سارعىش حاتتار سىر شەرتەدى

استانا. قازاقپارات - ەرلى- زايىپتى عالىمدار - ورازگۇل ءامىرالى قىزى مەن سادىق قۇسايىن ۇلى نۇرماعامبەتوۆتەر تۋرالى ءبىر ۇزىك سىر.

پروفەسسور، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ورازگۇل ءامىرالى قىزى نۇرماعامبەتوۆا عىلىمنىڭ اۋىر سالاسىندا جەمىستى ەڭبەك ەتكەن قازاق قىزدارىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى.

ول ۇلتتىق فولكلورتانۋ عىلىمىندا ۇلكەن ءىز قالدىرعان، بۇكىل ءومىرىن كەمەڭگەر قازاق حالقىنىڭ ومىرشەڭ مۇراسى - جىر- داستانداردى جيناۋعا، باستىرۋعا جانە زەرتتەۋگە ارناعان بىلىكتى عالىم، ابزال انا.

و. نۇرماعامبەتوۆا -  اسا كورنەكتى حالىق اقىنى نۇرپەيىس ءبايعانيننىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى بىردەن-ءبىر تولىققاندى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن العاشقى عالىم. بۇل قۇندى زەرتتەۋى ونىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنا ارقاۋ دا بولدى.

جىر ءدۇلدىلى حاقىندا جان- جاقتى مالىمەت جيناۋ ماقساتىمەن اقتوبە وڭىرىنە ءىسساپارعا بارىپ، اقىنمەن ءدام-تۇزداس بولعان ادامداردان ەستەلىكتەر جازىپ الادى، گازەت- جۋرنال تىگىندىلەرىن اقتارىپ، مالىمەتتەر مەن ماتىندەردى تەرەدى، قولجازبا قورلارىن ءسۇزىپ، ونىڭ جانىندا حاتشىلىق قىزمەت اتقارعان ا. ەسكەندىروۆ، ق. شاڭعىتبايەۆ جازبالارىنا ۇڭىلەدى.

وسىنداي تياناقتى، ىجداھاتتى ەڭبەك ناتيجەسىندە، ن. ءبايعانيننىڭ ساف التىنداي سوزدەردەن ورىلگەن ولەڭ- جىرلارى العى ءسوز جازىلىپ، تۇسىنىكتەرمەن تولىقتىرىلىپ كىتاپ بولىپ باسىلدى. ادەبيەتتى سۇيەر قاۋىمنىڭ سۇرانىسى ەسكەرىلىپ، ءتىپتى بىرنەشە مارتە جارىق كوردى.

«قوبىلاندى» جىرىنىڭ 26 نۇسقاسىن تاپقان

قازاق حالقىنىڭ قاھارماندىق ەپوستارى دا جاس عالىم، ىزدەنگىش فولكلورشى و. نۇرماعامبەتوۆانى قىزىقتىرماي قويعان جوق. «قوبىلاندى باتىر» جىرىن ۇزاق جىلدار بويىنا جان- جاقتى زەرتتەپ، زەردەلەپ شىقتى.

بۇرىنعى عالىمدار جىردىڭ 8 نۇسقاسىن عانا تىلگە تيەك ەتىپ كەلگەن بولسا، ول جىردىڭ حاتقا تۇسكەن نۇسقالارىن تۇتاس قامتي سارالاپ، الماتىدان تىس تاشكەنت، ورىنبور، ماسكەۋ، قازاننان تابىلعان بۇرىن بەيمالىم بولىپ كەلگەن نۇسقالاردى عىلىمعا قوسادى.

وسىلايشا، 26 نۇسقانى انىقتاپ، وزگە فولكلورشى عالىمداردى ءبىر ءدۇر سىلكىندىردى. ءوزى تاپقان جىردىڭ اۋەن-سارىندارىن، جەلىلەرىن، وقيعالارىن سالىستىرىپ، تيپولوگيالىق تالداۋلار جاسايدى.

ورازگۇل تاباندى ەڭبەگى مەن ۇزدىكسىز ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسىندە، «قوبىلاندى» جىرىن بارىنشا بايىتتى. كولەمدى مونوگرافيالىق كىتاپ جازدى. بۇل جىر ونىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنا ارقاۋ بولدى.

