ەڭبەكتى ەنشىلەگەن قىتاي ەلى

استانا. قازاقپارات - «قانداي تاقىرىپتار سىزدەرگە كوبىرەك كەرەك؟» - «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» قىتايداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى قىزمەتىن قوسا اتقارىپ جۇرگەن، جاس تا بولسا جەمىستى جۇمىسىمەن تانىلعان جۋرناليست داۋرەن باۋىرجان ۇلى وسىدان ءبىراز بۇرىن استاناعا كەلگەنىندە رەداكسيا باسشىلىعىنا وسىلاي سۇراق قويىپ ەدى.

سوندا العاش اۋىزعا تۇسكەنى قىتايلىقتاردىڭ ەڭبەكقورلىعى، سول قاسيەتىن وقىرماندارعا ۇلگى ەتۋ قاجەتتىگى بولاتىن.

ەلباسىمىزدىڭ جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىن قۇرۋ مىندەتىنىڭ ۇدەسىنەن شىعۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى شارتى - ادامدارىمىزدى، اسىرەسە، جاس بۋىندى ەڭبەكقورلىققا تاربيەلەۋ. ماركستىڭ «الەمنىڭ ءامىرشىسى ەڭبەك بولادى» دەگەن ءسوزى ماركسيزم ەسكىرسە دە ەسكىرمەيدى. ەلدى ەل ەتەتىن - ەڭبەك، ەڭبەك جانە ەڭبەك. ەڭبەك ءبارىن دە جەڭبەك. ىرىس- بەرەكە تەك ەڭبەكپەن كەلمەك. داۋرەننىڭ ماقالاسىنان وسى ويدى ايقىن ۇعىنا تۇسەمىز. تەك قازاقى ەرىنشەكتىككە سالىنباي، تۇگەل وقىپ شىقساق بولدى...

***

تاۋ كوشىرگەن تولاعاي

 قىتاي حالقى ءوز تاريحىندا تالاي قيىن- قىستاۋ كەزەڭنەن ءوتتى. اشتىققا دا ۇرىندى، قاقتىعىستى دا باستان وتكەردى، توڭكەرىستىڭ دە ماشاقاتىن كوردى. ءبىراق ولار قاشاندا قيىندىقتى جەڭە ءبىلدى. بۇرىن شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تەك ارزان جۇمىس كۇشىمەن عانا قىزىقتىراتىن قىتاي بۇگىندە ەكونوميكاسى جاعىنان ا ق ش- تان كەيىنگى ەكىنشى ورىندا تۇر. دامۋ جولىن يندۋستريالاندىرۋدان باستاعان ق ح ر يننوۆاتسيالار ەلىنە اينالىپ بارادى. وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن شەتەلدىكتەردى كورسە، جيىلىپ الىپ، جالتاقتاپ قاراپ تۇراتىن قىتايلار شەتەل اسپاق تۇگىلى عارىشتى دا باعىندىردى. الەم الىپتارىمەن تەرەزەسى تەڭ ءتۇستى. ءبىرقاتار دامىعان ەلدەردى باسىپ وزدى.

قىسقاسى، بۇگىندە قىتايدىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر. ميللياردتان استام ادامدى اسىراپ، كۇللى الەمدى كەرەك- جاراعىمەن قامتىپ وتىرعان الىپ كورشىمىز بۇل دارەجەگە قالاي جەتتى؟ ونىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرى بار. الدىمەن، ولاردا ەڭبەك كۇشى كوپ. ورنالاسقان گەوگرافيالىق ورنى دا قولايلى. مۇحيتقا دا، قۇرلىققا دا شىعاتىن جولدارى بار. وعان قوسا بيلىك باسىندا ميللياردتان استام حالىقتى قاتاڭ تارتىپپەن ۇستايتىن پارتيا تاعى بار. ال ەڭ باستى سەبەبى - قىتايلار وتە ەڭبەكقور حالىق. ءدال وسى قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا ولار تالاي بەلەستەردى باعىندىرىپ كەلەدى.

بۇل ەلدە ەڭبەك تاقىرىبىنا بايلانىستى اڭىزدار مەن ءاپسانالار جەتىپ ارتىلادى. سونىڭ ءبىرى مىناۋ. ەرتەدە قىتاي جەرىندە يۋيگۋن دەگەن شال بولىپتى. يۋيگۋن قىتاي تىلىندە «اقىماق شال» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. سوندىقتان ونى ءوز اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى «اقىماق شال» اتاپ كەتكەن. اقىماق اتانسا دا، يۋيگۋن ەلگە ءوزىنىڭ اسا ەڭبەكقورلىعىمەن تانىلعان. ول ءوز ايماعىنىڭ سولتۇستىگىندە تۇرسا، جۇمىس ىستەيتىن ورنى وڭتۇستىكتە ورنالاسقان. جۇمىس پەن ءۇيدىڭ ورتاسىندا تايحانشان جانە ۆانۋشان دەگەن ەكى الىپ تاۋ بار ەكەن. يۋيگۋن جۇمىسىنا جەتۋ ءۇشىن كۇندە وسى تاۋلاردى اينالىپ وتەتىن بولعان. بۇل تاۋلار ونىڭ قىرۋار ۋاقىتىن الاتىن. ولاردى اينالىپ جۇمىسقا جەتەم دەگەنشە يۋيگۋن ابدەن شارشاپ- شالدىعىپ قالاتىن. سونىڭ سالدارىنان جۇمىستى ءوندىرىپ ىستەي المايتىن. بۇل جايت يۋيگۋندى قاتتى قىنجىلتادى.

