ادامدى زامان بيلەمەك
ادامنىڭ جاسى جەر ورتاسىنا جاقىنداعان سوڭ، الدىنا الاڭداۋدان دا بۇرىن ارتقى جاعىنا كوبى- رەك ۇڭىلە باستايتىن سياقتى.
وتكەنمەن ءومىر سۇرە باستاۋ - شاۋ تارتا باستاۋدىڭ باسى دەيدى بىلگىشتەر. بالكىم، سولاي دا شىعار.
وسىندايدا وڭاشادا وزىڭمەن ءبىر جىلى تۋعان قۇرداستارىڭ جايىندا وي قىدىرتاسىڭ. ولاردىڭ ءومىر تاريحىن ويمەن شولىپ شىعاسىڭ. وسى ءبىر 50 جاستىڭ توڭىرەگىندەگى ۇرپاقتىڭ الەۋمەتتىك- دەموگرافيالىق تاريحىنا وي جۇگىرتسەڭ، مۇنىڭ ءوزى وزىڭمەن قاتار ۇرپاقتىڭ ومىرلىك جەتىستىكتەرى جونىندە ءبىراز قورىتىندى جاساۋعا نەگىز بولادى.
بۋىن دەگەندى ادەتتە جۇرت ءبىر جىلى تۋعان تولدەر دەپ تۇسىنەدى. بۋىننىڭ وزگە دە ماعىناسى بار. ماسەلەن، بۋىننىڭ الماسۋى. گرەكتىڭ ەجەلگى ابىزى گەرودوت شال ءجۇز جىلدا ءۇش ۇرپاق اۋىساتىنىن، ون مىڭ جىلدا ءۇش ءجۇز ۇرپاق اۋىساتىنىن ايتىپ كەتىپتى.
يسااك نيۋتون « ەگيپەتتىكتەر مەن گرەكتەر اتا مەن نەمەرەنىڭ اراسىن ورتاشا ەسەپپەن ءبىر عاسىر دەپ ەسەپتەگەن» دەپ جازىپ قويىپتى. وسىعان ساي عىلىم ومىرگە ۇرپاق اكەلەتىن اكە مەن شەشەنىڭ جاسىن ورتاشا تۇردە 33 جاس دەپ ايعاقتاپ، ءجۇز جىلدا ءۇش ۇرپاق اۋىساتىنىن بەلگىلەپ قويعان.
كەشەگى وتكەن عاسىردا وسىعان ساي ءۇش ۇرپاق اۋىستى دەپ ەسەپتەسەك، ءبىزدىڭ بۋىن - ەكىنشى ۇرپاقتىڭ سوڭى، ءۇشىنشى ۇرپاقتىڭ باسى بولىپ شىعا ما، قالاي بولىپ كەتتى ءوزى؟
نە دەسەك تە، الدىڭعى ۇرپاقتىڭ ومىرىنە اشارشىلىق، سوعىس اۋىرتپالىعى ءوز سالماعىن سالۋداي- اق سالدى. كورگەندەرى قىپ- قىزىل بەينەت بولدى. اۋىر قارا جۇمىس، ىستىق- سۋىق دەنساۋلىقتارىن الىپ تىندى. سول كەزدەگى ەكولوگيانىڭ تازالىعى ما، اتالارىمىز بەن اجەلەرىمىزدىڭ دەنساۋلىعى بارىبىرقازىرگى ءالجۋاز جاس بۋىنعا قاراعاندا مىقتى بولىپ ەسەپتەلەدى.
ال ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ دەنساۋلىعى شە؟ ولاردىڭ دەنساۋلىعىنا كەشەگى 90-جىلداردىڭ باسىنداعى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق رەفورمانىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرى تۇرلىشە اسەر ەتتى دەۋگە بولادى. جالپى، حالىق ول كەزدە الەۋمەتتىك وزگەرىستەرگە پسيحولوگيالىق جاعىنان مۇلدەم دايىن ەمەس ەدى. 1995 - جىلعا دەيىنگى رەفورمانىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىندە ەل تۇرعىندارى قاتتى كۇيزەلىسكە ءتۇستى. جۇمىسسىزدىق، جالاقىنىڭ، ىستىق سۋدىڭ، جارىقتىڭ، گازدىڭ، جىلۋدىڭ بەرىلمەۋى، ينفلياتسيانىڭ ءورشۋى، قىلمىستىڭ بەلەڭ الۋى
ادامداردىڭ جۇيكەسىن جۇقارتۋداي جۇقارتقانى انىق.
جۇرت سول تۇستا كەدەيلەنگەن ۇستىنە كەدەيلەندى. وزدەرىن قوعامعا كەرەكسىز سەزىندى. ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىم جوعالدى. وسىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا ەلەۋلى تۇردە اسەر ەتتى. ماسەلەن، مەنىڭ قۇرداستارىمنىڭ ءبىرازى قىلشىلداعان قىرىققا دا جەتپەي، سول جىلدارى تۇرلىشە سەبەپپەن دۇنيەدەن ءوتىپ كەتىپتى.
