قىز الىپ قاشتىڭ، زاڭدى بەلدەن باستىڭ
تەك«بالا جاۋاپكەرشىلىكتى ەرتە سەزىنسىن، بىرگە تۇراتىن كۇندەردى كوز الدىنا ەلەستەتسىن» دەگەن نيەتپەن اتقارىلعان. بوزبالا اقىل توقتاتىپ، ەسەيگەن شاعىندا اتا-اناسى بارىپ قۇدا ءتۇسىپ، قالىڭ مالىن بەرىپ، قىزدى قولدان ۇزاتىپ الادى. ءارى قاراي ۇلكەندەرىنە بولەك وتاۋ تىگىپ، كەنجەسى بولسا قولدارىندا قالدىرىپ، اتا-انانىڭ باتاسىنا بولەنگەن جاس جۇبايلار عۇمىر كەشەدى. وسىلاي ءداستۇر ساباقتاستىعى اتادان بالاعا جالعاسىن تاۋىپ تۇرعان.
ال ەندى، بۇگىنگى تاڭداعى قىز الىپ قاشىپ ۇيلەنۋ دەگەن عۇرىپ قالاي پايدا بولدى؟ جانە دە ونىڭ زاڭى بار ما؟ ەندەشە، بۇل ساۋالداردىڭ اراجىگىن اجىراتىپ، «ءيا» مەن «جوقتى» تارازىعا سالىپ قاراستىرايىق.
ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار
بۇگىندە ءار قازاق ءداستۇرىن تارك ەتپەۋدى، باباسىنان ميراس بولىپ قالعان ادەت-عۇرىپتى ۇستاۋدى ءجون سانايدى. بۇل ۇرپاق تاربيەسىنە، ەلدىكتىڭ نىق بەكۋىنە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز. «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەمەكشى، كەي ىرىم-نانىمدار قازاقتار اراسىنان وزدىگىنەن ىسىرىلىپ جاتىر. زامان تالابى قاجەت ەتسە كەرەك، وعان ءبىرلى-جارىم جانداردان باسقا ەشكىم قارسى شىعىپ جاتقان جوق. ويلانىپ قاراساڭ، ورىندى. ال ەندى كەي ءداستۇرىمىز، اسىرەسە، قىز الىپ قاشۋ، زامانى مەن ادامىنا قاراماستان، ىسكە اسۋىن توقتاتار ەمەس. اسىرەسە، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وبلىستارى وتباسى بولۋدىڭ وسىنداي ۇلگىسىنە قۇشتار-اق.
ەل اراسىنداعى قىز الىپ قاشىپ سوتتالىپتى دەگەن ءبىرلى-جارىم قاۋەسەت بولماسا، بۇل تاسىلگە جۇگىنىپ ۇيلەنگەندەردىڭ 90 پايىزى وزگەگە ۇلگى بولارلىقتاي عۇمىر كەشۋدە. كوپ جاعدايدا، الىپ قاشىپ ۇيلەنۋ ەكى تاراپتىڭ دا الدىن الا كەلىسىمىمەن ءوربيدى.
الگى 90 پايىز باقىتتى عۇمىر كەشىپ جۇرگەن وتباسىنىڭ باسىم بولىگى كەلىسىممەن وتاستىق دەگەنگە سايادى. بۇعان باستى سەبەپ - جىگىت جاعىنىڭ جاعدايى قولدان الۋعا مۇمكىندىگى جەتپەيتىندىگىنەن. سوندىقتان جىگىت قىزدى كەلىستىرىپ، ءوز ۇيىنە كەلىن ەتىپ تۇسىرەدى. قىزدى الىپ قاشتى دەگەندى ەستىسىمەن، ارتىنان قۋعىنشىلار ىزدەپ كەلىپ، قىزدى قايتارۋىن تالاپ ەتەدى.
بۇل ۋاقىتتا قىز بالانىڭ ۇيىنە كەشىرىم سۇراۋعا ادەتتە ۇلدىڭ اعا-جەڭگەسى قالىڭ مالىن تۇگەندەپ الىپ بارادى. قىزدىڭ ءوز ەركىمەن كەلگەنىنە كوز جەتكىزىپ، قۋعىنشى ەلىنە قايتادى. ارتىنشا قۇدالىق وتكىزىلىپ، توي جاسالادى. مىنە - نەگىزگى، اقىلعا قونىمدى قىز الىپ قاشۋ عۇرپى وسىلاي. بۇل - دالا زاڭىمەن بەكىگەن پروتسەسس.
ال ەندى الگى الىپ قاشۋدان كەيىن وتاسپاي قالعان 10 پايىز ءدال وسى دالا زاڭىن ءوز يكەمىنە اۋىستىرىپ، ياعني جىگىت تاراپى ۇناتقان قىزىن ونىڭ كەلىسىمىنە جۇگىنبەي الىپ قاشۋدان پايدا بولادى.
