جاپونيا پرەمەر- ءمينيسترى سيندزو ابەنىڭ قازاقستانعا ساپارى ەكىجاقتى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرەدى - م. كاموحارا

استانا. قازاقپارات - قازاقستان مەن جاپونيانى تەك ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە مەملەكەتتى دامىتۋ باعىتىندا ەل باسشىلارىنىڭ كورەگەن ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە قولعا الىنعان «نۇرلى جول» مەن «ابەنوميكا» سىندى باتىل ەكونوميكالىق باعدارلامالارى دا بايلانىستىرا تۇسەدى.

ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى وسى جانە وزگە دە بايلانىستار جايىندا قازاقپارات تىلشىسىنە ەكسكليۋزيۆتى سۇحبات بەرگەن جاپونيانىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى ماساەسي كاموحارا تارقاتا ايتىپ بەردى.

- ەلشى مىرزا، قازاقستاندىق - جاپوندىق قارىم- قاتىناستىڭ 2014 -جىلعى نەگىزگى قورىتىندىسى قانداي؟ اعىمداعى جىلعا ارنالعان جوسپارلارىڭىزبەن دە بولىسسەڭىز.

- 2014 -جىلى پرەمەر- مينيستر سيندزو ابە مەن پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ناۋرىز ايىندا گااگادا، قازان ايىندا ميلاندا كەزدەستى.

جالپى، ەكى مەملەكەتتىڭ باسشىلارى اراسىندا مىعىم سەنىمگە نەگىزدەلگەن قارىم- قاتىناس ورناعان. وتكەن جىلدىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق بايلانىستاردا دا زور ىلگەرىلەۋشىلىك بولدى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

ماسەلەن، جاپونيا پرەمەر-ءميينسترىنىڭ ورىنباسارى - قارجى ءمينيسترى تارو اسونىڭ مامىرداعى، ەكونوميكا، ساۋدا جانە ونەركاسىپ ءمينيسترى توسيميتسۋ موتەگيدىڭ تامىزداعى ساپارلارى بارىسىندا ماڭىزدى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىلدى. ناقتى ايتار بولسام، مينيستر موتەگي پرەمەر- مينيستر ك. ماسىموۆپەن، ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ ءمينسترى ءا. يسەكەشەۆپەن، ەنەرگەتيكا ءمينيسترى ۆ. شكولنيكپەن ءبىرقاتار ەكىجاقتى كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، وندا تاراپتار اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىنداعى، سونىمەن قاتار ەكىجاقتى ەكونوميكالىق بايلانىستارداعى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا ۋاعدالاستى.

سونداي- اق 2014 -جىلدىڭ قازانىندا جاپونيا مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى اراسىندا ينۆەستيتسيالاردى كوتەرمەلەۋ جانە ءوزارا قورعاۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى.

اعىمداعى جىلى جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى سيندزو ابەنىڭ قازاقستانعا ساپارى كۇتىلۋدە. بۇعان قوسا، جاپونيا مەن قازاقستان اعىمداعى جىلدىڭ قىركۇيەگىندە نيۋ- يوركتە وتەتىن يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ تۋرالى شارت قىزمەتىن دامىتۋعا جاردەمدەسۋ جونىندەگى 9- كونفەرەنتسياعا تەڭ ءتوراعا بولادى. وسى جىلى جاپونيانىڭ حيروسيما مەن ناگاساكي قالالارىن اتوم بومباسىنىڭ تاستالۋىمەن بايلانىستى ادامزات تاريحىنداعى قايعىلى وقيعانىڭ 70 جىلدىعى اتالىپ وتىلەدى. جاپونيا مەن قازاقستان - يادرولىق سىناقتاردان زارداپ شەككەن ەلدەر.

سوندىقتان دا بىزدەر ياردولىق قارۋدى جويۋدى جاقتاپ كەلەمىز. ءبىزدىڭ كۇش- جىگەرىمىز يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ تۋرالى شارتىنىڭ كۇشىنە ەنۋى ءۇشىن قۋاتتى تۇرتكى بولارىنا سەنىم ارتامىن.

