قايران ءبىزدىڭ انالار اردى ويلاعان

استانا. قازاقپارات - سوعىستىڭ ۇلكەن- كىشىسى بولمايدى.

سوعىس -  جالپى ادامزاتتىڭ باسىنا كەلگەن ۇلكەن ناۋبەت!

بۇل ايتىپ وتىرعانىڭ قاي سوعىس دەۋىڭىز دە مۇمكىن. بۇل -  1939 -جىلى باستالىپ، 1945 -جىلى اياقتالعان، الماعى دا، سالماعى دا باسىم -  گيتلەرشىل فاشيزمگە قارسى كۇرەس بولاتىن.

سوعىس تۋرالى ويلاسام، كوز الدىما اجەم كەلەدى. بۇگىندە و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەن شۇيكەدەي عانا كەيۋانانىڭ شوكىمدەي ءبىر ۋىس بەتىن ۇلكەن قارا كوزىلدىرىك جاۋىپ تۇراتىن.

زۇلماتتى جىلدارى كوز جانارىنان ايىرىلعان اجەم سوعىستىڭ قيىن كۇندەرى تۋرالى ءتۇندى تاڭعا ۇرىپ، اڭگىمە شەرتۋشى ەدى. كۇيەۋى تۋرالى تامسانا اڭگىمەلەگەندە، بەلگىسىز ءبىر شالدىڭ بەينەسى كوز الدىمىزعا كولبەڭدەيتىن. كۇيەۋىنەن ەستەلىككە بىردە-ءبىر «كارتىشكە» دە قالماعان. بەينەسى دە بەلگىسىز. ءومىرى ءتۇرىن كورمەگەن اتامىزدى اجەمىز ولە-ولگەنشە كۇتتى. كورنەكتى قالامگەر شەرحان مۇرتازانىڭ «41 -جىلعى كەلىنشەگىنىڭ» حاديشاسى تۇپ-تۋرا مەنىڭ اجەمنىڭ كوشىرمەسى سەكىلدى. ال جاۋىنگەر ماقسۇت - اتامنىڭ بەينەسى.

 اڭگىمەدە مىنانداي ءبىر ەپيزودتار بولۋشى ەدى عوي.

«ال ماقسۇت تابالدىرىقتا ءالى تۇر.

-  سەنىڭ كەلگەنىڭ جاقسى بولدى، ماقسۇت، -  دەيدى حاديشا. -  تۋىسىڭ شالابايدىڭ قورلىعىنا شىداي الماي، سەنى ايعايلاپ تۇرىپ شاقىرىپ ەم، ەستىگەن ەكەنسىڭ عوي. شالابايدىڭ بىلتىر تۇرمىسقا شىققان قىزى توركىنىنە تۇسە كەلىپتى. ول قىزدى سەن كورگەن جوقسىڭ، مۇندا تۋعان بالا عوي. قاعىنىپ، بىلتىر بايعا قاشىپ كەتكەن.

شالاباي قىزىنا: «ەندى سەنىڭ ولىگىڭدى عانا كورەيىن» دەپ ەدى، بالەنى مە، قۇداسى باقۋات نەمە ەكەن. شالابايدىڭ كومەيىنە تاس تىعىلعان قاسقىرداي بولدى دا قالدى. تاس قاۋىپ، تاپقانىڭدى ءيت جەگىر. مەيلى عوي، قىز -  جاتجۇرتتىق. كۇلاي تۇرماق، سەنىڭ جالعىز قىزىڭ جانات تا الدەقاشان تۇرمىس قۇرىپ، بالالى-شاعالى بوپ كەتكەن. «قولىما كوشىپ كەل» دەپ مىڭ ايتىپ جالىندى، بارمادىم. «ماقسۇتتىڭ ءۇيىنىڭ ءتۇتىنى وشپەسىن، وسىندا وتىرامىن» دەدىم.

