گۋلاگ تۇتقىنى قالاي قىزىل ارميا وفيتسەرىنە اينالدى - ۇ و س جاۋىنگەرىنىڭ تاڭعاجايىپ تاعدىرى
ءبىراق، مۇنداي اۋىر سىناقتىڭ ءبىرى دە ونى مويىتا المادى. قايتا شىڭداي ءتۇستى، بۇرىنعى تۇتقىن قان مايدان دالاسىندا قىزىل ارميانىڭ وفيتسەرىنە، اتقىشتار ۆزۆودىنىڭ كومانديرىنە اينالدى. ۇلى وتان سوعىسىندا توبىعىنان قان كەشە ءجۇرىپ، ەلىنە جەڭىسپەن ورالدى.
ەرلىگى بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى ارداگەر قاراپايىم ءومىر ءسۇردى، باسىلىمداردا ول جايىندا ەش ماقالا دا جارىق كورگەن ەمەس. جۋرناليستىك قىزمەتىم بارىسىندا مەن سوعىس ارداگەرلەرى تۋرالى ونداعان ماتەريال جازدىم. ءبىراق، ونى جاقسى تانىعانىممەن تاعدىرى جايىندا العاش رەت ءسوز قوزعاماقپىن. ياعني، بۇل جاۋىنگەردىڭ تاعدىرى جايىندا سىر شەرتۋ كەزەگى ەندى كەلگەندەي.
ميلليونداردىڭ ءبىرى
ول 1914 - جىلى پەتروپاۆلوۆكا ماڭىنداعى كەڭەستىك ۋاقىتتا تۋراجول دەپ اتالعان اۋىلدا دۇنيەگە كەلدى. باستاپقىدا مەدرەسەدە ءبىلىم الىپ، كەيىننەن بالالار ۇيىندە تاربيەلەندى. قۇيقانىڭ ءدامىن اشارشىلىقتان بىلەدى، سارشۇناقتىڭ ەتىمەن، ءشوپتىڭ تامىرىمەن كورەكتەنگەن كەزى كوپ بولدى. مۇنى ول ناننىڭ قادىرىن بىلمەي، اياق استى جاتقان كورگەندە بالالارىنىڭ ەسىنە سالىپ وتىراتىن.
30- جىلداردىڭ ورتاسىندا پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمدى بىتىرگەن جاۋىنگەر اقتوبە وبلىستىق ءبىلىم بەرۋ بولىمىندە بالالار ءۇيى جونىندەگى ينسپەكتور بولىپ جۇمىس ىستەدى. وعان اشارشىلىقتان كەيىن رەسپۋبليكا اۋماعىنا تارىداي شاشىلعان پاناسىز بالالارمەن جۇمىس ىستەۋ جۇكتەلدى.
ول ميليتسيا قىزمەتكەرلەرىمەن بىرلەسىپ، پاناسىز بالالاردى اقتوبەنىڭ جولاۋشىلار ۆوكزالىندا ۇستاپ الىپ، ارنايى تىركەۋگە الىپ، ەل اۋماعىنداعى بالالار ۇيىنە جونەلتىپ وتىراتىن. ونىڭ ايتۋىنشا، جەرتولەلەردە، ۆوكزال قالتارىستارىندا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن قامقورسىز بالالاردىڭ باسىم بولىگى اتا- اناسى تۇرماق ءوزىنىڭ شىققان تەگىن دە بىلمەيتىن. بالالاردىڭ قۇجاتىن راسىمدەۋ بارىسىندا ءتىپتى كەيبىرىن ءوزىنىڭ تەگىنە دە جازىپ جىبەرەتىن. ءبىراق، تاعدىرى 1 كۇننىڭ ىشىندە تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىرادى.
تۇتقىن
سول ۋاقىتتا پەتروپاۆلوۆكادا بالالار ءۇيى بولعان ەدى. بىردە، 1935 - جىلدىڭ جازىندا مەكەمەنىڭ 2 تاربيەلەنۋشىسى قاشىپ كەتىپ، قارعالى سۋىنا باتىپ كەتتى.
