قازاق جىلقىلارى - عۇن جىلقىسىنىڭ ۇرپاعى

استانا. قازاقپارات - عۇندار قىتايلارعا جىلقى ساتقانىمەن، قارۋ بەرمەگەن. مىسالى، ب. ز. د. ءى عاسىردا عۇنداردىڭ ۆاسسالدىعىن مويىنداعان ۋچ جۋليۋ- جودي - شانيۋي بالاسىن كەپىلدىككە بەرەدى.

قىتايلار ونىڭ يەلىگىندە ساداق جاسايتىن اعاش وسەتىنىن جانە قاۋىرسىنىنان جەبەلەرگە بەكىتىلگەن قاناتتار جاسايتىن قۇسى بارىن ءبىلىپ، ءبىراز عانا جەر بولىگىن سۇرايدى. شانيۋي مۇراگەر ۇلىن ولىمگە قيىپ، قىتايلاردىڭ ۇسىنىسىن قابىلدامايدى، ول عۇن جاۋىنگەرلەرى وزدەرىنىڭ باستى قارۋى - ىسقىرما وقتى ساداعىنان ايرىلسا، سوعىستا جەڭە المايتىنىن بىلگەن. شانيۋي ءۇشىن ساداقتىڭ قۇنى ۇلىنىڭ قۇنىنان ارتىق بولعان.

«مىڭنان تۇلپار، جۇزدەن جۇيرىك» اتاقتى سايگۇلىك - مەملەكەتتىڭ اتى - مەملەكەتتىڭ مەنشىگى رەتىندە عۇن ورداسىندا ايرىقشا ەسەپتە تۇرعان. ءدال وسىنداي سايگۇلىك مودەنىڭ اكەسى تۇماننىڭ مىڭ ميلگە تالماي شابا الاتىن شاڭتيمەس جۇيرىگى جونىندە اتالىپ وتىلەدى. تۇماننىڭ بۇل جۇيرىگى تۇركى- موڭعول ەپوستارىنداعى باتىرلاردىڭ جان سەرىگى تۇلپارلاردى جانە ەلدىڭ، رۋدىڭ، ءجۇزدىڭ اتاعىن شىعارعان بەرگى زاماندارداعى ايگىلى بايگە اتتارىن ەسكە تۇسىرەدى. عۇنداردان بەرگى قازاقتاردا جىلقىعا قانشا باي بولعانىمەن مۇنداي جىلقىلاردى ەرەكشە قادىرلەپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، اتاق- دارەجە بەرگەن. مىسالى، ەسىمحاننىڭ سارىقۇلاسى، ابىلايدىڭ الشاڭبوزى، قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، ت. س. س.

قازاق وتان دەگەن ناقتى ۇعىمدى جەرمەن بايلانىستىرادى، جەر- انا دەگەنىمىز وتاننىڭ بالاماسى. مەملەكەتتى قولىنا العان دۋنحۋلار كۇشتى بولىپ تۇرعان كەزى، الگى مىڭ شاقىرىمدىق تۇلپاردى قالاپ سۇرايدى. مودە اقىلشىلارىن، ەل باسشىلارىن شاقىرىپ الىپ نە ىستەيمىز دەگەندە: «مىڭ شاقىرىمدىق سايگۇلىك عۇنداردىڭ قاسيەتتى بەتكە ۇستار اتى ەدى، سوندىقتان ات دۋنحۋلارعا بەرىلمەيدى» ، - دەيدى كەڭەسشىلەر.

سوندا مودە:

- ءبىر ات كورشىلەردەن ارتىق پا، - دەپ جۇيرىكتى دۋنحۋلارعا بەرگىزەدى. دۋنحۋلار اتتى الىپ، مودەنىڭ ايەلدەرىنىڭ ءبىرىن سۇراتتىرىپ تاعى ەلشى اتتاندىرادى. كەڭەسشىلەرى مەن ەل باسىلارى بۇعان قاتتى اشۋلانىپ، ەندى دۋنحۋلارمەن سوعىسۋىمىز كەرەك دەيدى. مودە تىڭداپ بولىپ، ءبىر ايەل كورشىلەردەن ارتىق ەمەس، - دەپ تاعى دا دۋنحۋلارعا بەرگىزىپ جىبەرەدى.