«وتكەنسىز بۇگىن جوق» دەمەكشى، وسى كەزەڭنىڭ حالىق دەنساۋلىعىنا قانشالىقتى زارداپ اكەلگەنىن زەرتتەپ جۇرگەن ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءلاززات سپانقۇلوۆا بىزگە بىلاي دەيدى:
- قازاقستان سوڭعى جيىرما جىلدا عالامدىق ەكونوميكالىق، ساياسي جانە الەۋمەتتىك وزگەرىستەرمەن بەتپە- بەت كەلدى. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ەلىمىز ءۇش رەت داعدارىستى باستان كەشىردى. ونىڭ ەكەۋى الەمدىك داعدارىستان تۋىندادى: 1998 - جىلعى ەكونوميكالىق داعدارىس، 2008 - جىلعى قارجىلىق داعدارىس. ءۇشىنشىسى - كەڭەس وداعىنىڭ قۇلاۋى. قۇندىلىقتاردىڭ ەسكى جۇيەسى قيراپ، ال ەركىن نارىققا نەگىزدەلگەن جاڭاسى ءالى ادامدار ساناسىندا ورنىعىپ ۇلگەرمەگەن شاق. وسى كەزەڭدە بۇرىنعى الەۋمەتتىك جانە كاسىبي ستاتۋسىن جوعالتۋ، مامان رەتىندە وزدەرىنىڭ قاجەتسىزدىگىن سەزىنۋ كوپتەگەن ادامنىڭ دەنساۋلىعىن قۇرتتى.
1996 -1999 - جىلدارداعى رەفورمانىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە ادامدارعا ءومىردىڭ جاڭا جاعدايىنا بەيىمدەلۋ كەرەك بولدى. بۇل دا كوپشىلىك ءۇشىن كۇيزەلىس تۋدىرعان جاعداي بولدى. ەلدەگى تۋۋ كورسەتكىشى سول تۇستا كۇرت كەمىدى، ەلدەن سىرتقا اعىلعاندار كوبەيدى.
ىقشامداندىرۋ ناتيجەسىندە ەلدى مەكەندەردەگى دارىگەرلىك پۋنكتتەر تۇگەلگە جۋىق جابىلدى. ەلدە ماسكۇنەمدىككە سالىنۋدان، ساپاسى كۇماندى اراق- شاراپ ىشۋدەن ەر ادامدار اراسىندا ءولىم كورسەتكىشى ارتتى، ءتۇرلى دەڭگەيدەگى قىلمىستار كوبەيدى. وسىنىڭ ءبارى، ارينە، ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ دەنساۋلىعىنىڭ ءتۇرلى دەڭگەيدە ناشارلاۋىنا اپارىپ سوقتىردى.
جالپى العاندا، حالىق دەنساۋلىعى ەكونوميكالىق دامۋعا تىكەلەي بايلانىستى. ال ەكونوميكالىق دامۋ دەموگرافيالىق وسىمگە تىكەلەي تاۋەلدى.
ەكونوميكالىق ءوسۋدى تالداۋ- دىڭ الەمدىك تاجىريبەسى بويىنشا، كەز كەلگەن ەلدە دەموگرافيالىق جاعدايدى باعالاۋعا ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. سونداي-اق ماسەلەن، ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىقتىڭ دامۋىنىڭ نەگىزگى فاكتورى رەتىندە تۋۋ دەڭگەيىنىڭ ءوسۋ ەرەكشەلىكتەرىنە دە كوڭىل بولىنۋدە.
تۋۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى، تەك بالانىڭ ازدىعى ەمەس. بۇل - بولاشاقتا تۇتىنۋشىلاردىڭ ازايۋى، جۇمىسقا قابىلەتتى جاستار سانىنىڭ كەمۋى. تۋۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنەن تۇرعىن ۇيگە دەگەن سۇرانىس تومەندەيدى. سونداي-اق كاسىپكەرلەر قاتارىنان تاۋەكەلگە باراتىن ادامدار سانى ازايادى. ويتكەنىقازىرگى قوعامدا ادامدار ەكونوميكالىق ونىمدىلىك دارەجەسى بويىنشا باعالانادى.
قازاقستانداعى حالىق سانىنىڭ ءوسۋ ديناميكاسى 1897 - جىلى جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعىنان باستالادى. سوندىقتان قازاقستان حالقىنىڭ ءوسۋ ءۇردىسىن زەرتتەۋ XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا باستالدى دەۋگە بولادى.