وسىلايشا، بىزدەر جاپونيا مەن قازاقستان سەنىمدى سەرىكتەس بولا وتىرىپ، تەك قانا ەكونوميكاداعى ەمەس، سونىمەن بىرگە ساياساتتاعى دا بايلانىستارىن ودان ارى نىعايتا بەرەتىندىگىنە سەنەمىز.

- قازاقستاننىڭ 2017-2018 -جىلدارى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى قۇرامىنا ءوز كانديداتۋراسىن ۇسىنۋ باستاماسىنا كوزقاراسىڭىزدى بىلسەك.

- ەڭ الدىمەن مىنانى اتاپ وتكىم كەلەدى. مەن قازىرگى قازاقستاننىڭ تاريحىن زەردەلەي باستاعانىمدا مەملەكەتتەرىڭىزدىڭ وتە سىندارلى سىرتقى ساياسات قالىپتاستىرعانىن بايقادىم. وزدەرىڭىز دە بىلەتىندەي، جاپونيا ءبىرقاتار سەرىكتەسىمەن بىرلەسىپ، ب ۇ ۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە، جالپى، ب ۇ ۇ- عا رەفورما جۇرگىزۋگە ۇمتىلىپ كەلەدى.

سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە، پارلامەنتتەگى جاپوندىق ارىپتەستەرىممەن اڭگىمەلەسكەنىمدە قازاقستاننىڭ ب ۇ ۇ ق ك كۇن تارتىبىنە جانە الەمدەگى ساياسي ءارى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق وزەكتى ماسەلەلەرگە قاتىستى سىندارلى تاسىلدەرى بار ەكەندىگىن ايتقان ەدىم. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل ماسەلە توكيو تاراپىنان زەردەلەنۋدە، ناتيجەسى، ازىرشە، بەلگىسىز.

بولاشاقتا قازاقستاننىڭ ب ۇ ۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى بولاتىندىعىنا سەنىمىم مول.

- «ورتالىق ازيا + جاپونيا» سۇحباتتاستىعى اياسىنداعى ىنتىماقتاستىق قالاي ىلگەرىلەۋدە؟

 - 2014 -جىلدىڭ شىلدەسىندە قىرعىزستاندا «ورتالىق ازيا + جاپونيا» سۇحباتتاستىعى اياسىندا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ 5- وتىرىسى وتكىزىلدى. ەندىگى تۇركىمەنستاندا وتەتىن سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ كەزەكتى وتىرىسىنا جاپونيا مەن ورتالىق ازيا ىنتىماقتاستىعىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى رەتىندە 3 ماسەلە كوتەرىلىپ وتىر.

ولار: اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق، ەسىرتكى زاتتارىمەن كۇرەس جانە شەكارانى باقىلاۋ، سونىمەن بىرگە «ورتالىق ازيا جانە جاپونيا» سۇحباتتاستىعىن ودان ارى دامىتۋ. اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعىنا قاتىستى ايتار بولسام، وتكەن جىلعى سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ 5- وتىرىسىندا «اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتىڭ جول كارتاسى» قابىلداندى. ەسىرتكىمەن كۇرەس جانە شەكارانى باقىلاۋ ماسەلەسىندە قاتىسۋشىلار ءبىراز ماسەلەنى تالقىلاپ، اۋعانستانداعى احۋالمەن، يراك پەن لەۆانتانىڭ يسلام مەملەكەتى جاعدايىن قوسا العاندا حالىقارالىق لاڭكەستىكپەن بايلانىستى پروبلەمالاردى شەشۋدە ىنتىماقتاسۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلدى.

- قازاقستانداعى ا ە س قۇرىلىسىنا جاپوندىق كومپانيالاردىڭ قاتىسۋ مۇمكىندىگىنە بايلانىستى كەلىسسوزدەر قالاي جۇرگىزىلۋدە؟ ەكى ەلدىڭ بەيبىت يادرولىق ەنەرگەتيكانى دامىتۋداعى ىنتىماقتاستىعىنىڭ كەلەشەگى قانداي؟

- وتكەن جىلى جوعارى دەڭگەيدەگى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ پەن پرەمەر- مينيستر سيندزو ابەنىڭ كەزدەسۋى بارىسىندا اتوم ەنەرگياسى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تالقىعا ءتۇستى. جاپونيا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ويىن زور جاۋاپكەرشىلىكپەن قابىلدادى ءارى وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا قازاقستاندىق تاراپقا جاپونيادان سايكەسىنشە جوبا بەرىلدى.