سوڭىندا دۋنحۋلار ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى سۋسىز، ءشوپسىز كەڭ دالا بولۋشى ەدى، سونى سۇراتادى. مودە ەلدىڭ بەتكە ۇستارلارىمەن اقىلداسقاندا، ەل باسشىلارى: ونداي پايدالانىلماي جاتقان يەن دالادان كەلىپ كەتەر ەش نارسە جوق، بەرۋگە دە، بەرمەۋگە دە بولادى دەيدى. بۇل سوزگە مودە قاتتى اشۋلانىپ:

- جەر - مەملەكەتتىڭ نەگىزى جانە ءتۇپ تامىرى، سوندىقتان قالايشا بەرە سالامىز، - دەپ جەردى بەرەيىك دەگەندەردىڭ باسىن الدىرىپ، دۋنحۋلارعا اياق استىنان شابۋىل جاساپ، جەرىنە باسىپ كىرەدى. كەنەتتەن جاسالعان شابۋىلدى كۇتپەگەن دۋنحۋلار تولىق تالقاندالادى. مودەنىڭ بۇيرىعىمەن دۋنحۋلاردىڭ بارلىق باسشىلار ءولتىرىلىپ، قالعاندارىن وزىنە قوسىپ، مال- مۇلىكتەرىن ولجاعا تۇسىرەدى.

اقىلدى، الدىن بولجاعىش مودە كەلىسسوز كەزىندە «ەكى قوياندى ءبىر وقپەن اتىپ العانداي» بولدى. بىرىنشىدەن قارسىلاسىنىڭ قىراعىلىعىن باسەڭدەتۋ ءۇشىن كەمسىتىپ، قورلاسا دا كەلىسىمگە بارىپ، ات پەن ايەلدى بەرەدى.

دۋنحۋلاردى ويسىراتىپ جەڭگەن مودە كەزىندە ءوزى اماناتتا بولعان يۋەچجىلەرگە تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ تالقاندايدى. وردوستا لوۋفاندار مەن بايان تايپالارىن، تيان- شان تاۋلارىنا دەيىن بارىپ دينليندەر مەن گيانگۋندەردى وزىنە قوسىپ الادى، سوڭىندا ورتالىق ازيانىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان حۋنە، كيۋلشە، تسايلي ەلدەرىن تولىقتاي وزىنە قاراتادى....

...امميان مارتسەليان عۇن جىلقىلارىن ۇسقىنسىز، ءبىراق شىدامدى دەسە، اۋليە يەرونيم عۇننىڭ كوتەرەم جىلقىلارى دەپ، ونى ريم اتتارىنا قارسى قويادى، ءبىراق عۇن جىلقىلارىنىڭ ەكپىندى جىلدامدىعىن جوققا ىشعارا المايدى. عۇن جىلقىلارى جايىندا انىق، ەڭ باستىسى مامان رەتىندە ادىلەتتى جازعان ريم مال دارىگەرى ۆەگەتسي. ۆەگەتسي مال ەمدەۋ تۋرالى ەڭبەگىندە: «شىدامدىلىعى مەن توزىمدىلىگى، ايرىقشا شارشامايتىندىعى، سۋىق پەن اشتىققا مويىمايتىندىعى تۇرعىسىنان سوعىسقا ەڭ كەرەكتى عۇن جىلقىسى» ، - دەپ كورسەتەدى. ەڭبەكتىڭ ماڭىزى سول - عۇن جىلقىسىنا، سىرتتاي قاراعان جاي ساياحاتشىنىڭ، جازۋشىنىڭ جازباسى ەمەس، اسكەري ءىس پەن مامان مال دارىگەرىنىڭ تۇجىرىمداماسى.