الجىعان باسىم، ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتتىم عوي. ءبارى اناۋ شالابايدىڭ قىزى كۇلايدان شىقتى عوي. كۇلاي كۇيەۋىمەن كەلىپ ءتۇستى. اۋىل بولىپ جيىلدىق. كۇيەۋ مەن كۇلاي الىپ كەلگەن قورجىننىڭ باسىن ءوزىم اشامىن دەپ وتىرعانمىن. اتا جاعىنان العاندا، مەنەن جاقىن كىمى بار شالابايدىڭ؟ بىلمەدى. ايدالاداعى اقشاي كەمپىر ۇستادى قورجىننىڭ اۋزىن. شالاباي شىركىن، سەنىڭ ءىنىڭ، مەنىڭ قاينىم عوي، قايىن بولماي قاتا قالعىر، قورجىندى ۇستاتۋعا جارامادى عوي» دەپ ەگىلۋشى ەدى عوي حاديشا ماقسۇتقا.

ءدال سول ەپيزودتار اجەمنىڭ دە ومىرىندە كەزدەسەتىن. ءوز-وزىنەن كۇبىرلەپ، الىستاعى اعايىنىنا وكپەلەگەنىن ايتىپ، مۇڭ شاعاتىن.  ۇلىنىڭ جالعىزدىعى دا جانىنا باتۋشى ەدى. اعايىننىڭ كەيبىر قىلىعىنا رەنجىپ تە الۋشى ەدى.

ونىڭ ءبىرىن تۇسىندىك، ءبىرىن تۇسىنبەگەن دە شىعارمىز. تەك بىلەرىمىز، بۇل سوعىستىڭ تىلداعى انالار مەن بالالارعا وڭاي سوقپاعاندىعى ەدى. اۋىر تۇرمىستى ارقالاعان انالار دەنساۋلىعىنىڭ دا قادىرىن بىلگەن جوق. كۇنى-ءتۇنى تاباندارىنان توزىپ، سوعىستاعى جارلارى ءۇشىن ەڭبەك ەتتى.

جۇگەرى ەگىپ، ماساعىن تەرىپ، تاباندارى تىلىنگەنشە قوستا ءجۇردى. ەمشەكتەگى بالالارىنا دا دۇرىستاپ قاراي العان جوق. جەسىرلەر ىشتەي ەگىلىپ ءجۇرىپ، جەتىمەكتەرىن جەتىلدىردى.

1941-45 -جىلدارداعى جاھاندىق سوعىسقا 1 ميلليون 200 مىڭعا جۋىق قازاقستاندىق قاتىستى. رەسمي دەرەككە تەك قازاقستاننان قۇرىلعان اسكەري قۇرىلىم ساربازدارى عانا ەنگەن، ال سولتۇستىك وڭىرلەردەن رەسەيگە شاقىرىلىپ، مايدانعا سول جاقتان اتتانعاندار ساناققا ەنبەي قالىپتى. ورتاشا ەسەپپەن العاندا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا 2 ميلليونعا جۋىق قازاق اتتاندى دەپ بولجاۋىمىزعا بولادى. 2 ميلليون قازاقستاندىقتىڭ التى ءجۇز مىڭنان استامى سوعىستا مەرت بولدى. دەمەك، التى ءجۇز مىڭعا جۋىق انالارىمىز جەسىر قالدى. «كەبەنەك كيگەن ورالار» دەپ سوعىسقا كەتكەن سۇيىكتىلەرىن كۇتىپ، ساعىنىشتان سارعايعان جاندار قانشاما؟! سوعىسقا اتتانعان ۇلىن اڭساپ، ومىردەن قانشا انا ءوتتى؟ مۇنىڭ ءبارى سوعىس سالعان ناۋبەتتىڭ سالدارى ەمەس دەپ ايتا الامىز با؟

 «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، اجالدى ولەدى». كەبەنەك كيگەن ايتەۋىر ءبىر كەلەدى دەپ كۇتتى. كۇيەۋلەرى ۇيىنەن كەبىن كيىپ كەتپەگەنىن ءبارى ءبىلدى. باستىسى، ءۇمىت ۇزىلگەن جوق. ءۇمىت -  ۇزىلمەيدى دە. بەلگىلى اقىن سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ «سوعىستان قايتقان سولداتتار» اتتى ولەڭىندە:

-  جاۋتاڭداپ قاراپ دالا تۇر،

كوز جاسىن ءسۇرتىپ جاڭا ءبىر.

حابارسىز ۇلىن سۇراۋعا،

جولىڭدى توسىپ انا ءجۇر.