مەن اعىمداعى جىلدىڭ اقپانىندا ەنەرگەتيكا ءمينيسترى ۆلاديمير شكولنيكتىڭ قازاقستانداعى ا ە س قۇرىلىسىنا قاتىستى «توسيبا» مەن «قازاتومونەركاسىپ» بىرلەسىپ يەلىك ەتەتىن «ۆەستينگاۋز» كومپانياسىنىڭ ار1000 رەاكتورى جوباسىنىڭ باسىمدىعى مول ءارى كەلەشەگى زور ەكەندىگىن ايتقانىن ەستىدىم. ەگەر، شەشىم ءبىزدىڭ ەلىمىزىدڭ پايداسىنا شەشىلەر بولسا، وندا بۇل جاپونيا مەن قازاقستان اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستاردى ودان ارى نىعايتا تۇسەر ەدى. اعىمداعى جىلى مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك جاپوندىق كومپانيالارعا كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋدە باسىم قۇقىق بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانۋىن قالايمىن.

- سىزدىڭشە، «نۇرلى جول» باعدارلاماسى مەن جاپونيا پرەمەر- ءمينيسترى سيندزو ابە جۇرگىزىپ وتىرعان «ابەنوميكا» ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ ءتۇيىسۋ نۇكتەلەرى قانداي؟

- «نۇرلى جول - بولاشاققا باستار جول» - بۇل قازاقستانداعى ورىن الىپ وتىرعان قيىن ەكونوميكالىق جاعدايدان شىعۋدىڭ شەشىمدى شارالارى. مەن پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتىڭ كوشباسشىلىعىن جوعارى باعالايمىن.

 «ابەنوميكا» - باقىلاۋدى جۇمسارتۋ، تەحنيكالىق يننوۆاتسيا جانە ادامي رەسۋرستاردى ءتيىمدى پايدالانۋ ارقىلى پرەمەر- مينيستر س. ءابەنىڭ كوشباسشىلىعىنا نەگىزدەلەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز تۇراقتى ەكونوميكالىق ءوسىم جولىنا تۇسەدى.

وسىلايشا، ءبىزدىڭ كوشباسشىلارىمىزدىڭ ورتاق تۇستارى بار. ول - جەتەكشىلەردىڭ كوشباسشىلىعى، سونىمەن قاتار باتىل ەكونوميكالىق ساياسات جانە مەملەكەتتى ەكونوميكالىق دامىتۋداعى سىندارلى باسشىلىق.

- ەكسپو-2017 كورمەسىنە قاتىسۋدى ناقتى جوسپارلاپ وتىرعان جاپوندىق كومپانيالار ايقىندالدى ما؟ جاپونيا استانادا وتەتىن كورمەدە ءوز پاۆيلونىن سالا ما؟

- وتكەن جىلدىڭ شىلدە ايىندا پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتىڭ اتىنان ەكسپو- عا قاتىسۋعا شاقىرتۋ الدىق. اعىمداعى جىلدىڭ 20 -اقپانىندا جاپونيا ۇكىمەتى ونى قاراپ، قاتىسۋ تۋرالى رەسمي شەشىم قابىلدادى. ەكونوميكا، ساۋدا جانە ونەركاسىپ مينيسترلىگى جانە باسقا دا ۆەدومستۆولار ەكسپوعا دايىندىق ماسەلەلەرىمەن اينالىسادى. قازىرگى ساتتە ناقتى قانداي جاپوندىق كومپانيانىڭ قاتىساتىندىعى بەلگىسىز. دەگەنمەن، كورمەنىڭ تاقىرىبى «بولاشاق ەنەرگياسى» بولعاندىقتان جاپوندىق كومپانيالار اتالعان حالىقارالىق شاراعا زور ۇلەس قوسا الادى دەپ ويلايمىن. وكىنىشكە وراي، جاپونيا ءۇشىن جەكە پاۆيلون سالىنبايتىندىعى بەلگىلى.