ءبىر عاجابى «قوبىلاندى» ەپوسى تۋرالى مونوگرافيانى دا، دوكتورلىق ەڭبەگىن دە ورىس تىلىندە جازىپ باستىردى ءارى ورىس تىلىندە قورعادى. ءسويتىپ، فولكلورتانۋشى ورىس عالىمدارىنا قازاق قىزىنىڭ قولىنان عىلىمدى يگەرۋ كەلەتىنىن مويىنداتىپ، ولاردى تاۋبەسىنە كەلتىردى. زەرتتەۋگە م. گوركي اتىنداعى الەم ادەبيەتى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى، رەسمي ساراپشىلار ح. كوروگلى، ب. كيردان، م. باعىزبايەۆالار جوعارى باعا بەردى. و. نۇرماعامبەتوۆا «قوبىلاندى» ەپوسىن جىرلاۋشىلار مەن تاراتۋشىلار جايىندا دا قۇندى مالىمەتتەر جيناقتاپ، جىردىڭ جازىلعان ۋاقىتىن، كەيىپكەرلەردىڭ تاريحقا قاتىسىن انىقتاپ، عىلىمي تۇجىرىم جاساعان.

عالىم قازاق قىزىنىڭ ەستەلىگىن وقىعان جان ونىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىن تەك قانا قازاق ادەبيەتىنە، ونىڭ ىشىندە فولكلوردى جيناۋعا، زەرتتەۋگە، تولىقتىرۋعا ارناپ، سول تۇرعىدا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەنىن اڭعارسا كەرەك-تى. 1950 -جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ قازاق ادەبيەتىنىڭ التى تومدىق تاريحىن قازاق تىلىندە دايىنداۋ باستالادى. وسى كەزدە ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ فولكلور ءبولىمىن باسقاراتىن اسا كورنەكتى عۇلاما عالىم م. اۋەزوۆ اتالعان ىرگەلى ەڭبەكتىڭ اۋىز ادەبيەتىنە ارنالعان تومىنا جەتەكشىلىك جاسايدى دا، و. نۇرماعامبەتوۆا تومعا جاۋاپتى جانە شىعارۋشى رەداكتور بولىپ بەكىتىلەدى. ماڭىزدى شارۋانىڭ باسى- قاسىندا جۇرگەن ورازگۇل تومنىڭ قالاي دايىندالعانىن، كەزدەسكەن قيىندىقتار مەن كەدەرگىلەردى م. اۋەزوۆ تۋرالى ەستەلىگىندە بارىنشا اسەرلى باياندايدى. سونداي-اق ونىڭ م. حاكىمجانوۆا، ل. م. اۋەزوۆا، ب. ريموۆا جايىنداعى ەستەلىكتەرى دە تارتىمدى وقىلادى.

عىلىمي ورتانىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن سىر شەرتەتىن ماسكەۋلىك، باسقا دا ەلدەردىڭ عالىمدارىمەن جازىسقان حاتتار و. نۇرماعامبەتوۆانىڭ جەكە ءارحيۆىنىڭ نەگىزگى قورى دەسە بولعانداي. ساقتالعان حاتتار جەكە ءومىردى، وتباسىلىق جايلاردى عانا ەمەس، ۇلتتىق مۇرانى جاريالاۋدى، زەرتتەۋدى، عىلىمعا بەت قويعان جاستاردىڭ تاعدىرى تۋرالى مالىمەتتەر توڭىرەگىندە دە سىر شەرتەدى.

«قوبىلاندى باتىردى» ورىس تىلىندە دايارلاۋ بارىسىندا «ك س ر و حالىقتارى ەپوسى» سەرياسىنىڭ باس رەداكتورى ا. ا. پەتروسيان، سەريانىڭ حاتشىسى ءارى تومداردى قۇراستىرۋشى- رەداكتورلار ا. س. ميربادانوۆا، ن. ۆ. كيدايش- پوكروۆسكايا، فولكلور سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۆ. م. گاتساك، سەكتور قىزمەتكەرى ب. پ. كيردان، ت. ب. عالىمدارمەن كۇن- ءتۇن قاتىپ ىنتىماقتاسا جۇمىس جۇرگىزگەنىن اتالعان عالىمدارمەن جازىسقان حاتتارىنان ءبىلۋ بىزگە قيىندىق تۋعىزعان جوق.