 ءبىر كۇنى شىدامى تاۋسىلىپ، ابدەن زىعىردانى قايناعان يۋيگۋن الگى تاۋلاردى كوشىرۋگە بەل بۋادى. تاۋلاردى كوشىرمەيىنشە باسقا شارۋاسىن ىسىرىپ تاستاۋعا سەرت بەرەدى. قاسىنا ءوزىنىڭ ءتورت بالاسىن شاقىرىپ، قولدارىنا كۇرەك ۇستاتىپ، بىلەك سىبانىپ تاۋ كوشىرۋگە كىرىسەدى. توپىراعىن ايدالاعا شاشىپ، تاستارىن تەڭىزگە لاقتىرىپ، تال- تەرەگىن وتىن رەتىندە جاعۋعا نەمەسە قۇرىلىسقا پايدالانۋعا ۇيعارىم جاسايدى. ءبىر كۇنى يۋيگۋننىڭ وسى تىرلىگى ونىڭ اۋىلداسى، ەل ىشىندە «دانىشپان شال» اتانعان چجيسوۋ دەگەن قارياعا ءمالىم بولادى. يۋيگۋننىڭ بۇل ويىن ەرسى كورگەن دانىشپان شال وعان اقىل ايتقىسى كەلەدى.

جاقىنداي كەلە: «جاسىڭ بولسا توقساننان استى. قارتايعاندا الجيىن دەدىڭ بە؟ عاسىرلار بويى تۇرعان تاۋدى قالاي كوشىرمەكسىڭ؟ ەلگە كۇلكى بولماي- اق قويساڭشى ەندى»، دەيدى. سوندا يۋيگۋن: «بۇل تاۋلاردى كوشىرۋدى وزىمە ومىرلىك ماقسات ەتتىم. ەندى ول ويىمنان تايمايمىن. مەن كۇرەگىمدى ءار سىلتەگەن سايىن تاۋ جۇقالانا بەرەدى. تاۋدى كوشىرەم دەپ ءولىپ قالسام، ارتىمدا بالالارىم بار. ولار ءولىپ قالسا، نەمەرەلەرىم بار. وسى ەكى تاۋدى كوشىرۋدى مەن ۇرپاقتارىما امانات ەتىپ كەتەمىن. قايتسەم دە ماقساتىما جەتەمىن»، دەيدى. بۇعان جاۋاپ بەرە الماعان چجيسوۋ باسىن ءبىر شايقاپ، تەرىس بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتەدى. ال يۋيگۋن بولسا جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى.

 ول قىسى- جازى تاۋ قوپارۋمەن اينالىسادى. ءبىر كۇنى يۋيگۋنگە اسپان قۇدايى شانديدىڭ كوزى تۇسەدى. شارۋانىڭ ەڭبەكقورلىعىنا قاتتى ريزا بولعان ول كوكتەن ءوزىنىڭ نوكەرلەرىن تۇسىرەدى. قاپتاعان قالىڭ نوكەر الگى ەكى تاۋدى يىقتارىنا سالىپ، اسپانعا الىپ كەتكەن ەكەن. بۇل مىسال قىتايدىڭ بالاباقشالارىنىڭ كورنەكى قۇرالدارى مەن باستاۋىش مەكتەپتەرىنىڭ وقۋلىقتارىندا ءجيى كەزدەسەدى. ياعني، قىتايلار بالالارىن جاس كەزدەن ەڭبەكقورلىققا باۋليدى. ولار ءوز حالقىنىڭ تاۋ كوشىرگەن تولاعايى - يۋيگۋندى مىسالعا كەلتىرۋ ارقىلى وسكەلەڭ ۇرپاققا ەڭبەك ءبارىن جەڭەتىنىن ۇقتىرادى. ايتپەسە، ميللياردتان استام باقتالاسىڭ بار ەلدە ەڭبەكقور بولماساڭ، الىسقا بارا المايسىڭ عوي...

تىنىمى جوق تىرشىلىك

قىتاي حالقىنىڭ نەگىزگى ۇلتى - حاندار. بۇل ۇلتتىڭ ءبىر قاسيەتى بار - قاي ەلمەن قان الماسسا دا ونىڭ ۇرپاعى حان، ياعني قىتاي سانالادى. قىتاي جەرىندە بيلىك ەتكەن نەمەسە جورىق جاساعان باسقا ەل وكىلدەرىنىڭ بارلىعىن ولار قىتاي سانايدى. ماسەلەن، ايگىلى شىڭعىس حان ءوز زامانىندا قىتايدىڭ كەيبىر بولىگىن باسىپ الىپ، ونىڭ ءوزى جانە بالالارى وسىندا ءبىراز ۋاقىت بيلىك ەتكەن. ونىڭ ۇلتى موڭعول ەكەنى كۇللى الەمگە ءمالىم. الايدا، اسپاناستى ەلىنىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن ول - قىتاي. سەبەبى، قىتاي جەرىندە بيلىك قۇردى. سول سەكىلدى مىسالدار جەتەرلىك. ەجەلدەن حان ۇلتىمەن ارالاسقان، وداقتاسقان كوشپەندى ۇلتتار، تايپالار كەيىننەن قىتايلاردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتىپ وتىرعان. قىسقاسى، قىتايلار تەك بۇگىندە عانا ەمەس، قاي كەزەڭدە دە كوپ بولعان.

ەگىنشىلىك قىتايلاردىڭ اتا كاسىبى دەسەك جاراسادى. قىتاي شارۋالارى مىڭداعان جىلدار بويى كۇرىش وسىرۋمەن اينالىسادى. ادام سانى كوپ بولعاندىقتان شارۋالارعا تەك ءوز باسىن اسىرايتىنداي ءونىم الاتىن شاعىن القاپ بولىنەتىن. سول كىشكەنتاي عانا القاپتان ولار مەيلىنشە مولىراق ءونىم الۋعا تىرىسقان. كۇرىشتى ءوندىرىپ جيناۋ ءۇشىن شارۋالار كۇنى- ءتۇنى ەگىس القاپتارىندا بولعان. ولار تەك ەڭبەكقورلىقتىڭ ارقاسىندا مول ءونىم الۋعا بولاتىنىن تۇسىنگەن. كەيىن تىنىمسىز ەڭبەك ەتۋ جالپى حالىقتىق ادەتكە اينالعان. ەڭبەكقورلىق حانداردىڭ قانىنا ابدەن سىڭگەن. ارادا مىڭداعان جىلدار ءوتتى. قىتايلار بۇل قاسيەتىن ءالى كۇنگە دەيىن جوعالتقان جوق. ەگىن القاپتارىنىڭ ورنىندا ەڭسەلى كەڭسەلەر، ءزاۋلىم عيماراتتار پايدا بولدى. زامان وزگەردى. ۋاقىت جاڭاردى. ال قىتايلاردىڭ سول باياعى تىنىمسىز تىرشىلىگى جالعاسىپ جاتىر...

رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، قىتاي حالقىنىڭ سانى ءبىر ميلليارد ءۇش ءجۇز ميلليوننان استى. حالىق سانى جىل سايىن ميلليونداپ ءوسىپ كەلەدى. «ءبىر وتباسى - ءبىر بالا» ساياساتى قولدانىلماعاندا، قىتايلار بۇگىندە بەس ءجۇز ميلليونعا ارتىق بولادى ەكەن. ارينە، مۇنداي قالىڭ ەلدىڭ ىشىنەن توپ جارىپ شىعۋ وڭاي ەمەس. توپ جارۋدى قويشى، ءبىر كەسە ءشاي مەن ءبىر توستاق كۇرىشىڭدى تاۋىپ، ءىشىپ- جەۋ ءۇشىن دە بار كۇشىڭدى سالىپ ەڭبەك ەتۋ كەرەك. سوندىقتان بۇل ەلدە ەشكىم تىنىش جاتپايدى. قۇمىرسقانىڭ دامىلسىز ارەكەتى سەكىلدى قىبىر- قىبىر تىرشىلىك. كەدەي- كەپشىكتەن باستاپ شەندى شەنەۋنىككە دەيىن ايانباي ەڭبەك ەتەدى.

قىتايلاردا «قويماڭ تولسىن دەسەڭ، قوراز شاقىرعاندا تۇر» دەگەن اتالى ءسوز بار. ەرتە تۇرعاننىڭ ءبىر ءىسى ارتىق ەكەنى بۇلارعا ابدەن ءمالىم. ولاردىڭ ءار كۇنى تاڭعى ساعات تورتتەن باستالادى. تۇرا سالا تىرلىككە كىرىسەدى. تىرلىككە كىرىسپەس بۇرىن كارى- جاسىنا قاراماي، جاپپاي دەنە جاتتىعۋىن جاساپ، وزدەرىن كۇنى بويعى كاسىپكە بەيىمدەپ الادى. دالادا شارۋا ىستەمەي، بوستان- بوسقا ساندالىپ جۇرگەن قىتايدى كورمەيسىڭ. ايتەۋىر بىردەڭەمەن اينالىسىپ، ءبىر جاققا اسىعىپ بارا جاتقان جۇرت. وزدەرى ۇنەمى جوسپارمەن قيمىلدايدى. سول جوسپارىنان اۋىتقىپ كەتسە، مازالارى قاشىپ، كوڭىلسىز جۇرەدى.

 قازىرگى قىتايلاردىڭ كوبىسى «پاساي» قاعيداتى بويىنشا ءومىر سۇرەدى. پاساي - بايۋ، قۋاتتى بولۋ دەگەن ءسوز. بۇل ءبىزدىڭ جۋرناليست اعامىز نۇرتىلەۋ يمانعالي ۇلىنىڭ ۇنەمى ەفيردەن ايتاتىن «باي- قۋاتتى بولايىق!» دەگەن تىلەگىنە جاقىن. ياعني، جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ادام الەۋەتتى بولۋى كەرەك. مۇنداعى قاراپايىم حالىق شىنىمەن دە باقىتىڭنىڭ زورلىعى قالتاڭنىڭ قالىڭدىعىنا بايلانىستى دەپ ويلايدى. سونىمەن قاتار، ولار كۇندەردىڭ كۇنىندە وتە اۋقاتتى ادام بولاتىنىنا كامىل سەنىمدى. وزدەرى بۇل فانيدە بايىپ ۇلگەرمەسە، يۋيگۋن سەكىلدى باي بولۋدى ءوزىنىڭ ۇرپاقتارىنا وسيەت ەتەدى. و دۇنيەگە اتتانار الدىندا ولارعا ءوزىنىڭ عۇمىر بويى جيعان- تەرگەنىنىڭ بارلىعىن تاستاپ كەتەدى. سوندىقتان بۇلار ءۇشىن بايۋ - باستى ماقسات. ال تىنىمسىز ەڭبەك - سول ماقساتقا جەتۋدىڭ جالعىز جولى.

 قىتاي بانكتەرىندە كەزەكتە ءيىن تىرەسىپ تۇرعان زەينەتكەرلەردى كوپ كورەسىڭ. ولار جاي تۇرمايدى، قولدارىنا دوربا- دوربا اقشاسىن ۇستاپ تۇرادى. كەسەك- كەسەك ورالعان قىپ- قىزىل يۋاندارىن ءوزىنىڭ، بالالارىنىڭ، نەمەرەسىنىڭ ەسەپشوتتارىنا توگىپ جاتادى. بۇل قاراجات - ولاردىڭ قارتايعانعا دەيىن ەتكەن ەڭبەگىنىڭ جەمىستەرى. زەينەتكە شىققان قىتاي قاريالارىنىڭ بانكتەگى ەسەپشوتىندا اۋقىمدى قارجى جاتادى. ولار تەكتەن- تەككە پۇل شاشپايدى. ويتكەنى، ەسەپشوتتارداعى ءاربىر تيىنىنىڭ قۇنىن دا، قادىرىن دە جاقسى بىلەدى.