2017 -جىلى جاپونيا وتە قىزىقتى يدەيالارىن، سونىمەن بىرگە عىلىم مەن تەحنيكاداعى جەتىسىكتەردى پاش ەتەتىن بولادى. ەكسپو-2017 كورمەسىن ۇيىمداستىرۋ قازاقستان ءۇشىن لايىقتى شارا دەپ بىلەمىن. سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزگە مۇنداي حالىقارالىق ءىس- شارانى وتكىزۋ سوڭعى 20 جىلدا قول جەتكىزىلگەن قازاقستاندىق تابىس جولىن بۇكىل الەمگە پاش ەتۋ ءۇشىن قاجەت.

بۇل باسقا مەملەكەتتەرگە قازاقستانمەن بايلانىستارىن دامىتۋ ءۇشىن تىڭ سەرپىن بەرەدى. وزدەرىڭىزدە بىلەتىندەي جاپونيا العاشقى ەكسپو كورمەسىن 1970 -جىلى ۇيىمداستىرعان ەدى. بۇل شارا ەلىمىز ءۇشىن ۇلكەن وقيعاعا اينالىپ، زور تابىس اكەلدى. 1964 -جىلى توكيودا وليمپيادا ويىندارىن جانە اراعا 6 جىل سالىپ دۇنيەجۇزىلىك كورمەنى وتكىزۋ جاپونيا ءۇشىن سوعىستان كەيىن بىزدەردىڭ قالاي دامىعانىمىزدى الەمدە پاش ەتۋدەگى العاشقى قادام بولدى. ەكسپو-2017 كورمەسىن ۇيىمداستىرۋ وتە جاقسى يدەيا جانە ونى جۇزەگە اسىرۋ قازاقستان ءۇشىن وتە ماڭىزدى.

- استانا مەن توكيو اراسىنداعى مادەني- گۋمانيتارلىق جانە عىلىمي ىنتىماقتاستىق قالاي ىلگەرىلەۋدە؟

 - قازاقستاندىقتار جاپونياعا جانە جاپوندىقتاردىڭ مادەنيەتىنە ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. ءبىز قازاقستاندا جاپونيانىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىن جەتە تانىسا ءتۇسۋى ءۇشىن ءتۇرلى مادەني ءىس- شارالار وتكىزەمىز. وتكەن جىلدان بەرى قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن جاپونيانىڭ مادەني كۇندەرى، «جاپونيا قۋىرشاقتارى» كورمەسى، «حيروسيما مەن ناگاساكي تۋرالى ەستەلىك»، جاپون كوركەمسۋرەتى كورمەسى، جاپون كينوسى فەستيۆالى سىندى ءىس- شارالار وتكىزىپ، سۋمو پالۋاندارىنىڭ ونەرىن پاش ەتتىك. قازاقستاننىڭ جاپونياداعى ەلشىلىگى دە ەلدەرىڭىزدىڭ مادەنيەتىمەن تانىستىرۋ ماقساتىندا ءتۇرلى مادەني شارالار ۇيىمداستىراتىندىعىن ەستيمىن.

عىلىمي سالاعا قاتىستى ايتار بولسام، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، س. اسپانديروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتى سىندى جوعارى وقۋ ورىندارىمەن عىلىمي ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم جاسالعان. اتالعان قۇجاتتاردىڭ نەگىزىندە ەكى ەلدىڭ عىلىمي مەكەمەلەرى اراسىندا ءتۇرلى بىرلەسكەن جوبالار جۇزەگە اسىرىلۋدا.

اتاپ ايتقاندا، حيروسيما ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كومانداسى بۇرىنعى سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنا تاقاۋ اۋدانداردىڭ قورشاعان ورتاسىنىڭ لاستانۋ جاس- كۇيىنە زەرتتەۋ جۇرگىزەدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا دا حيروسيما ۋنيۆەرسيتەتى قازاق ۇلتتىق مەديتسينالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتىمەن بىرلەسىپ، ءتىرى اعزالار اراسىندا باۋىر ترانسپلانتاتسيالاۋ بويىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزۋدى قولعا العان.