عالىم نۇرماعامبەتوۆا ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزدە كەڭەستەر وداعىنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى الۋان ۇلت وكىلدەرىنەن شىققان ونەر ادامدارىمەن، عالىمدارمەن بايلانىس جاساپ پىكىرلەسىپ تۇرعان.

 ۆەنگريالىق قىپشاقتانۋشى موندوكي قوڭىر يشتۆان قازاقستانعا كەلگەن سايىن الماتىعا اتباسىن تىرەپ، ورازگۇل اپاسىمەن سۇحباتتاسىپ وتىرۋدى داعدىعا اينالدىرادى. ەلىنە ورالعان سوڭ حات جولداپ، عىلىمعا قاتىستى كەڭەستەر سۇراپ وتىرعان. بۇل تۋرالى دەرەكتەر دە ورازگۇلدىڭ جەكە ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇر.

ارحيۆتەگى تاعى ءبىر حاتتى وقىپ كورەيىك. بۇل قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى ءارى عالىمى ءا. ءتاجىباۆتىڭ جاۋاپحاتى بولىپ شىقتى:

«ورازگۇل!

كولەمى دە ۇلكەن، كوتەرگەن ماسەلەلەرى دە ۇلكەن، ويلى، اقىلدى حاتىڭدى الدىم. ماسەلەنى وتە دۇرىس كوتەرىپ وتىرسىڭ. جاسىراتىنى جوق، ادەبيەتتىڭ باسقا سالاسى سياقتى ەپوستى زەرتتەۋشىلەردە دە جالاڭ سوتسيولوگيا كەڭ ورىن الىپ كەلگەنى حاق قوي.

ايتپەسە، «قوبىلاندىنىڭ» ءوزى تۋرالى انا جىلى قىرقىسىپ جاتار ما ەدىك! دەمەك، ەندى «سوتسياليزمنەن» ات قۇيرىعىن كەسىپ ايرىلۋ كەرەك. قازاقتىڭ، قاراقالپاقتىڭ قارنى جالپاقتارىنىڭ قۇرعاق قاسىقتارىن، تاياز، ميعۇلا بىلشىلدارىن تالقانداۋ كەرەك...» دەپ اشىنا جازىپتى قالامگەر عالىم.

ەلۋىنشى جىلدارى «ماناس»، «قوبىلاندى»، «الپامىس» ءتارىزدى ەپوستىق جىرلار «بايشىل- فەودالدىق يدەولوگيانىڭ جەمىسى» دەگەن جالعان جەلەۋمەن شەتتەتىلگەنى تاريحتان ءمالىم. اقىن ءا. تاجىبايەۆتى اشىندىرىپ وتىرعان دا وسى ماسەلە. ول يدەولوگيالىق قاساڭ قالىپتاردان ارىلۋ كەرەك دەگەندى مەڭزەپ، ەپوستى عىلىم تالاپتارىنا ساي زەرتتەۋدى قۋاتتاپ وتىر.

ورازگۇلدىڭ عىلىمداعى ەڭبەگىن ءبىر ماقالادا ايتىپ تۇگەسۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ءالى كوپ جازۋدى، كەۋلەپ، قازىپ جازۋدى تالاپ ەتەتىن، ەشقاشان قۇنىن جويمايتىن تاقىرىپ. سۇلۋ سىردان تۇلەپ ۇشقان ورازگۇل ءامىرالى قىزى سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققاندا دۇنيەدەن وزدى...

مەكتەپ ءبىلىمىنىڭ بەزبەنشىسى

ەكىنشى كەيىپكەرىم سادىق قۇسايىن ۇلى نۇرماعامبەتوۆ تۋرالى ءسوز

سادىق قۇسايىن ۇلى دا سىر پەرزەنتى. 1913 -جىلى ومىرگە كەلگەن. 30- جىلدارى  قىزىلوردا قالاسىنداعى جۇمىسشىلار فاكۋلتەتىندە وقىتۋشى، 1 - مامىر اتىنداعى تولىق ەمەس ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى،  قىزىلوردا قالالىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1940-1941 -جىلدارى  قىزىلوردا وبلىستىق جاستار وداعىنىڭ حاتشىسى جانە وبلىستىق وقۋ ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەگەن.