ناعىز زورلاپ الىپ قاشۋ، ءداستۇرىڭدى تۇرپايى ەتىپ كورسەتۋ، مىنە، وسى جەردە ايقىن بەلەڭ الادى. مۇنداي جاعدايدا ۇيگە تۇسكەن كەلىن الدىندا جاتقان ون كەمپىردى اتتاپ، اق ورامالىڭدى تاپتاپ كەتىپ، سوتقا بەرۋدەن ەش تايىنبايدى. كەلگەن قۋعىنشىعا ەرە كەتىپ، ارتى ەكى جاق تا ابىگەرگە تۇسەدى.
كۇيەۋبالا جانە ونىڭ بىرگە الىپ قاشقان دوستارى سوتتالىپ كەتۋدىڭ ءسال-اق الدىندا تۇرسا، قىز بايعۇسقا «بايدان قايتتى» دەگەن جامان ات جابىساتىنى تاعى بار. نامىستان بۋلىققان كەي قارىنداستار اتا-اناسى جامان اتتى بولماس ءۇشىن قالىپ تا جاتادى. كەيىنگى ءومىرى كوز الدارىڭىزعا جازباسا دا ەلەستەپ جاتقان شىعار.
ءبىز الەۋمەتتىك جەلىدە «قىز الىپ قاشۋ قاجەت پە، جوق پا؟» دەگەن ساۋالناما جۇرگىزدىك. 75 پايىزى قىز الىپ قاشۋعا «تۇبەگەيلى قارسىمىن» دەپ جاۋاپ بەردى. ال 25 پايىزى «قىزدىڭ كەلىسىمىمەن الىپ قاشا بەرۋگە بولادى» دەپ شەشتى. ال ەگەر قىز كەلىسپەسە، الىپ قاشقان تىرلىكتەرى قىلمىس بولىپ ەسەپتەلەدى. ساۋالناماعا قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعى شەكتەن شىققانداردى جازالاۋدى قۇپ كورەتىندەرىن ءبىلدىردى.
زاڭ نە دەيدى؟
«ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەمەكشى، بۇل عۇرىپ بۇگىنگى قازاقستانعا، ونىڭ تۇرعىندارىنا قاجەت تە ەمەس. سەبەبى ءبىز دەموكراتيانى بيىك قويعان ەلمىز. ءار ادامنىڭ قۇقىعى بار، زاڭ بار، ونى قاداعالايتىن ورگان بار. دەمەك، ادامنىڭ ەركىنە، تاڭداۋىنا شەكتەۋ قويىپ، بىرەۋمەن وتاسۋعا ماجبۇرلەۋ زاڭمەن قۋدالانادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 125-بابىندا كورسەتىلگەندەي، «ادام ۇرلاۋ» فاكتىسىمەن قولعا تۇسكەن جان ءتورت جىلدان جەتى جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋ مۇمكىن.
دوستارىڭمەن توپتاسىپ قىزدى قۇرىقتاساڭ، سەنىڭ جازاڭ 10 جىلدان 15 جىلعا دەيىن سوزىلاتىنى زاڭدا تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ كورىنىپ تۇر. تەرەڭىنەن ۇڭىلسەڭ، ۇرەي تۋعىزاتىن باپتار. مۇنى بىلگەن جاستار قىزدى الىپ قاشپاق تۇرماق، كوزىن دە تاستاماس ەدى. تەك سول بىلمەستىك كوپ جاعدايدا جاستاردى دۇرىس جولدان تايدىرىپ جىبەرەتىنى جانعا باتادى.
ورتاق كودەكس اۋاداي قاجەت
قىزدى ۇزاتىپ الۋ ءۇردىسى تۇرعاندا، نەگە قىز الىپ قاشۋعا ءبارى قۇمار-اق؟ جاۋاپ - ۇزاتىپ الۋ قىمباتقا تۇسەدى. ەسەپتەي بەرىڭىز، سىرعا سالۋعا ءبىر باراسىز، قۇدالىققا ءبىر شىعىندالاسىز، ۇزاتاتىنى تاعى بار. ءار ايماقتىڭ ءوز سالت جورالعىسىن تۇگەندەي بەرسەڭ، شاتاسىپ كەتەسىڭ. ودان كەلىسپەۋشىلىك، ءبىز جاق، سەن جاق دەپ تاعى ءارقايسىسى وزىنىكىن تىقپالايدى.