 ەرىنۋدى بىلمەيتىن ەتىكشى

 قىتايلىقتاردىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعىنىڭ ءبىرى - وتباسى. ەگەر ءبىر ادام جان سالىپ جۇمىس ىستەسە، ول بۇكىل شاڭىراققا ىقپال ەتەدى. قىتاي جەرىندە، جالپى حاندار اراسىندا سان جىلدار بويى ۇجىمدىق ويلاۋ جۇيەسى قالىپتاسقان. جەكە ادامنىڭ بەدەلى ونىڭ اينالاسىنداعى جانداردىڭ كوزقاراسىنا تاۋەلدى. ەگەر سەن ەرىنبەي ەڭبەك ەتىپ، وتباسىڭا مول پايدا كەلتىرسەڭ عانا ناعىز ازاماتسىڭ. سوندا عانا سەنى بارلىعى سىيلايدى. سوندىقتان قىتايلاردى ەڭبەكقور بولۋعا ۇمتىلدىراتىن سەبەپتەردىڭ ءبىرى دە وتباسى بولىپ سانالادى. قىتايلاردىڭ ەڭبەكقورلىعى تۋرالى اركىمنىڭ كوزقاراسى ءارقالاي. ءبىر نۇسقا بويىنشا ەڭبەكقورلىق - قىتايدىڭ ەجەلدەن قانىنا سىڭگەن قاسيەت. ياعني، ولاردىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىندە، فيلوسوفيالىق ىلىمدەرىندە ەڭبەكقورلىققا تاربيەلەيتىن فاكتورلار بولعان. دەمەك، ەڭبەكسۇيگىشتىك بۇلاردىڭ گەنىندە بار دەپ تۇجىرىمدايدى بىرەۋلەر.

ەندى ءبىر نۇسقاعا سۇيەنسەك، بۇل ادامنىڭ ءومىر سالتىنا كەيىن قوسىلعان جاساندى ارەكەت دەلىنەدى. زامان سۇرانىسىنا بايلانىستى امالسىزدىقتان تۋىنداپ وتىرعان داعدى كورىنەدى. ەرىك بەرسەڭ، قىتايلار ىشىندە دە، اعاش تۇبىندە جاتىپ الىپ، «انا المۇرت پىسسە ەكەن، اۋزىما كەلىپ تۇسسە ەكەن» دەيتىن جالقاۋلار دا تابىلىپ قالادى. سوندىقتان ولاردى ەڭبەكسۇيگىشتىككە تەلىگەننەن گورى ءتوزىمدى حالىق ساناعان دۇرىسىراق دەسەدى تاعى بىرەۋلەرى. ەكى نۇسقانىڭ دا بەلگىلى مولشەردە شىندىعى بار. ءوزىمىزدىڭ قازاقستاندا جاڭا شىققان قىتاي تاۋارىنا، ونىڭ تەحنولوگياسىنا قاراپ، «ءاي، مىنا قىتايدىڭ شىعارمايتىنى جوق» دەپ باس شايقايتىندار كوپ. شىنىندا دا، قىتايدىڭ شىعارمايتىنى، قىتايلىقتاردىڭ ىستەمەيتىنى جوق. ولاردىڭ قاي جۇمىستان دا قاشپايتىنى، قاي قيىندىقتان دا قورىقپايتىنى راس. تەك اقىسى دەر كەزىندە بەرىلسە بولدى. «كوز قورقاق، قول باتىر» دەگەن قاناتتى ءسوز قىتايلارعا دا ءتان.

وسىدان ءبىر جىل بۇرىن بەيجىڭدە تاكسيگە وتىرعانمىن. باراتىن باعىتىم - اۋەجاي. جول الىس، سوندىقتان اڭگىمەلەسىپ وتىرايىن دەپ، جۇرگىزۋشىدەن ءجون سۇرادىم. انحۋەي پروۆينتسياسىنىڭ تۋماسى ەكەن. جالپى، بەيجىڭ، شاڭحاي سەكىلدى الىپ قالالاردا قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا انحۋەيلىقتار كوپ جۇرەدى. ەڭ اۋىر جۇمىستاردىڭ ءوزىن وسى ولكەنىڭ تۇرعىندارى ساپالى اتقارادى. وسىعان قاراپ، مەن انحۋەيلىقتارى ەڭ- ەڭبەكسۇيگىش قىتايلاردىڭ قاتارىنا جاتقىزامىن. سونىمەن، جۇرگىزۋشىنىڭ اتى گاو يۋي ەكەن. بەيجىڭدە جۇرگەنىنە جيىرما جىلدان اسىپتى. مەنىڭ شەتەلدىك ەكەنىمدى ءبىلىپ، ەلىمىز تۋرالى جالپىلداپ سۇراپ جاتىر.

 اڭگىمە اراسىندا ءوزىنىڭ ومىرىندە ءبىر رەت شەتەلگە شىققانىن ايتتى. وسىدان ون جىلداي ۋاقىت بۇرىن يتالياعا بارىپتى. وندا دا قىدىرۋعا ەمەس، جۇمىس بابىمەن جولعا شىعىپتى. مەن ونىڭ بۇل اڭگىمەسىنە قاراپ، بۇرىنعى كاسىپكەر ەمەس پە ەكەن دەپ ويلادىم. سويتسەم، ول يتاليانىڭ ءبىر زاۋىتىنا قاراپايىم ەتىكشى بولىپ بارعان ەكەن. ەكى جىل سوندا جۇمىس ىستەپتى. ءبىراق وعان الەمنىڭ تانىمال ەلىنىڭ ءبىرى - يتاليانى ارالاپ كورۋدىڭ ءساتى تۇسپەپتى. وزىمەن كەلگەن ەكى جۇزگە جۋىق جۇمىسشى تەك زاۋىت تەرريتورياسىندا عانا تىرشىلىك ەتىپتى.

 700 كۇن دامىلسىز جۇمىس ىستەپتى. ەكى جىلداي ۋاقىت ىشىندە ون مىڭداعان جۇپ اياق كيىم تىككەن. يتاليا تىلىندە ءبىر اۋىز ءسوز سويلەمەگەن. سويلەگەندى ايتاسىڭ، زاۋىتتان سىرتقا شىعىپ، تىم بولماسا ءبىر يتاليالىقتى دۇرىستاپ كورە الماعان. ءتىپتى، وندايعا قىزىعۋشىلىعى دا بولماپتى. «مەن ول ەلگە ەڭبەك ەتىپ، اقشا تابۋ ءۇشىن عانا باردىم. كەرەك دەسەڭ، انتاركتيداعا دا بارىپ ىستەيمىن، تەك اقشاسى تولەنسە بولدى»، دەيدى گاو يۋي.