1941 -جىلعى قاڭتاردان باستاپ 1947 -جىلعى ساۋىرگە دەيىن قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىندا حاتشى بولادى. ال 1948 -جىلعى تامىزدان 1955 -جىلعى ءساۋىر ارالىعىندا الماتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ مەكتەپتەر جانە جوعارى وقۋ ورىندارى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، الماتى قالاسى سوۆەت اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى، الماتى وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىندە بولدى. 1959 -جىلدان باستاپ الماتى وبلىستىق پەداگوگيكالىق قوعامىنىڭ ءتوراعاسى كىزمەتىن اتقاردى.

1976- 1988 -جىلدار ارالىعىندا رەسپۋبليكا مۇعالىمدەرىنىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ورتالىق ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەدى.

س. نۇرماعامبەتوۆ بەلسەندى ەڭبەگى جانە قوعامدىق قىزمەتى ءۇشىن II دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىمەن. «ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن»، «ەڭبەك ارداگەرى»، «1941-1945 -جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىنداعى ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ماراپاتتالدى. سوعىستىڭ سۇراپىل جىلدارىندا سادىق قۇسايىن ۇلى قازاق ك س ر اتىنان قۇرساۋداعى لەنينگرادقا دەلەگاتسيانى باستاپ بارىپ، ولارعا ازىق-تۇلىك جەتكىزدى. بۇل ۇرىسقا بەرگىسىز ەرلىكتىڭ ءبىر ءتۇرى ەدى.

سادىق قۇسايىن ۇلى تۋرالى قازانامادا تۋعان-تۋىسقاندارى مەن جاقىندارى تومەندەگىشە تەبىرەنىپتى:

«2007 -جىلعى 13 -شىلدەدە 94 جاسقا قاراعان شاعىندا قازاق ك س ر ەڭبەك سىڭىرگەن ءمۇعالىمى، قازاق ك س ر حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى دەربەس زەينەتكەر سادىق قۇسايىن ۇلى نۇرماعامبەتوۆ ومىردەن ءوتتى.

 سادىق قۇسايىن ۇلى ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىن ءبىلىم بەرۋ ىسىنە ارنادى. ول تاماشا ۇيىمداستىرۋشى ەدى.

 40 جىلدان استام ۋاقىت بويى جەكەلەگەن مەكتەپتەردىڭ، وزات مۇعالىمدەردىڭ جانە وقۋشىلاردىڭ وندىرىستىك بريگادالارىنىڭ جۇمىسىنا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ زەردەلەدى، وڭدى جۇمىس تاجىريبەلەرىن بەلسەندى ناسيحاتتادى. مۇعالىمدەردىڭ كونفەرەنسيالارىندا جانە سەمينارلارىندا بايانداما-دارىستەر جاساپ، مەرزىمدى باسپا سوزدە عىلىمي ماقالالار جاريالادى.

 ۇزاق جىلعى ەڭبەگى مەن وسكەلەڭ ۇرپاقتى تاربيەلەۋ جانە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن دامىتۋعا قوسكان ۇلكەن ۇلەسى ءۇشىن ى. التىنسارين توسبەلگىسىمەن ماراپاتتالدى.

س. ق. نۇرماعامبەتوۆ بىرنەشە مارتە رەسپۋبليكالىك، قالالىق، اۋداندىك پارتيا جانە كەڭەس ورگاندارىنا سايلانىپ، ولاردىڭ جۇمىسىنا بەلسەندى كاتىستى.

 1938-  1951 -جىلدار ارالىعىندا (I جانە II شاقىرىلىمداعى) قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى. قازاقستان كومپارتياسى V سەزىنىڭ دەلەگاتى بولدى.

جانى جايساڭ، وتە مادەنيەتتى، سەرگەك تە سەزىمتال، ونەگەلى وتاعاسى، ايتۋلى ازامات س. نۇرماعامبەتوۆتىڭ جارقىن بەينەسى ونى بىلەتىندەردىڭ جادىندا ءاردايىم ساقتالادى».