«عۇن جىلقىلارى ۇلكەن وراقباس، توماعا كوز، تار تاناۋ، قالىڭ جاق، قايراتتى بۇلان مويىن، تىزەسىنەن تومەن ءتۇسىپ تۇرعان قالىڭ جالى، جۋان قابىرعالى، قاقپان بەل، قالىڭ قۇيرىق، وتە مىقتى جىلىنشىكتى، قىسقا اياقتى، قالىڭ جانە ۇلكەن تۇياقتى، كەڭ قۇرساقتى، نەگىزىندە دەنەسى ارسا- ارسا سۇيەكتى، قۇيرىعى مايسىز، بۇلشىق ەتتەرىندە ەشقانداي دوڭەس بايقالمايدى، تۇرپاتى بيىك ەمەس، ۇزىنىراق، قارنى جاراۋ، سۇيەكتەرى تەمىردەي، ارىقتىعىنىڭ ءوزى ادەمى كورىنەدى، ەڭ جامان دەگەنىنىڭ وزىنەن اسەمدىك بايقالادى، بايسالدى، اقىلدى، جارانى، مەرتىككەندى جاقسى كوتەرەتىن جانۋار» دەپ جازادى 1890 -جىلى جارىق كورگەن ەڭبەگىندە Flavius Vegetius Renatus.

ارادا 1500 -جىل وتكەندە رەسەي اتتى اسكەرىنىڭ مامانى، تورعاي وبلىسىنىڭ مال دارىگەرى ا. دوبروسمىسلوۆ 1891 -جىلى جازعان قازاق جىلقىسى تۋرالى جان- جاقتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «باسى تۇرقىنا قاراعاندا ۇلكەن، قالىڭ جاقتى، دوڭەس مۇرىندى (بوكەن مۇرىن) ، كوزى كىشكەنە (شوشقا كوز) ، قۇلاقتارى كىشكەنتاي، قايشىلانىپ تۇرادى (ەشكى قۇلاق) ، موينى شومبالداۋ، قىسقا، مايسىز، ايعىرلارىنىڭ موينى جۋان بولادى. شوقتىعى بيىك، شابى قىسقا، كەڭ ساۋىرلى، ارت جاعى وتە مىقتى، قىلقۇيرىعى تومەندەۋ ورنالاسقان. قازاق جىلقىسىنىڭ بويى الاسالاۋ كورىنگەنىمەن، دەنە مۇشەلەر كىشكەنە ەمەس، يىلگەن قابىرعالى، ارقاسى قىسقا دا قايراتتى، قۇيىمشاعى ورتاشا سالپىلاۋ، مىقتى بۇلشىق ەتتى. بۇكىل تۇرپاتى تاستاي قاتتى، جۋان جىلىنشىكتى، اياقتارى قىسقا. بىرتىق باقاي، دوڭگەلەك قاتتى كەسە تۇياق، جىلىنشىگىنەن تارامىسى انىق بايقالىپ تۇرادى» .

ەكى ماماننىڭ ايتقاندارىنا زەر سالىپ قاراساق كوپ ايرماشىلىق جوق. سەبەبى قانشاما عاسىرلار وتسە دە دالا جىلقىسىنىڭ ءوسىپ- ونگەن ورتاسى، جىل ون ەكى اي تابيعاتتا قىستىڭ سىقىرلاعان سارى ايازى مەن شىلىڭگىر ىستىعىندا ءوز تاماعىن ءوزى تاۋىپ جەپ كۇنەلتكەن رەجيمى وزگەرمەگەن. ەۋروپا اۆتورلارىنىڭ جازۋىنشا عۇن جىلقىلارى 50 جاسقا دەيىن ۇزاق جاسايدى. بۇرىنعى قازاق جىلقىلارىنىڭ 30 جاسقا دەيىن جاسايتىنىن كوپتەگەن اتبەگىلەر ايتادى، جۇيرىكتەر 18-20 جاسقا دەيىن بايگەگە شابا بەرگەن. 20 دان اسقان اتتاردىڭ باتىرلاردىڭ استىندا بولعانى تۋرالى اڭگىمەلەردە ايتىلادى. ەۋروپالىق اۆتورلاردىڭ 50 جاس دەگەنى ارتىقتاۋ ايتىلعان سياقتى، ارينە بۇل ماسەلە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

 

احمەت توقتاباي. «قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى»

argymaq.kz