جەتپىس جىلدان كەيىن جەتكەن دەرەكتەر

ورال. قازاقپارات - جانىبەك اۋدانىندا تۋىپ-وسكەن، ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە باتالون باسقارىپ، ەرلىكپەن قازا تاپقان اجىحان دۇيسەنوۆ تۋرالى دەرەكتەر جەتپىس جىلدان كەيىن انىقتالىپ وتىر.

بۇل تۋرالى ورال قالاسىندا تۇراتىن نەمەرە قارىنداسى زۋلفارا قابىلقاي قىزى ءمالىم ەتتى.

ونىڭ ايتۋىنشا، اكەسى قابىلقاي مەن اجىحان ءبىر تۋعان باۋىرلار ەدى. اكەسى كوزى تىرىسىندە: «اجىحان 1937-جىلى قىزىل اسكەر قاتارىنا الىنىپ، سول جاقتان فينليانديامەن سوعىسقا قاتىسىپ، ەلگە كەلگەن سوڭ كولحوزدا اسكەري جەتەكشى بولىپ ءجۇردى. سوعىس باستالىپ، قاربالاس كۇن تۋدى. اۋىلدىڭ ەر-ازاماتتارى بىرتىندەپ سوعىسقا الىندى. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ مەن دە اتتاندىم. اجىحان پويىز ءجۇرىپ كەتكەنشە اقىل-كەڭەسىن ايتۋمەن ءجۇردى» - دەپ وتىرادى ەكەن.

كوپ كەشىكپەي اجىحان دا سوعىسقا الىنىپتى. قابىلقاي ەكەۋى حات الىسىپ تۇرعان. اعاسى قابىلقايعا ستاليننىڭ كەيبىر بۇيرىقتارىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ جازىپ، «ءبىز كەشىكپەي جەڭەمىز» دەپ، ىلعي قۋاتتاندىرادى ەكەن. 1943-جىلعى جازعان ءبىر حاتىندا ەلدە دەمالىستا بولىپ كەلگەنىن جازىپتى، ەلدەگىلەر دە اجىحاننىڭ قىركۇيەك ايىندا ەلگە كەلىپ كەتكەنىن، ناگرادالارى، اتاۋلى تاپانشاسى بولعانىن، ونى كەتەرىندە اۋىلدا قالعان ۇلكەن اعاسىنا بەرىپ كەتكەنىن ايتىپتى.

1944-جىلى جازدا جازعان حاتىندا «ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە جاقىن جەردە ءجۇرمىز، جاقىندا ساعان بارىپ قايتامىن» دەپتى. بۇل ونىڭ سوڭعى حاتى ەكەن. كۇزدە پولشانىڭ شەكاراسىنان وتە بەرگەندە، قابىلقاي اۋىر جاراقات الىپ، التى ايداي گوسپيتالدا ەمدەلىپ شىققاسىن «العى شەپتە سوعىسقا جارامسىز» دەپ تانىلىپ، 112-ساپەرلار قۇرامىنا جولدانادى دا، بەلورۋسسيا جەرىن مينادان تازالاۋعا قاتىسادى.

سودان 1945-جىلعى قىركۇيەكتە جوعارى كورسەتكىشتەرى ءۇشىن قىسقا مەرزىمدى دەمالىس بەرىلىپ، ەلگە كەلگەندە، ءىنىسىنىڭ قازا تاپقانىن ەستيدى. سوعىس اياقتالعان سوڭ اجىحاننىڭ ناگرادالارى، باسقا دا كەلگەن جەكە زاتتارى جەسىرىنىڭ ۇيىندە ورتەنىپ كەتكەن. 1970-جىلى قابىلقاي اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتقا بارىپ، «ءىنىم اجىحان دۇيسەنوۆ ۇلكەن كوماندير بولعان» دەپ بار ەستىپ-بىلگەندەرىن ايتىپ، «نەگە اتى شىقپايدى؟ ەڭ بولماسا جەرلەنگەن جەرىن تاۋىپ بەرىڭدەر» دەسە، سول ارادا «اجىحان دۇيسەنوۆ 1944-جىلى 10- تامىزدا قازا تاپقان، جەرلەنگەن جەرى - باتىس ۋكراينا سوكولسك اۋدانى فرانسكيەۆا بۋدا دەريەۆنياسى» دەپ تىلدەي قاعاز جازىپ بەرىپتى.