 قابىلەتتى ۇيىمداستىرۋشى، ادىسكەر- زەرتتەۋشى سادىق قۇسايىن ۇلى بۇكىل سانالى ءومىرىن مەكتەپ ءبىلىمىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىنا، ۇرپاق تاربيەسىنە ارنادى. وقۋ- تاربيە جۇيەسىندە عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىسىمەن تۇراقتى اينالىسىپ، جەكە مۇعالىمدەردىڭ جانە وقۋشىلاردىڭ وندىرىستىك بريگادالارىنىڭ وزىق تاجىريبەلەرىن ءبىر ارناعا كەلتىرىپ، كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ باعىتىندا وراسان زور ەڭبەك سىڭىرگەنى ايان.

ءتۇيىن ءسوز

قازاقتىڭ ءبىرى - عىلىمىن، ءبىرى - ءبىلىمىن كوتەرگەن ەرلى-زايىپتى عالىمدار - ورازگۇل ءامىرالى قىزى مەن سادىق قۇسايىن ۇلى نۇرماعامبەتوۆتەردىڭ جاقسىلىعىن كورگەن، قامقورلىعىن سەزىنگەن جانداردىڭ ەشقاشان ۇمىتپايتىنىنا ۋاقىت كۋا. مەن دە ستۋدەنت كەزىمدە وسى جانۇيانىڭ جىلىلىعىن سەزىنگەن ادامنىڭ ءبىرىمىن.

سادىق اقساقال جاسىنىڭ ۇلعايعاندىعىنا قاراماستان، سىر بويىنان كەلگەن ادامداردى قۇراق ۇشىپ قارسى الىپ، قالانى ارالاتىپ، قولىنان كەلگەن قىزمەتىن كورسەتەتىن ناعىز ەلگەزەك جان بولاتىن. ورازگۇل اپامىز ومىردەن وزعانشا جۇمىسىنان قول ۇزگەن جوق. قاي كەزدە بولسىن ءوزىنىڭ سوڭعى قىزمەت ورنى - قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى كافەدراسىنان تابىلاتىن. سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن ستۋدەنتتەردەن ەمتيحان الدى، ديسسەرتاتسيا مەن ديپلومىن قورعاتتى...

P. S. «ءومىر ورنەكتەرى» دەگەن اتپەن و. نۇرماعامبەتوۆانىڭ كىتابى جارىق كوردى. كولەمى 35 باسپا تاباق. بۇل كىتاپ اۆتوردىڭ كوزى تىرىسىندە ءوزى جوسپارلاپ، ءبىراق باسپاعا ۇسىنۋعا ۇلگەرمەي كەتكەن ەڭبەگى ەكەن. كىتاپقا عالىمنىڭ عىلىم سالاسىندا قامقورلىق كورسەتكەن ۇستازدارى مەن قويان- قولتىق ىنتىماقتاسا جۇمىس جۇرگىزگەن ارىپتەستەرى تۋرالى ەستەلىكتەرى، جازىسقان حاتتارى، شاكىرتتەرىنىڭ جىلى لەبىزدەرى ەنىپتى.

«...وكىنىشكە وراي، بۇل كىتاپ و. ءا. نۇرماعامبەتوۆانىڭ قازاسىنان كەيىن جارىق كوردى. ەگەر كوزى ءتىرى بولعاندا، وسىنداي ەڭبەكتىڭ باسىلىپ شىعۋىنا كومەگىن تيگىزگەندەردىڭ بارلىعىنا، ءبىرىنشى كەزەكتە بالالارى - ادىلگە، الماعا، ساۋلەگە جانە ءبىزدىڭ وتباسىمىزدىڭ تۋىسىنداي بولىپ كەتكەن ءارى وسى كىتاپتىڭ باسىلۋىنا بارلىق كۇش- جىگەرىن اياماي جۇمساعان كامال الپەيىسوۆاعا، سونداي-اق البەتتە، قۇداي قوسقان قوساعى، جۇبىن جازباعان سەرىگى - سادىق قۇسايىن ۇلىنا شىنايى العىسىن بىلدىرەر ەدى-اۋ» دەپ جازىپتى كىتاپتىڭ كىرىسپە سوزىندە نەمەرەسى ايبەك نۇرماعامبەتوۆ.

 قازىردە ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى ءادىل، قىزدارى الما جانە ساۋلە، ولاردان وربىگەن نەمەرەلەرى دە وقۋ ءبىتىرىپ ءوز ماماندىقتارى بويىنشا ءارتۇرلى سالادا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر.

يتەن قارىمساق ۇلى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، الماتى

«ايقىن»