سىندارلى سەگىز سەبەپ

مەن وسى ماسەلەگە ءوز بەتىمشە زەرتتەۋ جۇرگىزە كەلىپ، قازىرگى زاماندا قىتايلاردى ەڭبەكقور بولۋعا ۇمتىلدىراتىن، ولاردى ەڭبەك سۇيگىش ەل ەتكەن بىرنەشە فاكتوردى انىقتادىم. سولارعا توقتالا كەتەيىن. الدىمەن، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ويعا ورالادى. ولار جاس بۋىندى بالاباقشادان باستاپ توزىمدىلىككە، شىدامدىلىققا ۇيرەتەدى. قىتاي بالاباقشالارى مەن مەكتەپتەرىندە قاتاڭ ءتارتىپ ورناعان جانە وقۋشىلارعا جۇكتەلەتىن مىندەت كوپ. باستاۋىش مەكتەپتەن باستاپ كۇنىنە كەم دەگەندە ون ساعاتتان ءدارىس وقىتىلادى. ول از بولسا، ءۇي جۇمىستارىن ءۇيىپ- توگىپ تاپسىرادى. بالانىڭ ءبىر مينۋت بوس ۋاقىتى بولماۋى كەرەك.

ورتا جانە جوعارى مەكتەپتەردە ۇل- قىزدىڭ بارلىعى ءبىر ۇلگىدەگى كيىم كيەدى. قىزدارعا شاشىن جالبىراتىپ جۇرۋگە بولمايدى. جالپى، قىز قۇساپ اسا جاسانباعان دا ابزال. جاسانعان قىز ەر بالالاردىڭ نازارىن اۋدارادى. عاشىقتىق، ماحاببات، سەزىمتالدىق باستالادى. ال بۇل ەندى تۇلعا بولىپ قالىپتاسىپ كەلە جاتقان جەتكىنشەكتىڭ قىرۋار ۋاقىتىن الادى. ونىڭ ءوزىن ءوزى جەتىلدىرىپ، دامىتىپ، ازامات رەتىندە قالىپتاسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. سوندىقتان مەكتەپ اۋلاسىنداعى ماحابباتقا جول جوق. تەك وقۋ، وقۋ جانە وقۋ كەرەك. قىتاي مەكتەپتەرىندەگى ۇستازدار بالالاردى وقۋعا 120 پايىز كۇش سالۋ كەرەك دەپ ۇيرەتەدى.

 ەڭبەكقورلىققا تاربيەلەيتىن ەكىنشى فاكتور - قىتايلاردىڭ اقىل- وي جۇيەسى. اتا- انالار مەن ۇستازدار بالالاردى جاستايىنان از ۋاقىت ىشىندە وتە اۋقىمدى اقپاراتتى قورىتۋعا ۇيرەتەدى. يەروگليفتەرمەن جازۋ جۇيەسى دە بۇعان وڭ اسەرىن تيگىزەدى. مەكتەپ جاسىنداعى بالا ەكى مىڭ ءارىپ- يەروگليفتى ءبىلۋى كەرەك. ال ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتى 4-5 مىڭ، پروفەسسور، مۇعالىمدەر 7-8 مىڭ يەروگليفتى يگەرگەنى ءجون. بۇل - ءبىزدىڭ الىپپە ەمەس، بۇل - مۇلدە باسقا جۇيە. ءار يەروگليفتە بەلگىلى ءبىر زاتقا سيپاتتاما جاسالادى، سول زاتتىڭ، بەينەنىڭ، قۇبىلىستىڭ سۋرەتى سالىنادى. ياعني، ءبىزدىڭ جازۋ ىرعاعىمىزبەن بۇلار سۋرەت سالادى. يەروگليفتەر تەز ويلاۋ، تەز ۇيرەنۋ، تەز شەشىم قابىلداۋ قابىلەتىن دامىتادى.

ءۇشىنشى فاكتور - قىتاي تۇرعىندارىنىڭ بارلىعى دەرلىك جۇمىس ىستەيدى. تەك ەرەسەكتەر ەمەس، كەيبىر اۋقاتى تومەن شاڭىراقتىڭ بەسىكتەن بەلى ەندى عانا شىققان بالالارى دا بەلگىلى ءبىر كاسىپپەن اينالىسادى. ەشكىم تۇك بىتىرمەي تەكتەن- تەك جاتپاۋعا ءتيىس. ۋنيۆەرسيتەتتەگى ستۋدەنتتەردىڭ باسىم بولىگى بوس ۋاقىتىندا ەڭبەك ەتىپ، قاراجات تاۋىپ جۇرەدى. شاڭحاي قالاسىنداعى ءوزىم وقىعان ۋنيۆەرسيتەتتە ستۋدەنتتەردى جۇمىسپەن قامتۋعا ارنالعان ارنايى ورتالىق بولدى. ەكى- ءۇش كەڭسەدەن قۇرىلعان سول ورتالىققا كەز كەلگەن ستۋدەنت كەلىپ، وزىنە قوسالقى جۇمىس ىزدەستىرەدى. بۇل - ءبىزدىڭ ەلدەگى ەڭبەكپەن قامتۋ مەكەمەلەرى ارا- تۇرا وتكىزىپ تۇراتىن «جۇمىس بەرۋ جارمەڭكەسى» سياقتى شارا. ءبىراق ستۋدەنتتىك ورتالىق تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى. قوسالقى تابىس كوزىن قاراستىرۋعا كەلگەن ستۋدەنتتەر بۇل جەردە جۇزدەگەن مەترگە سوزىلعان كەزەكتە تۇراتىن. ول كەزەكتە مەنىڭ دە تۇرعان كەزىم بولدى.