قانشا ءۇيدىڭ ۇرلاپ ادامىن،

قانشا ۇيدە ءسونىپ قالدى وتتار.

كوردىڭ بە ۇلىن انانىڭ،

سوعىستان قايتقان سولداتتار؟ - دەگەن جولدار بار.

وتكەن ازاپتى جولداعى اۋىر ساباقتاردى حالىق ەشقاشان دا ۇمىتپايتىنى بەلگىلى. سوعىستىڭ اۋىر سالماعى كەز كەلگەنگە وڭاي تيگەن جوق. جەتىمدەرگە دە، جەسىرلەرگە دە...

 «سورلىسىڭ، سورلى، -  دەپ اقشاي ەرنىن شىعاردى، ەرنىڭە كۇيدىرگى شىققىر. -  تاعى وتىز جىل كۇت، كەلەدى ماقسۇت! -  دەپ كەكەتتى. -  كۇتەمىن، -  دەدىم. -  ءجۇز جىل كۇتەمىن.

 ءسويتتىم دە، ىزاعا شىداي الماي، ايقاي سالىپ، دالاعا اتىپ شىقتىم». حاديشانىڭ جان سىرى. مەنىڭ اجەم دە حاديشا سەكىلدى ولە-ولگەنشە كۇتتى. 27 جاسىندا جەسىر قالۋ -  كەز كەلگەن اناعا وڭاي ەمەس.

«باسقا تۇسسە -  باسپاقشىل» دەگەن وسى. «مۇگەدەك بولسا دا امان كەلسە» دەپ تىلەگەن اجەمنىڭ ءۇمىتى اقتالعان جوق. ءومىر بويى كۇتكەن جارى ورالمادى. كوزى جۇمىلعانشا سۇيگەن جارىن ارداقتاپ ءوتتى. مىنا قوعامدا شە؟ ءبىز ايالاي الامىز با؟ ەر- ازاماتتىڭ باسىنا قيىندىق تۇسسە، كۇتە الامىز با؟ ءاي، قايدام! كەشەگى اردى ويلاعان سەكىلدى پاراساتتىلىق بىزدەن تابىلا قويماس، ءسىرا؟!

حاليما ادامبەك قىزى (ە. بەكماحانوۆتىڭ جارى) كۇيەۋىنە جازىقسىز جالا جابىلعاندا، ەكى بالامەن جالعىز قالعانىن، ەلدەن جۇمىس تابا الماي، تاشكەنتكە كەتۋگە ءماجبۇر بولعانىن ايتىپ ەدى. ەرمۇحان اعا ومىردەن وتكەندە، حاليما اپايدىڭ جاسى بار بولعانى قىرىقتا ەدى. ءقازىر توقساندى القىمداپ قالدى. توقسانعا كەلسە دە، كۇيەۋىن جوقتاپ كەلەدى.

 سوعىستىڭ زاڭى سونداي: ءولىم مەن ومىردەن عانا تۇرادى. سوعىس اياۋشىلىق تانىتپايدى. جالعىزىن جالماپ، جارىم- جارتىعا اينالدى. قوعام سوعىستىڭ كەسىرىنەن مۇگەدەك اتاندى. ءبىراق رۋحىن جوعالتقان جوق. رۋحىنىڭ مىقتىلىعىنىڭ ارقاسىندا ۇلتتى ساقتاپ قالدى. بۇگىنگە دەيىن ازاپتى جىلداردا، اشارشىلىقتا، ەلدىڭ باسىنا تۇسكەن زۇلماتتا، سوعىستا ەلدى ساقتاعان ۇلى انالار ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

ۇلتتىڭ كەلەشەگى - قازاق قىزىنىڭ قولىندا! قىزدى تاربيەلەۋ ارقىلى ءبۇتىن ءبىر ۇلتتى تاربيەلەيمىز! كەشەگى قيىن- قىستاۋ زاماندا انالارىمىز ۇلتتى ساقتاپ قالسا، بۇگىنگى وركەنيەتتى قوعامدا ۇلتتى ساقتاۋ - تاعى دا انالارىمىزدىڭ قولىندا!