بۇدان كەيىن زۋلفارا قابىلقاي قىزى ىزدەۋدى جالعاستىرىپ، ۋكراينانىڭ اسكەري، باسقا دا بولىمدەرىنە سۇرانىس جولداسا دا، ناقتى دەرەكتەر تابىلمايدى. اكەسى: «اجىحان قىرشىن كەتتى، قاي جەردە قالعانى دا بەلگىسىز، ەڭبەگى دە ەلەۋسىز، ءوزى سوعىسقا كەتكەننەن كەيىن دۇنيەگە كەلگەن قىزىن دا كورگەن جوق» - دەيتىن.

ۇلى وتان سوعىسىنا بايلانىستى اۋدانعا، جەكە تۇلعالارعا قاتىستى ۇنەمى ماتەريالدار ىزدەستىرىپ، تاپقان مالىمەتتەرىن اۋداندىق، وبلىستىق گازەتتە جاريالاپ جۇرەتىن جۋرناليست ءارى مۇراعاتشى احمەديار باتىرحانوۆ بىردە «كاپيتان ديۋسەنوۆ اجيكان پروياۆيۆ گەرويستۆو ي مۋجەستۆو، بىل ۋبيت 10 اۆگۋستا 1944. پوحورونەن زاپ وكراينا دەر. فرانسكيەۆا بۋدا سوك ر- نا گرودنەنسك. وبل./تەكست ءماتىنى ساقتالدى/» دەگەن «قارا قاعاز» كوشىرمەسىن جەتكىزدى.

بۇرىن اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتتاعىلار وكراينا دەگەن ءسوزدى ۋكراينا دەپ، وبلىسىن كورسەتپەي، شالا-شارپى جازىپ بەرە سالعان عوي. احمەديار ىزدەستىرە كەلە، اجىحاننىڭ باتالون كومانديرى قىزمەتىندە ءجۇرىپ قازا تاپقانىن انىقتادى. ول اۋدان، دەريەۆنيا قازىر جوق بولىپ شىقتى. وسى تۇرعىدا ب ق و قورعانىس ىستەرى جونىندەگى دەپارتامەنتى قىزمەتكەرى سەركەباي رامازانوۆتىڭ دا كوپ كومەگى ءتيدى.

رەسەي فەدەراتسياسى قورعانىس مينيسترلىگى اسكەري-مەديتسينالىق مۋزەيىنەن الىنعان جانە گرودنو وبلىستىق اسكەري كوميسسارياتىنىڭ ىزدەستىرۋ جۇمىستارى، تابىلعان قۇجاتتار بويىنشا، اجىحان دۇيسەنوۆ 1939-جىلى قىزىل ارميانىڭ قاتارىندا بەلورۋسسيانىڭ باتىس وبلىستارىن ازات ەتۋگە قاتىسادى. 1940-جىلى فينليانديامەن سوعىستا بولعان. 1941-جىلدىڭ 3- قىركۇيەگىندە 99-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 1-اتقىشتار پولكىنىڭ بولىمشە كومانديرى قىزمەتىنە تاعايىندالعان.

جيتومير وبلىسى كوروستەن قالاسى تۇبىندەگى ۇرىستا 1941-جىلعى 12- قىركۇيەكتە سول اياعىنان ەكى رەت جاراقات العان. گوسپيتالدا ەمدەلىپ شىققاننان كەيىن 290-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 885-اتقىشتار پولكى بارلاۋشىلار ۆزۆودىنا كوماندير قىزمەتىنە جولدانعان، ارعى بەتكە ءتورت قايتارا بارلاۋعا بارىپتى. 1941-جىلدىڭ جەلتوقسانىنان 1942-جىلدىڭ قاڭتارى ارالىعىندا كالۋگا تۇبىندەگى ۇرىستا قازا تاپقان كومانديردىڭ ورنىنا روتانى باسقارعان.