ءتورتىنشى فاكتور - ەلدەگى ءومىر ءسۇرۋ شارتى: ءتوزىمدى بولۋ، ەڭبەك ەتۋ، ۇنەمدەۋ. قىتايدا تەك جۇمىس كۇشى عانا كوپ. ال جۇمىستىڭ ءوزى از. تابيعي بايلىقتارى اسا كوپ ەمەس. سونشا قالىڭ حالىققا جەر تار. بۇل جايتتىڭ بارلىعى ولاردى ۇنەمشىل بولۋعا ماجبۇرلەيدى. قىتايلار قولدا بارىن قادىرلەپ، باسىنداعى باعىنان ايىرىلىپ قالماۋعا بارىن سالادى.

 ەڭبەكقور بولۋعا جەتەلەيتىن بەسىنشى فاكتور - قۇندىلىقتار. بۇل ەلدەگى ەڭ باستى قۇندىلىق - وتباسى. وتباسىڭنىڭ الدىندا ابىرويلى بولۋ ءۇشىن ەرىنبەي ەڭبەك ەتىپ، جاقسى قىزمەتكە ۇمتىلۋىڭ كەرەك. قىزمەتىندە جاقسى جەتىستىكتەرگە جەتكەندەر ۇنەمى ۇلگىلى ادامدار ساناتىندا جۇرەدى. قارتتار ونى سىيلايدى، جاستار وعان ۇقساعىسى كەلەدى. وسى دارەجەگە جەتكەن سوڭ، ياعني، وتباسىڭدى ريزا ەتكەننەن كەيىن ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. تەك بەدەلدى عانا ەمەس، اۋقاتتى دا بولۋىڭ كەرەك.

التىنشى فاكتور - قارتتىقتى ويلاۋ. اسا ماڭىزدى فاكتوردىڭ ءبىرى - وسى. سەبەبى، قازىرگى قىتاي جاستارى شاڭىراقتىڭ ەڭ باستى قۇندىلىق ەكەنىن ۇمىتىپ بارادى. جوسپارلى تۋۋ ساياساتى قىتايلاردىڭ بۇگىنگى بۋىنىن ازداپ وزىمشىلدەۋ ەتتى. قازىر بۇل ەلدە قارا باسىنىڭ قامىن ويلاعان بالالار مەن جالعىز- جارىم، قاراۋسىز قالعان قاريالار سانى ارتىپ كەلەدى. بۇل ماسەلەنىڭ قىتايدا وتە وزەكتى ەكەنىن مىنادان كورۋگە بولادى. مەملەكەت وسىدان ەكى جىل بۇرىن ءار ازاماتتىڭ قارت اتا- اناسىن كەم دەگەندە جىلىنا ءبىر رەت كورىپ تۇرۋىن زاڭ جۇزىندە مىندەتتەپ قويدى. سوندىقتان قارتتىق جەتكەندە قاراۋسىز قالۋدان قورىققان قىتايلار مۇمكىندىكتىڭ بارىندا جەكە قازىناسىن مولايتىپ الۋعا تىرىسادى.

ارينە، جەتىنشى فاكتور - باقتالاستىق پەن باسەكەلەستىك. بىزدە وقۋعا ءتۇسۋ نەمەسە جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن ءبىر ورىنعا ءارى كەتسە ون ادام باق سىنايتىن بولسا، مۇندا جۇزدەپ- مىڭداپ تالاسادى. 2008 - جىلعى بۇكىل الەمدىك داعدارىس قىتاي ەكونوميكاسىنا قاتتى اسەر ەتتى. ەكونوميكانىڭ السىرەۋىنە بايلانىستى ەڭبەك نارىعى دا كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. جۇمىسسىزدىق قىتاي جەرىندە دە كەڭىنەن ەتەك الدى. سول ۋاقىتتان بەرى قىتاي مەملەكەتى داعدارىس سالدارىمەن كۇرەسىپ كەلەدى. ءسويتىپ، ولار ەكونوميكانى قولدان كوتەرۋ، جاڭا ينفراقۇرىلىمدىق نىساندار سالۋ ارقىلى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىن بۇگىنگە دەيىن 20-25 پايىزعا قىسقارتتى. مەملەكەت ىسىراپشىلدىقتى جويۋ ءۇشىن بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزۋدە. ارتىق شىعىنداردىڭ بارلىعىن قىسقارتا ءتۇستى. ءبىراق قانشا كۇرەسسە دە، جۇمىسسىزدىق وسى ەلدەگى ەڭ وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەردى. بۇل - تەك مەملەكەتتىڭ ەمەس، حالىقتىڭ دا ەرەكشە باقىلاۋىنداعى ماسەلە. سوندىقتان باقتالاستىق - بۇلاردىڭ ەڭ باستى باس اۋرۋى.

 سەگىزىنشى فاكتور - قىتاي باسقا كوپتەگەن مەملەكەتپەن سالىستىرعاندا سالاماتتى ەل بولىپ سانالاتىندىعى. ارينە، ادام سانىنا بايلانىستى حالىقتىڭ الكوگولدى ىشىمدىك ءىشۋ، تەمەكى شەگۋ، باسقا دا جات قىلىققا ۇرىنۋ كورسەتكىشتەرى جوعارىراق بولۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە قىتايلار سان عاسىر بويى ساقتالىپ كەلە جاتقان اراق- شاراپتى جونىمەن پايدالانۋ مادەنيەتىن ۇستانادى. دەسەك تە، قىتايلار اراسىندا ماسكۇنەمدەر كوپ ۇشىراسپايدى. ارينە، ءاربىر قىتاي ىشىمدىك ىشەدى. ءبىراق كوبىسى مولشەرىن بىلەدى. سالىنىپ ىشەتىندەر سانى سالىستىرمالى تۇردە وتە از. كوبىسى سالاماتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋعا تىرىسادى. سالاماتتى ءومىر سالتى - ءونىمدى ەڭبەكتىڭ كەپىلى ەكەنى بارشامىزعا ءمالىم.