كەشە جەتىمىن قاڭعىتپاي، جەسىرىن جىلاتپاي ءومىر سۇرسە، بۇگىن ءتىرى جەتىم، «كەسىر» جەسىرلەر كوبەيدى. ءۇش بالاسىن، ءتىپتى، ءتورت بالاسىن جەتەكتەپ، «ۇياسىن» بۇزىپ جاتقان انالار نەگە كوبەيدى؟! ايدىڭ- كۇننىڭ امانىندا، بەيبىت زاماندا جالعىزباستى انالاردىڭ كوبەيۋىنىڭ سىرى نەدە؟ قوعام نەدەن ءبۇلىندى؟ سوعىس - انالارىمىزدى قوساعىنان، بالاسىنان ايىرسا، بەيبىت زامان - ۇياتىنان ايىردى. ۇياتتان بەزگەن، اقىلدان اداسقان جاندار كوبەيدى. كەشەگىدەي ماقسۇتىن وتىز جىل كۇتۋگە بار حاديشالار بۇگىندە جوق. ءبارى دە وڭاي جولدى، جەڭىل كۇنكورىستى قالايدى. تۇرمىستىڭ اۋىرلىعىن كوتەرگىسى كەلمەيدى.

 حاديشا نەگە ماقسۇتتىڭ ءتۇتىنىن ولە- ولگەنشە تۇتەتۋگە بار؟ اجەم مارقۇم توقسانىندا كوز جۇمدى. 27 جاسىندا جەسىر قالعان كەلىنشەك كەبەنەك كيگەن كۇيەۋىن كەلەدى دەپ نەگە الپىس جىل كۇتتى؟! ونىڭ دا وزگەمەن باقىتىن قۇرۋىنا بولار ەدى عوي. سەبەبى، اردان اتتاعان جوق.

باقىتىن وزگەدەن ىزدەگىسى كەلمەدى. ءارى قارا شاڭىراقتى كيە تۇتتى. شاڭىراقتىڭ ءتۇتىنى وشە مە دەپ قورىقتى. جالعىز شىراعىن ماڭگىلىككە جاقتى. ول شىراقتان ەرگەن ۇل مەن قىز ۇلكەن ءبىر اۋلەتكە اينالاتىنىن جۇرەگى سەزدى.

اكەنىڭ «اليمەنتىمەن» ءوسىپ جاتقان بۇگىنگى بالالار ءبىر اۋلەتتىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتىپ، ءبىر اۋلەتتىڭ وشاعىن جالعاستىرا الا ما؟ بىردە ايدا، بىردە سايدا كۇن كەشىپ جۇرگەن بالادان سانالى دا ساپالى ۇرپاق جالعاستىعىن كۇتۋ مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ول اناسىنىڭ ارقاسىندا ءوز تەگىنەن بەزىنگەن، اناسىنىڭ تەگىنە تاعى وتە المايدى. جارىمجان. وعان كىنالى قوعام ەمەس: كىنا - سول قوعامنىڭ مۇشەلەرىندە. شاڭىراقتى قادىر تۇتپاعانىندا. ءبىر وشاقتىڭ وتىن وشىرگەنىندە. وتباسىنىڭ بەرەكە- بىرلىگىن ساقتاي الماعانىندا. پاراساتتىڭ كەمدىگىندە...

مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ «قايران ءبىزدىڭ انالار اردى ويلاعان!» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى زۇلمات سوعىس جىلدارىندا بەلى قايىسىپ، قابىرعاسى مايىسىپ، تىلداعى تىرلىكتىڭ بارلىق اۋىرتپالىعىن ارقالاپ، بالا- شاعانى امان-ەسەن ءوسىرىپ، جەتكىزگەن؛ سونشا قيىندىقتىڭ بارىنە شىداپ توزگەن، ولە-ولگەنشە ار الدىندا ادالدىق تانىتقان ابزالدىعىنا بەرىلگەن ءادىل باعا.

جار الدىنداعى مىندەتى مەن پارىزىن ار الدىنداعى پارىزى مەن قارىزىنا ساي مۇلتىكسىز وتەي بىلگەن قازاق انالارىنىڭ رۋحى پەيىشتىڭ تورىندە شالقىسىن!

گۇلزينا بەكتاس

 «ايقىن»