قۇزىرلى ورگاندار كىنالىلەردى، كەڭەستىك جۇيەنىڭ قاس جاۋلارىن تەز تاپتى. ولاردىڭ قاتارىندا بالالار ءۇيىن ۇيلەستىرۋ جۇمىسىمەن اينالىساتىن 22 جاستاعى ءبىلىم ءبولىمىنىڭ ينسپەكتورى دا بار ەدى. ونى سوتتادى. وسىلايشا، ءبىزدىڭ كەيىپكەر جاۋىنگەرىمىز حالىق جاۋىنا اينالىپ، تۇتقىن بولىپ شىعا كەلدى. تۇرمە، ودان كەيىن پەرم وبلىسىنداعى سوليكامسك قالاسىنداعى لاگەر، ءۇش جىلعا سوزىلعان تۇز شاحتاسىنداعى بەينەت سىرعىپ جۇرە بەردى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ونى گۋلاگ- تىڭ سولتۇستىكتە ورنالاسقان كالىماداعى اعاش دايىنداۋ لاگەرىنە جونەلتتى. جاۋىنگەر ءدال وسى لاگەردە تۇرمەدەگى ەڭ قيىن كەزەڭدى باستان كەشىردى. وسىلايشا، جان ازابىمەن قاتار ءتان ازابى قاتار جۇرگەن 3 جىلدى ارتقا تاستادى.
1941 - جىل. ۇلى وتان سوعىسى باستالدى. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن سوتتالعانداردان ايىپتىلار بولىمشەسىن قۇرۋ جانە ولاردى قان مايدانعا اتتاندىرۋ تۋرالى قاۋلى جارىققا شىقتى. بۇل لاگەرلەردەگى مىڭداعان كەڭەس ازاماتتارى ءۇشىن ءتىرى قالۋعا نەمەسە وتانىن قورعاۋ جولىندا مەرت بولۋعا بەرىلگەن مۇمكىندىك ەدى. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز اتالعان بولىمشە قاتارىنا قوسىلىپ، سوعىستىڭ ەڭ قيىن بولىگى ماسكەۋ باعىتىنا جول تارتتى.
قانمەن جۋىلعان.. .
جاۋىنگەردىڭ ايتۋىنشا، ايىپتىلار باتالونى ناعىز توزاق وتى بولدى. كەشەگى تۇتقىن ءتىرى قالقانعا اينالدى. ولاردى جاۋعا قارسى ەش قارۋسىز ايداپ سالدى، سوڭدارىنان مىلتىقپەن، اۆتوماتپەن قارۋلانعان اسكەر ءجۇرىپ وتىردى. شەگىنۋگە جول جوق، كەرى قايتار بولسا، قىزىل ارمياشىلار ولاردى سۇراۋسىز اتىپ سالۋعا قۇقىلى ەدى. العاشقى ۇرىس بارىسىندا- اق ايىپتىلار روتاسىنىڭ بارلىق جاۋىنگەرى دەرلىك قىرىلدى. 120 ادامنان تەك 3 ادام عانا اۋىر جاراقاتپەن ءتىرى قالدى. ولاردىڭ قاتارىندا ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز دە بار.
باسىنا وق تيگەن جاۋىنگەر وسىلايشا گوسپيتالگە تۇسەدى. كوماندير جازعان انىقتامادا سوتتالۋشى «ءوز سوتتىلىعىن قانمەن جۋدى» دەگەن سوزدەر قارانداشپەن انىق جازىلعان. ءدال وسى ءسوز جاۋىنگەردىڭ لاگەردەگى قيىندىقتى باستان كەشكەن كۇندەرىنىڭ وتەۋىندەي ەدى. ەمدەلىپ شىققان جاۋىنگەر تاعى دا مايدانعا اتتاندى. ءسال كەيىنىرەك، 1943 - جىلدىڭ 26 - ناۋرىزىندا كالينين مايدانىنىڭ اسكەري كەڭەسىنىڭ №022 قاۋلىسىمەن «نەمىس باسقىنشىلارىنا قارسى ۇرىستاردا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن» ونىڭ سوتتىلىعى اسكەري ۋاقىت زاڭىمەن تولىق الىندى.