قىزدىڭ قۇنى ديپلومىنا قاراي باعالاناتىنى تاعى بار. «ۇيات بولادى» دەپ ءجۇرىپ بار جيعان-تەرگەنىڭنەن ايىرىلاسىڭ. ال وسىنداي ۇزىن سونار، قىپ-قىزىل شىعىندى تالاپ ەتەتىن ءداستۇردى اينالىپ ءوتۋدىڭ ەڭ ءبىر وڭاي جولى سول الىپ قاشۋعا يتەرمەلەيدى. ونىڭ قاجەتى شامالى دەپ تاعى شىرىلدايمىز.
ەندەشە، نەگە قازاققا قىز ۇزاتۋدىڭ ورتاق ءبىر كودەكسىن جاساماسقا؟ «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا» دەمەكشى، «مەنىڭ جورالعىم دۇرىس ەدى» دەپ ەشكىم تالاسپاس تا ەدى. بەلگىلەنگەن مولشەردە عانا شىعىن شىعىپ، باستىسى، جاستاردىڭ ءۇي بولىپ كەتۋىنە جاعداي تۋىندار ەدى.
ماسەلەن، وقىعان قىزدىڭ قالىڭ مالى، ديپلومىنىڭ قىزىل-كوگىنە قاراماي، 100 مىڭنان 200 مىڭعا دەپ ناقتى باعالانسا. انا ءسۇتى دەپ ءبىر قوي نەمەسە ءبىر ءىرى قارا. سوسىن اكەسىنە، باۋىرلارىنا تيەسىلى سىي-سياپات جاسالىنىپ، قىز جاعى بويجەتكەنىن ۇزاتسا، ۇل جاعى تويىن جاساپ دۋمانداتسىن. بولدى. جەتى-جەتى، توعىز-توعىز دەگەن ءداستۇر دە مۇندايدا ءسوز بولماس ەدى. قىزىڭا جاساۋ ازىرلەۋ، تاعىسى تاعى ءار وتباسىنىڭ ءوز جاعدايىنا بايلانىستى اتقارىلا بەرەدى. ءبىر تۋدىڭ استىندا، ءبىر ەلدە، ءبىر پرينتسيپپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان، ەشبىر جان مۇندايعا قارسى شىقپاس. ەسەسىنە، جابايى تۇردەگى قىز الىپ قاشۋ وزدىگىنەن توقتاتىلار ەدى.
«تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار» دەگەندەي، مۇنىمەن كەلىسەتىندەر دە كەلىسپەيتىندەر دە قاشاندا ارامىزدان تابىلادى. شەشىمگە كەلەتىن ءبىر عانا جول: حالىق اراسىندا «ءيا» مەن «جوقتى» تارازىلاپ، كوپشىلىك ۇيىسقان پىكىرگە زاڭدى تۇردە توقتاۋعا كەلۋ قاجەت. ەل اقساقالدارى ورتاق پرينتسيپكە نەگىزدەلگەن ۇيلەنۋدىڭ سالت-جورالعىسىن ازىرلەپ، دەپۋتاتتارعا ۇسىنسا، ولار ءوز كەزەگىندە قاجەت دەپ تاپقان تۇسىن بەكىتىپ، وسىلاي داۋ بولعان قىز الىپ قاشۋ ۇردىسىنە نۇكتە قويسا.
P. S. جالپى، ەلدەگى جاستاردىڭ وتباسىلىق ءومىرىنىڭ تۇرالاماۋى تەك داستۇرگە كەلىپ تىرەلمەيدى. بۇل سول جاستاردىڭ ەكونوميكالىق احۋالىنان، جۇبايلاردىڭ ومىرىنە وڭدى-سولدى تۋعان-تۋىستىڭ ارالاسۋىنان، ەرتەڭدەرىنە سەنىمدەرىنىڭ جوقتىعىنان، تاعى وسىنداي ونداعان كەلەڭسىزدىكتەر اجىراسۋعا الىپ كەلەدى.
ق ر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، 2013-جىلى 168447 ادام نەكەگە تىركەلسە، ارتىنشا 51482 وتباسى اجىراسۋعا بەل بۋعان. ال 2014-جىلى نەكەگە تۇرعانداردىڭ سانى 159382 بولسا، 52673 جۇپ اجىراسقان. ويلاپ قاراڭىز، ءاربىر ءۇشىنشى وتباسى شاڭىراقتارىنىڭ قىزىعىنا بولەنبەي، جولدارى ەكىگە ايىرىلىپ كەتە بەرگەن.
بۇل دەگەنىڭ - ۇلتتىڭ باستى ماسەلەسى. ەندەشە، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى جوعارى قويامىز دەسەك، جاستاردى وڭ جولدان اداستىرماۋدى كوزدەسەك، ولارعا تيەسىلى بارلىق تەتىكتەردى جۇيەگە كەلتىرەيىك. قىز الىپ قاشۋ ءداستۇرى - سول تەتىكتىڭ ءبىرى عانا.
اسقار بەكوۆ
«ايقىن»
