە كوپ ايالدامادىق، تەز قابىلدادى.

وتىرعان جەرى، قۇداي ساقتاسىن، كەڭ سارايداي ۇلكەن ەكەن. اعا توردەگى ورنىنان تۇرىپ، الدىمىزدان شىعىپ قارسى الدى. اياق-قولىم دىرىلدەمەگەنمەن، قاتتى تولقىدىم. قانشا دەگەنمەن، پاتشانىڭ اتى - پاتشا عوي. ونىڭ ۇستىنە اعايدىڭ ءوزى - زور دەنەلى، اسا كەلبەتتى كىسى. مەن ونىڭ قاسىندا كيىكتىڭ لاعىندايمىن.

بىزدەرگە يشارات ءبىلدىرىپ، بولمەنىڭ ءبىر قاپتالىنداعى ماجىلىسكە ارنالعان ۇزىن ستولدىڭ اينالاسىنا قويىلعان ورىندىقتاردى نۇسقادى. ءبىز جايعاسىپ وتىرىپ امان-ساۋلىق سۇراسقان سوڭ، اعا ورنىنا وتىرماي، ولاي-بۇلاي اسىقپاي-ساسپاي ءجۇرىپ، اڭگىمەسىن باستادى:

- قاراعىم ءشامشى، مەن رەسپۋبليكانىڭ وبلىستارىن ءجيى ارالايمىن. كورشىلەس رەسپۋبليكالاردا، شەتەلدەردە دە اۋىق-اۋىق بولامىن. سول كونتەرتتەردە سەنىڭ اندەرىڭ كوپ ايتىلاتىنىن بايقادىم.

قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ ىشىندە ءانى ەڭ كوپ تاراعان سەن بولارسىڭ. ونى مەن دە ۇلكەن ماقتانىش تۇتامىن. سوندىقتان سەنىمەن جۇزبە-ءجۇز كورىسىپ، تانىسايىنشى دەپ ادەيى شاقىرتىپ ەدىم، -  دەپ اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعادى.

- وندا ۇلكەن كىسى حالقىمىزدىڭ ىلگەرىدە وتكەن سال-سەرىلەرى، ونەرپازدارى تۋرالى، ولار حالىقتىڭ سۇيىكتى ۇلدارى، ەلدىڭ ەركەسى بولعاندىعى جونىندە ەرەكشە ىقىلاسپەن ءسوز قوزعادى. وراعىتىپ كەلىپ ءبىر كەزدە: «ءبىراق ولار ەش ۋاقىتتا جامان ادەتكە ءۇيىر بولماعان...

ءشامشى، «انانى» قويۋ كەرەك»، -  دەدى اعا ءبىر ءسوز ءيىنى كەلگەندە. «اراقتى ايتىپ وتىر-اۋ» دەپ ءىشىم قىلپ ەتە قالدى. ءبىراق، «ىشكىلىگىڭدى قوياسىڭ با، جوق، قويمايسىڭ با؟» دەپ شۇقشيعان جوق. اڭگىمەسىن ارمەن قاراي جالعاستىرا بەردى... نە دەگەن پاراساتتى ادام! قانداي ۇلىلىق دەسەڭىزشى! بارلىق سالماقتى وزىمە اۋدارىپ سالدى.

اعا حالقىمىزدىڭ ونەرپاز، ساۋىققوي حالىق ەكەنىن، ولاردىڭ اراسىندا تۇنعان دارىندار مول، سولار ارقىلى قازاق حالقى الەمگە تانىلاتىنىن، سوندىقتان ءاربىر تالانت يەسىن ساف التىنداي ساقتاۋ كەرەك ەكەنىن، وسى باعىتتا پارتيا مەن ۇكىمەت تاراپىنان قامقورلىق كورسەتىلەتىنىن ءبىراز اڭگىمەلەدى. ارينە، اعامىزدىڭ بار اڭگىمەسىن قاز-قالپىندا جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس.

دەگەنمەن، جالپى باعىت-باعدارى وسىلاي بولدى... سوسىن: -  قازىر قايدا تۇراسىڭ؟ نە تىلەگىڭ بار؟ -  دەدى پاتشامىز ماعان قاراپ. الماتىنىڭ شەتىندەگى شاعىن اۋداندا ەكى بولمەلى ۇيدە ءتورت جان تۇرىپ جاتقانىمىزدى ايتتىم دا، اتاق تۇگىلى قولىمدا كونسەرۆاتوريا ءبىتىردى دەگەن ديپلومنىڭ جوق ەكەندىگى تۋرالى ءلام دەمەدىم. ونى ايتۋعا ارىم بارمادى. ويتكەنى، مەنىڭ الدىمداعى بەكەن جاماقايەۆ، ءابىلاحات (شاكەڭ قىسقارتىپ «احات كوكە»، «احات اعا» دەيتىن) ەسپايەۆ سىندى دارىندى اعالارىم دا ەشنارسەگە يە بولا الماي كۇن كەشىپ ءجۇر عوي دەپ ويلادىم.