ال بۇل ۋاقىتتا بۇرىنعى تۇتقىن اتقىشتار بولىمشەسىنىڭ كومانديرى، سەرجانت رەتىندە سۇراپىل سوعىستىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن- ءدى. كەزەكتى جاراقاتىنان كەيىن گوسپيتالدەن شىققان ول كىشى وفيتسەرلەردىڭ 6 ايلىق كۋرسىن بىتىرەدى. سودان كەيىن كىشى لەيتەنانت شەنىن العان ونى اتقىشتار ۆزۆودىنىڭ كومانديرى قىزمەتىنە تاعايىندايدى.
جاۋىنگەردىڭ كوز جاسى
ول ەش ۋاقىتشا سوعىس جايىندا ءسوز قوزعاعان ەمەس، ەرلىگىن ايتىپ ماقتانىپ، مۇگەدەكتىگى تۋرالى قۇجاتىن كورسەتىپ، جەڭىلدىكتەر دە تالاپ ەتپەدى. ءالى ەسىمدە، بىردە مەكتەپ ۇستازى، كورشىمىز ءاليا باينيازوۆا ونى وقۋشىلارمەن كەزدەسۋگە كوندىرگەن ەدى. ول مەكتەپتەن تەز ورالدى. كەيىنىرەك، ءاليا اپا كەزدەسۋدىڭ قالاي وتكەنىن ايتىپ بەرگەن ەدى. جاۋىنگەر وقۋشىلار تاراپىنان سوعىس جايىندا قويىلعان العاشقى ساۋالدان كەيىن- اق ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز قالىپ، سۇراپىل سوعىستاعى قانتوگىس ساناسىنا ورالعاندا كوزىنەن جاس مونشاقتاپ قويا بەرىپتى. وسىدان كەيىن وقۋشىلارعا ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاستان، سىنىپتان شىققان ول اقساڭداي باسىپ جونەلگەن.
ماحاببات
ۇرىس بارىسىندا تيگەن وقتىڭ ءبىرى اياعىنىڭ ءسىڭىرىن، بۇلشىق ەتىن تالقانداپ، سۇيەگىن ءبۇلدىردى. كومەك بىردەن كورسەتىلمەگەننەن كەيىن سۇيەك ىرىڭدەپ، ءشىري باستادى. ۇزاققا سوعىلعان ەمدەۋ شارالارىنان كەيىن جارالى اياعى 10 سانتيمەترگە قىسقاردى. 1945 - جىلى اقتوبەدەگى ۇيىنە بالداعىنا سۇيەنىپ ورالدى. جالعىز ەمەس. قاسىندا ءوزى ەمدەلگەن گوسپيتالدە مەدبيكە بولعان اگريپينا پانتەلەيەۆا بار. ولاردىڭ ءدام- تۇزى جاراسپادى. اگريپينا جاۋىنگەردىڭ وتباسىمەن بىرگە اقتوبەدە ۇزاق تۇرا المادى. ويتكەنى، جان دۇنيەلەرى مۇلدەم بولەك- ءتىن. اگريپينا ماسكەۋ ماڭىندا دۇنيەگە كەلگەن ورىس بولسا، ول اتا- اناسى تاقۋا قازاق ەدى. اراعا ءبىر جىل ۋاقىت سالىپ، ورىس كەلىن ەلىنە تارتىپ تۇردى.
ارينە، بۇل جايىندا ءسوز قوزعاۋعا بولماس تا ەدى. ءبىراق، ولاردىڭ اراسىنداعى نازىك سەزىم قىلى ۇزىلگەن ەمەس. اراعا ونداعان جىلدار ۋاقىت وتسە دە ولار ءبىر- بىرىمەن حات الماسىپ تۇردى. ءوزىم كۋا بولعان، 1962 - جىلى جازىلعان سونداي حاتتاردىڭ بىرىندە جاۋىنگەر ەلدەگى جاپپاي تاپشىلىق كەزىندە ورىس كەلىنشەكتەن اقتوبەگە سابيگە ارنالعان جايالىق جىبەرۋىن وتىنەدى. ال ورىس كەلىشەك بولسا، ءوزىنىڭ كەزىندە جارى بولعان جاۋىنگەر قازاقتىڭ كەزەكتى سابيىنە جايالىق جىبەرۋدەن ارلانعان ەمەس.