يۋحنوۆ قالاسى ءۇشىن ۇرىستا روتاسى ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ، لوبانوۆو سەلوسىن ازات ەتۋ بارىسىندا جەكە ءوزى ءۇش نەمىستى قولعا تۇسىرگەن. فومينو-1 سەلوسى ءۇشىن بولعان ۇرىستا قازا تاپقان باتالون كومانديرىن اۋىستىرعان. 1942-جىلى 8- ساۋىردە اۋىر جاراقات الىپ، گوسپيتالدا ەمدەلىپ شىققاننان كەيىن 1942-جىلعى تامىز ايىندا 878-پولكتىڭ 4-مەرگەندەر روتاسىنا كوماندير ەتىپ جىبەرىلگەن.

ونىڭ روتاسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە 473 نەمىستىڭ كوزىن جويعان. ءوزى 1942-جىلدىڭ ىشىندە ءتورت رەت، ونىڭ ەكەۋىندە اۋىر جاراقات العان. وسى روتانى 1943-جىلدىڭ تامىزىنا دەيىن ويداعىداي باسقارعان. باتالون كومانديرىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىندە ءجۇرىپ، 1943-جىلى 13- قازاندا لەنينو دەگەن جەردەگى قيان-كەسكى ۇرىستا اجىحان باتالون كومانديرىن اۋىستىرىپ، ءوزى جاعىنان از شىعىنمەن نەمىستەردىڭ مىقتى جاساعىنىڭ شەبىن بۇزىپ، ولاردى شەگىنۋگە ءماجبۇر ەتكەن.

سونداي-اق بەلورۋسسيانىڭ گرودنو، موگيليەۆ قالالارىن ازات ەتۋ، دنەپردەن ءوتۋ ۇرىستارىندا، «باگراتيون» وپەراتسياسى بارىسىندا، پرونيا وزەنىنەن وتۋدە ا. دۇيسەنوۆتىڭ باتالونى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى.

وسى جىلدارداعى ەرەكشە باتىرلىعى، توزىمدىلىگى مەن اسكەري شەبەرلىگى ءۇشىن اجىحان دۇيسەنوۆ 1942-جىلى «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن، 1943-جىلى « قىزىل تۋ» وردەنىمەن، 1944-جىل ىشىندە I جانە Ⅱدارەجەلى وتان سوعىسى وردەندەرىمەن ناگرادتالعان. سونداي-اق ونىڭ ەرجۇرەك، باتىل، اقىلدى، مىنەزى ورنىقتى، وتە قاراپايىم، سول قاسيەتتەرىمەن وتە بەدەلدى جانە سىيلى بولعانى باسا ايتىلادى.

وتكەن جىل سوڭىندا ا. دۇيسەنوۆتىڭ تۋعان جەرى - جانىبەك اۋدانى ۇزىنكول اۋىلىندا قىزى كلارانىڭ قاتىسۋىمەن ەسكەرتكىش تاقتا اشىلدى. بۇل باتالون باسقارعان باتىردىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋدىڭ باسى بولعاي.

«تاعدىرعا نە شارا، اجىحاننىڭ بىرگە تۋعان اعا-اپالارى، جۇبايى ءسابيليا كوپ دەرەكتەردى، ونىڭ اتى وشپەگەنىن بىلمەي كەتتى. «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەندەي، 70 جىلدان كەيىن ناقتى دەرەكتەرگە قولىمىز جەتتى. ەندىگى تىلەگىمىز - جەرلەنگەن جەرى تابىلسا، ءوزى سول ءۇشىن جانىن بەرگەن ەلىنىڭ، كىشى وتانى - ۇزىنكولدىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن اپارىپ سالساق دەيمىز»، دەدى ز. قابىلقاي قىزى.

اۆتور: ەلجان ەرالى