-  ءشامشى، مينيسترلەر كەڭەسى لەنين داڭعىلى بويىندا ءۇي سالدىرىپ جاتىر. سودان ءۇش بولمەلى ءۇي بەرگىزەم، -  دەدى اعا. راحمەتىمدى ايتتىم. قابىلداۋ ءبىتتى. اعا ءبىزدى بولمەنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا دەيىن شىعارىپ سالىپ، قوشتاستى. التىن ۋاقىتىن ءبولىپ، ءبىزدى قابىلداعانىنا شىنايى ريزاشىلىعىمىزدى ايتىپ، بويىمىزدى قۋانىش كەرنەگەندەي كوڭىلمەن سىرتقا شىقتىق...

سونان ون، ون بەس كۇن وتكەندە مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءبىر قىزمەتكەرى ۇيگە كەلىپ، ءۇش بولمەلى پاتەردىڭ كىلتىن تابىس ەتتى. سونداي تاپسىرما بولعان بولۋى كەرەك...» دەپ شاكەڭ ءسوزىن اياقتادى، -  دەيدى مۇحامەتجان اعاي. ديمەكەڭ بەرگەن «قازاقستان» ۇلتتىق امبەباپ دۇكەنىنىڭ ۇستىندەگى بيىك ۇيدە ايگىلى كومپوزيتور ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وتباسىمەن تۇردى.

كەيىننەن ۇلى كومپوزيتوردىڭ شىمكەنتتەگى مۇراجايدا ساقتالعان، سىيلاس دوس-ءىنىسى، وڭتۇستىك ولكەگە كەڭىنەن تانىمال بەس اسپاپ ونەر يەسى مۇحامەتجان اعايعا ءوز قولىمەن جازعان ەكى اۋىز ولەڭى ەسىمە ءتۇستى.

وندا: «...ابزال دوسىم مۇحامەتجان!

ءان سالساڭ توپتان وزعان اسقاق ەدىڭ،

تۇز-ءدامىن تاتقان ەدىڭ باسقا دا ەلدىڭ.

ۇل-قىز بەن ءداميرانىڭ ارقاسىندا،

قانجارداي قايراپ العان جاسقا كەلدىڭ.

ال، دوسىم، قىرىق التى جاسقا كەلدىڭ،

ءبىر ءوزىڭ جازىلماعان داستان ەدىڭ.

ءجۇز جاسا، بۇدان بىلاي، جۇماققا بار،

تاپ-تازا مولدىرەگەن اسپان ەدىڭ!..

مەن سەنىڭ اعاڭ بولام با؟ الدە قۇرداسىڭ بولام با؟ ايتەۋىر: ش. قالداياقوۆپىن. 8.ІІ. 78»، -  دەپ جازىپ، قولىن قويىپتى.

«اڭىز ادام» جۋرنالى 2010-جىلعى تامىز ايىنداعى ءبىر ءنومىرىن تۇتاس ءشامشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارناعان. جۋرنال ۇجىمى دارىندى كومپوزيتور تۋرالى مول مالىمەتتەر جيناقتاپ، ۇلكەن ءىس تىندىرعانىندا ءسوز جوق. الايدا، مۇندا شاكەڭنىڭ وسى قولجازبا ولەڭىنىڭ كوشىرمەسى بەرىلگەن.

ءبىراق، جۋرنالدىڭ ەش جەرىندە بۇل ولەڭنىڭ قاي مۇحامەتجانعا ارنالعانى جونىندە دەرەك-مالىمەت كەلتىرىلمەگەن. تەك جىر ماتىنىندەگى ءداميرا اپامىزدىڭ اتىنىڭ اتالۋىنان عانا بەلگىلى جىرشى-تەرمەشى، قالامگەر-سازگەر مۇحامەتجان رۇستەموۆكە ارناپ جازىلعانىن اڭعارامىز.

تومەندە شاكەڭنىڭ سول ارناۋ ولەڭىنىڭ كوشىرمەسىن كەلتىرىپ وتىرمىز.