ءسوز سوڭىندا
ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىستى تارتۋ ەتكەن ميلليونداعان جاۋىنگەردىڭ ءبىرىنىڭ ءومىر تاريحى وسىنداي. ول سوعىستان كەيىن ءبىلىم سالاسىنا قايتىپ ورالعان ەمەس. قارجى تەحنيكۋمىندا ءبىلىم الىپ، وبلىستىق بانككە جۇمىسقا تۇردى، تابانى كۇرەكتەي 33 جىل بويى بانك جۇيەسىندە جۇمىس ىستەدى. سوعىستا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن «گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن»، «ماسكەۋدى قورعاعانى ءۇشىن» جانە «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ماراپاتتالدى. ول بۇل ماراپاتتارىن اسا جوعارى باعالايتىن. ال كوپتەگەن مەرەيتويلىق مەدالدارعا، ەكىنشى دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەنىنە كوزقاراسى مۇلدەم بولەك ەدى.
وتباسىلىق جاعدايىنا كەلەر بولسا، اگريپينا كەتكەننەن كەيىن جاۋىنگەر 1946 - جىلى سۇراپىل سوعىستىڭ ءدامىن تاتقان ساليحامەن شاڭىراق كوتەردى. الايدا، ءومىر ولاردى كەزەكتى سىناعىمەن قارسى الدى. 4 بالالارى 1 جاسقا تولماستان بىرىنەن كەيىن ءبىرى شەتىنەي بەردى. سوعىستىڭ ازابى جاۋىنگەردىڭ جۇبايىنىڭ دەنساۋلىعىنا دا كەرى اسەرىن تيگىزگەن سياقتى. 50- جىلدارى جاۋىنگەر العا قالاسىنا قونىس اۋداردى. ول بۇل قالادا مەملەكەتتىك بانكتىڭ جەرگىلىكتى بولىمشەسىندە ءبولىم باستىعى بولىپ جۇمىس ىستەدى. ءدال وسى قالادا، جاسى 40 تان اسقاندا ول العاش رەت ناعىز اكە باقىتىن سەزىندى. جۇبايىمەن 6 بالا تاربيەلەپ، ولاردان نەمەرە ءسۇيدى. ول وسىدان 20 جىل بۇرىن تۋعان جەرىنە دەگەن بارلىق پارىزىن ورىنداپ، بالالارى مەن نەمەلەرىنىڭ، سۇيگەن جارىنىڭ ورتاسىننان و دۇنيەگە اتتاندى.
مەن تاعدىرىندا وسىنشاما قيىندىق كورگەن جاۋىنگەردىڭ ومىرىندە قايىرىمدى، اشىق، اقجارقىن بولۋىنىڭ سىرى نەدە، دەپ ءجيى ويعا شومامىن. مۇمكىن، ءدال وسى قاسيەتتەرى ونىڭ ءومىردىڭ بارلىق قيىندىقتارىن جەڭىپ، ۇزاق تا باقىتتى عۇمىر كەشۋىنە سەبەپكەر بولعان شىعار؟ الدە بار قۇپيا جاۋىنگەردىڭ قاراپايىم ءارى ادال ءومىرى سۇرۋىندە شىعار؟
ءسوز سوڭىندا ايتارىم، بۇل جاۋىنگەر - مەنىڭ اكەم بالمۇحان جارمۇحامبەتوۆ، دەپ جازادى قازاقپاراتتىڭ اقتوبەدەگى ءتىلشىسى ميرال جارمۇحامبەتوۆ.
اۆتور: مارلان جيەمباي