تۋۋ دەڭگەيىنىڭ ەڭ جوعارى كورسەتكىشى 1959 -جىلى جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعىنىڭ ناتيجەسىنەن كورىنەدى. كەڭەس داۋىرىندە ايەل ادام ورتا ەسەپپەن جەتى بالا تۋعان، كەيىنگى جىلداردا بۇل كورسەتكىش ەداۋىر تومەندەدى.
تۋۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولۋى يندۋستريانىڭ دامۋىمەن، 1954-1956 - جىلدارى تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋگە بايلانىستى 20-35 جاس شاماسىنداعى جاستاردىڭ، ونىڭ ىشىندە ەر ادامداردىڭ كوپتەپ كەلۋىمەن سيپاتتالادى.
تۋۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا جانە 1940 - جىلدىڭ اياعىندا بايقالادى. دەموگرافيالىق تەڭگەرىمسىزدىكتىڭ ورىن الۋى سوعىسقا، قۋعىن- سۇرگىنگە، ەرلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاسىنىڭ ايەلدەرگە قاراعاندا كەم بولۋىنا، ءولىمنىڭ جوعارىلىعىنا بايلانىستى.
بارلىق يندۋستريالدى ەلدەردە ەرلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى تومەن. ايتسە دە، وزگەشە جايتتار دا كەزدەسەدى. مىسالى، 1970 - جىلى يندۋستريا ەرلەر ومىرىنە كەرى اسەرىن تيگىزە قويماعان شري- لانكا، ءۇندىستان، پاكىستان، كامبودجا، جوعارى ۆولتا سياقتى ءۇشىنشى الەم ەلدەرى انىقتالعان. تۋۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى مەن حالىقتىڭ ءوسۋ ماسەلەسىندە نەگىزگى ەكى كوزقاراس بار.
ءبىرىنشىسى - تۋۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى. بۇل تۇتىنۋدىڭ ءوسۋى مەن ونى قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ اراسىنداعى ايىرمامەن تۇسىندىرىلەدى. ەكىنشى كوزقاراستىڭ نەگىزىندە تۋۋ دەڭگەيىنە اسەر ەتەتىن ماتەريالدىق جانە مادەني فاكتورلار قاراستىرىلادى.
ماتەريالدا جانە مادەني فاكتورلار قارسى باعىتتا ارەكەت ەتەدى. ماتەريالدىق فاكتور ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن جوعارىلاتۋعا بايلانىستى بالالاردىڭ تۇتىنۋىنداعى ماتەريالدىق مۇمكىندىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋدى بىلدىرەدى. ال ەكىنشى فاكتور جاڭا سۇرانىستىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى، بارلىق تۇتىنۋ جۇيەسىنىڭ وزگەرىسىمەن سيپاتتالادى. وسى ەكى تەندەنتسيانىڭ اسەرى تۋۋ دەڭگەيىنىڭ وزگەرىسىنە الىپ كەلەدى. ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋى- مەن تۋۋ دەڭگەيى تومەندەيدى، سونىمەن قاتار تابىستىڭ وسۋىنەن ادامداردىڭ مادەني دەڭگەيى وسەدى.
ال بۇل - ءوز كەزەگىندە اتا- انانىڭ بالا تاربيەسىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ءوسۋى. قازىرگى كەزدە تۋىلۋ كوەففيتسيەنتىنىڭ تومەندەۋى تۋىلعان بالالار سانىنىڭ ازدىعىمەن عانا ەمەس، سونداي- اق تۋىلۋدىڭ سوڭعى رەپرودۋكتيۆتى كەزەڭگە قالدىرىلۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. ەل بويىنشا جالپى حالىقتىڭ ىشىندە تۇرعىنداردىڭ جەكە ۇلەستەرىنىڭ ءوسۋى تۋۋ كوەففيتسيەنتىنىڭ تومەندەۋىنە نەگىز بولدى. قالا بويىنشا تۋۋ كورسەتكىشتەرى اۋىلدى ايماقتارداعى كورسەتكىشتەردەن تومەن.
بۇل قالادا تۇراتىن ايەل ادامنىڭ كەش تۇرمىس قۇرۋىنان بولادى. قالادا تۇراتىن ايەل ادامدار ءبىر بالا تۋۋمەن شەكتەلسە، اۋىلداعى ايەل ادامدار ەكى نەمەسە ءۇش بالامەن شەكتەلەدى. ءبىر جاعىنان، كەيبىر وتباسىلاردا كوپبالالى بولۋ ءداستۇرىنىڭ ساقتالۋى تۋۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋىنا سەبەپ بولادى، ال ەكىنشى جاعىنان، مادەنيەت- ءتىڭ دامۋى، تۇتىنۋدىڭ ءوسۋى، ايەل ادامداردىڭ كاسىبي ءبىلىمدى بولعاندىقتارى تۋۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنە اسەر ەتەدى.