- جاپونيا دەلەگاتتارى اعىمداعى جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا استانادا وتەتىن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ 5- سەزىنە قاتىسا ما؟

- جاپونيانىڭ ءدىني كونفەسسيالار (سينتويزم، بۋدديزم) وكىلدەرى ءار ۋاقىتتا دا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزىنە قاتىسۋ ءۇشىن قازاقستانعا كەلەدى. مەنىڭشە، اعىمداعى جىلى دا سينتويزم مەن بۋدديزم وكىلدەرى استاناعا كەلەتىن بولادى.

جەكە ءوزىمنىڭ پىكىرىمشە، مۇنداي شارانى وتكىزۋ، ياعني الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنىڭ ءدىني ۇيىمدارىنىڭ كوشباسشىلارىن ءبىر ورىندا باس قوستىرۋ وتە ماڭىزدى يدەيا. ويتكەنى، ءدال وسى قادام ارقىلى كونفەسسياارالىق سۇحباتتاستىقتىڭ دامۋىنا، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن سەنىمنىڭ نىعايۋىنا بارلىق جاعداي جاسالادى.

- قازاقستان مەن جاپونيانى بايلانىستىراتىن جاڭا اۋە قاتىناسى اشىلا ما؟

- مەنىڭشە، جاپونيا مەن قازاقستان اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستاردى نىعايتۋ ءۇشىن ادامداردىڭ بارىس- كەلىسىن جانداندىرىپ، تاۋار اعىنىن ۇلعايتۋ قاجەت. ال ول ءۇشىن تىكەلەي رەيس اشۋ بارىنشا قاجەتتىلىك ەكەندىگى تۇسىنىكتى. 2017 -جىلى استانادا ەكسپو كورمەسى وتەدى. ا ە س قۇرىلىسىنىڭ باستالۋى مۇمكىندىگى دە زور. جاپونيامەن تىكەلەي اۋە رەيسىن اشۋ ءۇشىن قازاقستاندىق تاراپقا حالىقارالىق ازاماتتىق اۆياتسيا ۇيىمىنىڭ نورمالارىنا سايكەستەنۋ قاجەت. تاياۋ ارالىقتا بۇل ماسەلەنىڭ وڭ شەشىم تابارىنا سەنەمىن.

- جاپونيانىڭ شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرىنىڭ ءوز جوبالارىن قازاقستاندا ىلگەرىلەتۋى قالاي جۇرۋدە. جالپى، جاپوندىق ش و ب- تىڭ قازاقستاندىق نارىققا قىزىعۋشىلىعى قانداي؟

- قازاقستاندىق نارىقتا جۇمىس ىستەيتىن جاپوندىق كومپانيالاردىڭ باسىم بولىگى نەگىزىنەن تابيعي رەسۋرستاردى يگەرۋ جانە ەنەرگەتيكا سالالارىندا شوعىرلانعانىن تۇسىنەمىز. ال شاعىن جانە ورتا بيزنەس سالاسىنداعى قىزمەت مۇناي سالاسىنا قاجەتتى بولشەكتەر مەن جابدىقتاردى دايىنداۋدا عانا ورىن الۋدا. جاپوندىق كومپانيالاردىڭ سىزدەردىڭ نارىقتارىڭىزعا ەنۋى ءۇشىن نارىق اۋقىمى مەن گەوگرافيالىق فاكتورلاردان بولەك قولايلى سالىق سالۋ، سالىق جۇيەسىندەگى اشىقتىق پەن تۇراقتىلىق قاجەت.

جاپوندىق شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ نازارىن قازاقستانعا اۋدارۋ وتە قيىن. ويتكەنى، شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ قارجىلىق مۇمكىنشىلىگى مەن نەسيە وتەۋ قابىلەتى تومەن. سوندىقتان دا قازاقستاندىق ۇكىمەتكە شەتەلدىك ش و ب ءۇشىن شارتتاردى جاقسارتۋ بويىنشا شارالاردى قابىلداۋى ماڭىزدى بولماق.

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

اۆتور: مارلان جيەمباي