ءشامشىنىڭ كەلىنشەكتەرمەن ايتىسى

شاكەڭ سوزگە شەبەر بولعان دەپ ءجۇرمىز. ول راس ءسوز. ءشامشىنىڭ وزىنە ءتان لەكسيكونى، وزىندىك ءسوز قولدانۋ ماشىعى، ءتىپتى ءوزى اڭگىمە اراسىندا ءجيى ايتاتىن، ءاندى شىعارار الدىنداعى «زاگوتوۆكاسى»، اۋەننىڭ «چاستيتساسى»، ءاننىڭ «يزيۋمينكاسى» دەگەن سەكىلدى، ت. ب. ورىسشا كاسىبي تەرميندەرى بولاتىن.

ول ەشكىمنىڭ كوڭىلىن جىقپايتىن گۋمانيست ەدى. سۇگىرالى ساپاراليەۆ، امانبەك اقايەۆ، تۇردىقىلىش ىزتايەۆ سىندى ارىپتەس ىنىلەرىمەن باس قوسقاندا ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ جاڭا تۋعان اندەرىنە پىكىر ايتقاندا، وزىنە ۇناي قويماسا، اۆتوردىڭ كوڭىلىن جىقپاي، ادەپپەن، سىپايى عانا: «...مىناۋىڭ گارمونداعىداي ىڭعاققا-ىڭعا، ىڭعاققا-ىڭعا بولىپ كەتكەن سياقتى» دەگەن راۋىشتە جۇقالاپ جەتكىزەتىن.

ول كىسى ادەمى ءازىل، قازاقي قالجىڭداردى، ۇتىمدى دا ۇتقىر قاعىتپالاردى اياق استىنان تاۋىپ ايتاتىن. «ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى»، دەپ ۇلى دانىشپان اباي حاكىم ايتقانداي، اسىل ازاماتتىڭ ولەڭ سوزگە دە قارا جاياۋ ەمەس ەكەندىگىن جوعارىداعى ءبىز كەلتىرگەن مىسالدان، سول سەكىلدى ءوزىنىڭ تۇستاستارىنا، جورا-جولداستارىنا جازعان ءبىر-ەكى اۋىز ولەڭ شۋماقتارىنان، كەيبىر ءان ماتىندەرىن ءوزى جازۋىنان («قۇشاق جايعان قانداي ادام») نەمەسە اقىنداردىڭ جازعان ولەڭدەرىن شيراتۋعا قوسقان وزىندىك ۇلەسىنەن بايقايمىز.

بۇدان كومپوزيتوردىڭ ءسوزدىڭ قىرى مەن سىرىنا ەرەكشە ءمان بەرەتىنىنە، جالپى پوەزيا اتاۋلىعا، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، «ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسىنا» اسا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنىنا، «ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس» ءسوز جاقسىسىن تاڭداي بىلەتىنىنە كۋا بولامىز.

مۇنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن ەسىمى ەلگە بەلگىلى اقىن جارىلقاسىن بورانبايەۆتان دا ەستىپ ءجۇرمىز.

قايدا ءجۇرسىڭ، ءشامشى اعا،

سۇراۋىمىز ايىپ پا؟

الدە باتىپ كەتتىڭ بە،

«قايىعىڭمەن» «جايىققا» ؟ -  دەپ جۇرت ىزدەپ جۇرگەن كەزدەردە جارىلقاسىن كوكەمىز شاكەڭمەن اعالى-ىنىلىدەي ءبىرشاما جاقىن ارالاسقان، جاقسى سىيلاسقان. شىعارماشىلىق بايلانىستا بولعان.

ءوزى دە -  «قازاقى داستارقانىم» سەكىلدى اندەرگە ءسوز جازعان شىنايى تالانت يەسى. ءبىرقاتار جىلدار سوزاق اۋداندىق «مولشىلىق ءۇشىن» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت ەتكەن. وسى جاقاڭ كوكەمىز بىردە ءشامشىنىڭ قىزدارمەن ايتىسقانى جايلى كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن اڭگىمە ايتقانى بار ەدى.

بۇل سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ 1960- جىلدارى بولسا كەرەك. ول كەز شاكەڭنىڭ وردا بۇزار وتىزداعى شاعى. جاس كومپوزيتور ءبىر-ەكى ونەرپاز دوسىمەن سول كەزدەگى تالدىقورعان وبلىسىنا قاراستى پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ تاۋ بوكتەرىندەگى قويلى اۋىلعا ساپارلاتىپ بارىپتى.

ونەر يەلەرى تۇسكەن ءۇي قويىن سويىپ، ەتىن اسىپ دەگەندەي، سىي-سياپات كورسەتىپتى. شاي قۇيىپ قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ادەمى كيىنگەن ەكى كوركەم كەلىنشەك مىنەزدەرى اشىق، اقكوڭىل، ءازىل-قالجىڭعا جاقىن جاندار ەكەن. كەلىنشەكتەر ءبىر ءسات «اۋىلدىڭ التى اۋىزىن» ايتىپ وزدەرى ونەر كورسەتەدى دە، جىگىتتەردەن «قوناق كادەگە» ءان ايتۋىن وتىنەدى.