رەسپوندەنتتەر تۋۋ دەڭگەيىنىڭ تومەن بولۋىنىڭ ماڭىزدى سەبەپتەرى رەتىندە از تابىستى، جايلى تۇرعىن ۇيلەردىڭ بولماۋىن، جۇمىسسىزدىقتى، ايەل ادامدار ءۇشىن جۇكتى جانە دەكرەتتى دەمالىس كەزىندە جۇمىسىنان ايىرىلىپ قالۋ جاعدايىن، بالاباقشانىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن، بالالارى ءۇشىن الاتىن جاردەماقىنىڭ از بولۋىن، رەپرودۋكتيۆتى جاستاعى ءولىم- ءجىتىمنىڭ كوپتىگىن، حالىقتىڭ از بالالى بولۋعا بەيىم كەلەتىندىگىن اتاپ كورسەتەدى.
تۋۋ دەڭگەيىن جوعارىلاتۋعا اسەر ەتەتىن فاكتورلار- دىڭ بىرىنە ايەلدەر اراسىندا بالا تۋا الاتىن جاستا تۇرمىسقا شىعۋ جاتادى. بۇل نەكەگە ەرتە تۇرۋ، وتباسىن ءالى قۇرماعان ايەل ادامدار سانىن ازايتۋ، وتباسىلىق قارىم- قاتىناستى نىعايتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. نەكەگە تۇرۋعا اسەر ەتەتىن فاكتورلارعا ايەلدەر مەن ەرلەر سانىنىڭ سايكەس كەلۋى، سونىڭ ىشىندە جاستار اراسىندا حالىقتىڭ نەكەگە دەگەن كوزقاراسى، باسقا دا قۇندىلىقتارعا قىزىعۋشىلىقتارى جاتادى. نەكەگە تۇراتىن بولاشاق جاردى تاڭداعان كەزدە گوموگاميا پرينتسيپى نەگىزگى فاكتور بولىپ تابىلادى.
ءبىلىم دەڭگەيى نەكەگە تۇرۋ كەزىندە اسەر ەتەتىن باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى ەكەنى ءمالىم. امەريكالىق زەرتتەۋشى بريۋ ەكلاند نەكەدەگى ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ ءرولىن ايتا كەلە، بىلاي دەيدى: «نەكەدەگى الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتىڭ ۇقساس بولۋىنىڭ جارتىسىنان كوبى ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان نەكەنى قامتاماسىز ەتەدى ەكەن».
تۋۋ دەڭگەيىنە اسەر ەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى - حالىقتىڭ ءبىلىم دەڭگەيى. حالىقتىڭ، سونىڭ ىشىندە ايەل ادامداردىڭ، ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋىنان تۋۋ كورسەتكىشتەرى تومەندەيدى. تۋۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنىڭ عالامدىق تەندەنتسياسى ورتالىق ازيا مەن قازاقستاندا دا بايقالادى. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيىمەن، حالىقتىڭ نەگىزگى بولىگىنىڭ ءومىر سالتىنىڭ رەپرودۋكتيۆتى ءتارتىبىنىڭ وزگەرۋىمەن بايلانىستى تۋۋدىڭ الەۋمەتتىك- پسيحولوگيالىق مەحانيزمىن انىقتاۋ وتە ماڭىزدى.
ءىرى قالالاردا، ۋربانيزاتسيا جوعارى وڭىرلەردە جانە يندۋستريا ورتالىقتارىندا حالىق اراسىندا تۋۋ دەڭگەيىن شەكتەيتىن رەپرودۋكتيۆتى شارتتاردىڭ قۇرىلىمدىق پروتسەسى بايقالادى. مەملەكەت حالىقتى قۇندى كاپيتال رەتىندە قاراستىرادى. سول سەبەپتى ۇكىمەتىمىز حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋدى باستى ماقساتتاردىڭ ءبىرى دەپ سانايدى.
دەنساۋلىق ساقتاۋ شەڭبەرىندەگى ساياسات قازاقستانداعى ادام كاپيتالىنىڭ دەڭگەيىن جوعارىلاتۋعا باعىتتالعان. وسىعان سايكەس، دەنساۋلىق ساقتاۋ ەكونوميكاسىنىڭ جاڭا ساياساتىن دايارلاۋدا تەك قانا انا مەن بالانى قورعاۋ ماسەلەسىنە عانا ەمەس، سونداي- اق سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا، تۇسىك جاساتۋدى، ەرتە جاستان نەكەگە تۇرۋدى قىسقارتۋعا، ۇلتتىڭ سالت- داستۇرلەرىن جانە كيەلى وتباسى وشاعىن ساقتاۋعا، ءوزىن- ءوزى ساقتاۋ ءتارتىبى مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ قاجەت.
تورەعالي تاشەن
«ايقىن»