اتالعان فاكتورلاردى ەسكەرە وتىرىپ، قىتايلاردىڭ ەڭبەكقورلىعىنىڭ قيسىندى سەبەپتەرىن وسىلايشا تۇسىندىرۋگە بولادى.

 ەڭ ەڭبەكقور حالىق

بۇرناعى جىلدىڭ باسىندا Monster Worldwild دەگەن الەمدەگى ەڭ ۇلكەن جۇمىس ىزدەۋ سايتى ەڭ ەڭبەكقور حالىقتاردىڭ رەيتينگىن جاساپتى. وسىعان وراي كانادا، فرانسيا، گەرمانيا، ءۇندىستان، گوللانديا، ۇلى بريتانيا جانە ا ق ش ەلدەرىنەن 8000 ادام تاڭدالىپ، سولارمەن ساۋالناما جۇرگىزىلگەن. ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ ەلۋ پايىزدان استامى قىتايلاردى ەڭ ەڭبەكقور حالىق سانايدى ەكەن. وسىلايشا قىتاي ەڭبەكقورلار رەيتينگىندە دە الەم بويىنشا ءبىرىنشى ورىنعا شىققان، ەكىنشى ورىندى گەرمانيا، ال ءۇشىنشى ورىندى ا ق ش يەلەنىپتى. ساۋالناما رەسپوندەنتتەرىنىڭ كوبى «قىتايلار كەزەكتى ەڭبەك دەمالىسى بارىن، جالپى، «دەمالىس» دەگەن ءسوزدىڭ بارىن بىلمەيتىن كورىنەدى» دەگەن پىكىر ايتىپتى.

قازىر قىتايلار ءۇشىن وتە ماڭىزدى كەزەڭ. بۇگىندە جەر- جاھاندى داعدارىس جايلاپ كەلەدى. ال قىتايدا ەكونوميكا جوعارعى قارقىنمەن دامۋدا. داعدارىسقا ۇشىراعان ەلدەردىڭ كەبىن كيمەس ءۇشىن، وسى ءۇردىستى ەسەلەۋ ءۇشىن قىتايلىقتار ءالى دە ءبىراز تەر توگۋگە ءتيىس. ولارعا قازىر بەتالدى دەمالۋعا بولمايدى. جالپى، قىتايداعى ەڭبەك تۋرالى زاڭ بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر نەمەسە كومپانيالاردىڭ جۇمىسشىلارى اپتاسىنا 40 ساعاتتان استام جۇمىس ىستەمەۋى كەرەك. الايدا، قىتايلار وزدەرىنە بەرىلگەن جۇمىستى ابىرويمەن اتقارىپ، قاجەتتى مولشەردەن اسىرىپ ىستەۋگە تىرىسادى. ولار ورتا ەسەپپەن كۇنىنە 9 ساعاتتان، اپتاسىنا التى كۇن جۇمىس ىستەيدى. كەيدە قىتايلاردىڭ مىندەتتەمەنى اسىرا ورىنداۋعا اۋەستىگىنە بايلانىستى كۇندەلىكتى جۇمىسقا 12-13 ساعاتتان استام ۋاقىت بولىنەدى.

كەيبىر جەكە كومپانيالاردىڭ ەڭبەككەرلەرى شامادان تىس ەڭبەك ەتىپ، كەزەكتى ەڭبەك دەمالىسىنا شىقپاي، جۇمىستى جالعاستىرا بەرەدى. ال جالپى 2008 - جىلدان بەرى مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ قاۋلىسى بويىنشا ءار مەكەمە ءوز قىزمەتكەرلەرىنە مەرەكەلىك دەمالىستان باسقا جۇمىس وتىلىنە بايلانىستى جىل سايىن كەمىندە بەس كۇن كەزەكتى ەڭبەك دەمالىسىن بەرۋگە ءتيىس. ەگەر ءوتىلى ون جىلعا تولسا - 10 كۇن، ودان اسسا - جىلىنا 15 كۇن دەمالۋعا زاڭدى قۇقى بار. ال مەملەكەتتىك مەرەكەلەرگە بايلانىستى دەمالىس جىلىنا ءۇش رەت بەرىلەدى. بۇل ەلدە مەرەكە كوپ، ءبىراق ولاردىڭ بارىندە بىردەي دەمالىس بەرىلە قويمايدى. ەڭ ماڭىزدى ءۇش مەرەكە - قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعان كۇنى، قىتايدىڭ جاڭا جىلى جانە ەڭبەك كۇنى. ەڭبەكقور ەلدىڭ ەڭبەك كۇنىن ەڭ ماڭىزدى ءۇش مەرەكەنىڭ قاتارىنا قوسۋى كەزدەيسوق ەمەس. بۇل - قىتايلار ءۇشىن وزىندىك تاريحى بار، قاراپايىم جۇمىسشىنىڭ الەۋمەتتىك ءرولىن، ورنىن ايقىنداپ، ونىڭ قۇقىعىنىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتكەن ۇلى مەرەكە.