ءسويتىپ، ءازىل-قالجىڭدارى جاراسقان جاستار كەشتىڭ سوڭىن انگە ۇلاستىرادى. ودان الگى قوس كەلىنشەك شاكەڭدى قاعىتا تابان استىنان قيىستىرىپ ولەڭ ايتا باستايدى. ولاردىڭ سۋىرىپ سالىپ ايتقان ولەڭدەرىنە قاراي شاكەڭ دە ولەڭمەن جاۋاپ قايتارادى.

ايتىس قىزا ءتۇسىپ، ابدەن ۇزارۋعا اينالادى. سونان سازگەر كەلىنشەكتەرگە «تاڭ اتىپ كەلەدى، دەم الايىق»، - دەگەن ۇسىنىس جاساپ، دەمالادى.

تاڭ اتار-اتپاستان الگى كەلىنشەكتەر كەلىپ قوناق جىگىتتەردى وياتىپ جىبەرەدى. ءشامشى سوندا ولارعا: «ءان ايتىپ وياتپاساڭدار، تۇرمايمىز» دەپ شارت قويىپ، جاتا بەرەدى. ونىڭ تالابىن ورىنداماق بولعان كەلىنشەكتەر اياق جاققا كەلىپ، ءشامشىنىڭ كورپەسىنىڭ شەتىن باسا وتىرىپ:

بولساڭ دا كەتپەن شاپقان كۇنىمەنەن،

داۋىسىمنىڭ ويانارسىڭ ۇنىمەنەن.

جىگىتتەر، بۇل جاتىسىڭ قانداي جاتىس؟

شىققانداي قوي كۇزەتىپ تۇنىمەنەن، -  دەپ شىرقاپ قويا بەرەدى.

وعان جاستىقتان باسىن كوتەرىپ ءشامشى:

بەلىنەن باسىپ ءجۇرمىز جالعانىڭدى،

كوتەرىپ كورەر مە ەدىم سالماعىڭدى.

كۇناسىز وتكىزسەم دە وسى ءتۇندى،

كيەيىن، شىعا تۇرشى، شالبارىمدى، -  دەپ جاۋاپ قايىرادى. سودان كەيىن كەلىنشەكتەر سىرتقا شىعىپ، شاكەڭدەر كيىنىپ بولعانشا ءۇي سىرتىندا تۇرىپ اندەتەدى:

بولعاندا ءسىز قالادا، ءبىز دالادا،

داريانىڭ ءسىز ورتاسى، ءبىز جاعادا.

سولداتشا تەز كيىنىپ بولساڭدارشى،

جاراسپاس سىرتتا تۇرۋ قىز بالاعا.

ال ءشامشى كيىز ءۇي ىشىنەن:

كىرە بەر، ەندى كيدىم شالبارىمدى،

تىستەرسىڭ مەن كەتكەن سوڭ بارماعىڭدى.

ارتىڭدا بالا-شاعاڭ، بايىڭ دا ءجۇر،

قالدىرىپ كەتەر ەدىم بار مالىمدى، -  دەيدى. سودان ونەرپاز جىگىتتەر قويلى اۋىلدىڭ ادامدارىمەن قوشتاسىپ، جولعا شىعادى.

كەلىنشەكتەر انمەنەن ءبىر قىردان اسىرىپ شىعارىپ سالادى. الگى قوس كەلىنشەك قوشتاسىپ تۇرىپ:

سەندەردەن الا المادىق، الاسىم بار،

كەۋدەدە جازىلمايتىن جاراسىڭدار.

ءبىر تاۋلىك كوڭىل اشىپ، ولەڭ ايتتىق،

قاي جاققا ءبىزدى تاستاپ باراسىڭدار؟ -  دەيدى. ءشامشى وعان تاعى:

جىگىتتىك وزىمىزگە ءتان شىعارسىڭ،

ال سەندەر سوعان سايكەس ءسان شىعارسىڭ.

الدا جول، ارتتا قيال،

ومىراۋعا زار تولعان،

جازىلماعان ءان شىعارسىڭ، -  دەپ جۇرەك سىرىن بىلدىرەدى. سولايشا، الگى ساۋىقشىل كەلىنشەكتەر قول بۇلعاپ، «جازىلماعان ءان بولىپ» قالا بەرىپتى.

باقتيار سمانوۆ،

ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى.

الماتى.

«ەگەمەن»