قىتايداعى «ەڭبەك كۇنى» مەرەكەسى دە بارشاعا بەلگىلى 1 - مامىردىڭ تاريحىنان، ياعني، ا ق ش- تان باستاۋ الادى. 1886 - جىلى چيكاگو قالاسىندا جۇمىسشىلاردىڭ نارازىلىق شەرۋى ءوتىپ، بيلىك وكىلدەرى ولاردى كۇش كورسەتۋ ارقىلى تاراتقان. سول كۇنگى قاقتىعىستار كەزىندە ءبىراز جۇمىسشى جاراقات الىپ، كەيبىرى كوز جۇمعان. قۇقى ءۇشىن قۇربان بولعانداردىڭ قۇرمەتىنە شەرۋ وتكەن كۇن «جۇمىسشىلار كۇنى» دەپ اتالعان. 1918 - جىلى قىتايدا دا شارۋالار مەن جۇمىسشىلاردىڭ ءوز قۇقىقتارى ءۇشىن كۇرەسى باستالعان. 1920 - جىلى قىتايدىڭ بىرنەشە ءىرى قالاسىندا جۇمىسشىلار شەرۋى ءوتىپ، قاراپايىم حالىققا چيكاگوداعى ەرەۋىل تۋرالى ءۇنپاراقتار تاراتىلعان. 1949 - جىلى ق ح ر قۇرىلعاننان كەيىن 1- مامىر كۇنىن «ەڭبەك كۇنى» دەپ اتاۋ تۋرالى قاۋلى شىققان. 1- مامىر مەرەكەسىنە وراي 7 كۇن دەمالىس بەرىلەدى. بۇل كۇندەرى قىتاي حالقى جاپپاي قىدىرىسقا شىعادى. مەرەكەنى وتكىزۋدىڭ بەلگىلى ءبىر سالتى، قالىپتاسقان قاعيداسى جوق. بىرەۋلەر ەل ىشىندەگى الىس- جاقىن ايماققا ساپارلايدى، بىرەۋلەر وتباسىمەن ساياباقتا دەمالادى. كوپشىلىك جاي عانا قالا كوشەلەرىن ارالاپ، كوڭىل كوتەرەدى. مەرەيلى مەرەكەلەر قارساڭىندا بەلسەندى قىزمەتىمەن ەل نازارىنا ىلىككەن ازاماتتارعا ناگرادالار بەرىلەدى. جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار شىعىپ، ايرىقشا دارالانعان ەڭبەك ادامدارى «بۇكىل مەملەكەتتىك ەڭبەك وزاتى» سەكىلدى اتاۋلى ماراپاتقا ۇسىنىلادى. ياعني، توگىلگەن تەردىڭ وتەۋى قايتادى.

 بريۋس ليدىڭ  (لي شياۋلۇڭ) بايلامى

 ايتا كەتەتىن جايت، بۇگىندە ەڭبەكقورلىق قىتايلاردىڭ تەك قاسيەتىنە ەمەس، قاسىرەتىنە دە اينالدى دەۋگە بولادى. مەن شاڭحايدا وقىپ جۇرگەندە ءبىر پروفەسسورىم قىتايداعى تۋۋ مەن ءولىم ستاتيستيكاسى تۋرالى لەكسيا وقىعان ەدى. ونىڭ ايتقانىنا سەنسەك، بۇل ەلدە حالىق كوبىنەسە اۋرۋدان، اپاتتان، كەسەل- كەساپاتتان ەمەس، قاجىعاندىقتان جانە زورىعۋدان كوز جۇمادى ەكەن. ياعني، كوپشىلىك باسەكەلەستەرىنەن وزىپ شىعامىن دەپ، ءوزىنىڭ مۇمكىندىگىنەن اسىرىپ جۇمىس اتقارۋعا تىرىسادى. كەيبىرى جۇمىسقا ەكى ءجۇز پايىز بەرىلىپ ىستەيدى ەكەن. ءتىپتى، ەڭبەك ەتەمىن دەپ، نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن ىستەپ جۇرگەنىن دە ۇمىتىپ كەتەتىن بولسا كەرەك. ءوز كەڭسەسىندە، كومپيۋتەر الدىندا، كوشەدە دەمالىپ وتىرىپ، كوزىن جۇمىپ، باقيلىققا كەتەتىندەر دە كەزدەسەدى. ءومىردىڭ ىرعاعىنا، قىسىمىنا شىداماي، مورت سىناتىندار دا بولماي قالمايدى.

قالاي ايتساق تا، قىتايلار الەمدەگى ەڭ ەڭبەكقور حالىق بولىپ سانالادى. ولار قايسار ءارى قىڭىر مىنەزدى. باستاعان جۇمىسى اياقتالعانشا ۇنەمى مازاسىزدانىپ جۇرەدى. قولىنان كەلمەيتىن دۇنيەنى ۇيرەنگەنشە توقتامايدى. كەزىندە الەمگە ايگىلى جەكپە- جەك شەبەرى، كينواكتەر بريۋس لي: «مەن ون مىڭ ايلا بىلەتىن ادامنان قورىقپايمىن، ءبىر ايلانى ون مىڭ رەت ۇيرەنگەن ادامنان قورقامىن» دەگەن ەكەن. وعان قوسا قىتايلاردا «ءبىر كەسەك تەمىردى ەرىنبەي ەگەسەڭ، ينە جاساپ شىعاراسىڭ» دەگەن ناقىل ءسوز بار. ەڭبەكسۇيگىشتىك ادام بويىنداعى بارلىق قاسيەتتىڭ شىڭدالۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. جاۋاپكەرشىلىك، ۇقىپتىلىق، قايسارلىق، تاعى باسقا داعدىلار قالىپتاسادى.

 قىتاي تەك ىشكى الەۋمەتتىك فاكتورلاردىڭ سەبەبىنەن ەمەس، تابيعاتتان دا ءبىراز زارداپ شەكتى. تالاي جەر سىلكىنىسى، سەل، قۋاڭشىلىق حالىقتى ابىگەرگە ءتۇسىردى. ونداي كەزەڭدە ولار ءوز ماسەلەلەرىن وزدەرى شەشۋگە تىرىستى. تەك ءوز كۇشىمەن، ايانباي ەڭبەك ەتكەنىنىڭ ارقاسىندا قىتايلار الىپ يمپەريانى ساقتاپ، ونى بۇگىندە الەمنىڭ ەڭ دامۋشى ەلدەرىنىڭ قاتارىنا قوستى. «تويعانشا جەگىڭ كەلە مە، توزعانشا ەڭبەك ەت» دەپ ۇرانداعان قىتايلار كۇللى الەم ۇلگى تۇرارلىق ۇلت سانالادى. ولاردان ءبىزدىڭ دە ۇيرەنەرىمىز مول...

داۋرەن باۋىرجان ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان» . بەيجىڭ