وزبەكستانداعى وزگەشە بەس جاعداي

استانا. قازاقپارات -  كورشى ورتا ازيالىق مەملەكەتتىڭ قالالارى قازاقستاندىقتار ءۇشىن تاڭسىق كورىنبەسە دە، استانا مەن الماتىدان وزگەشە جاعدايلار ولاردا دا جەتەرلىك.  

1. مەترودا سۋرەتكە تۇسۋگە تىيىم سالىنادى

تاشكەنتتىڭ مەترو ستانساسىندا سۋرەتكە تۇسكەنىم سول ەدى، وزبەك پوليتسەيى قاسىما جەتىپ كەلىپ، مۇندا سۋرەتكە تۇسۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتتى. مەن كەشىرىم سۇراپ، سۋرەتتەردى وشىرمەكشى بولعان ەدىم، ول جالما- جان سىبىرلاپ: «وشىرمەڭىز! قازاق باۋىرلارعا رۇقسات!» دەدى. تەك بەينە كامەرالار تۇرعاندىقتان، جۇمىس ءتارتىبىن ساقتاپ، ەسكەرتۋ جاساۋعا ءماجبۇر بولعانىن ايتتى. ونىڭ الدىندا عانا مەتروعا كىرە بەرىستە پوليتسەيلەر سومكەمىزدى اشىپ، ءتولقۇجاتتارىمىزدى تەكسەرگەن.

ناۋرىز مەرەكەسىندە تاشكەنت كوشەلەرىنىڭ ءار بۇرىشىنان، ساياباقتاردان، كوپىرلەر مەن ءاربىر ەسكەرتكىشتىڭ ماڭىنان پوليتسەيلەردى كەزدەستىردىك. بۇل وسى ەلدەگى پرەزيدەنتتىك سايلاۋىمەن بايلانىستى قاۋىپسىزدىك شارالارى بولسا كەرەك. ارىپتەسىم قازاقستاندا دا پوليتسەيلەر سانى از ەمەس ەكەنىن ەسكە سالدى. امەريكالىق Bloomberg اگەنتتىگىنىڭ جان باسىنا شاققانداعى پوليتسەيلەر سانى بويىنشا جاساعان رەيتينگىسىندە قازاقستان الەمدە التىنشى ورىن السا، وزبەكستان بۇل تىزىمگە ەنبەي قالعان.  

2. سامارقاند پەن بۇحارادا ەكىنىڭ ءبىرى - گيد

ارينە، «گيدتەردىڭ» (جول باستاۋشى، تانىستىرۋشى) ءبارىنىڭ بىردەي ارنايى ءبىلىمى جوق. ول جاقتا تاكسيست تە، كۇزەتشى دە، بيلەت ساتۋشى دا، مولدا دا، جاسى دا، كارىسى دە شەتەلدىك ەكەنىڭىزدى بىلگەن ساتتە ولكەتانۋشىعا اينالادى. كەيدە ولار ايتقان دەرەكتەر تاريحي شىندىققا جاناسپاۋى دا مۇمكىن. ولاردىڭ قىزمەتتەرىنىڭ قۇنى بىلىكتىلىكتەرىنە قاراي ءارقيلى: 1,5 - 30 دوللار. ءبىراق اۋەسقوي گيدتەردەن دانيال پايعامبار، ءبيبى حانۋم جانە تاعى باسقا اتتارى اڭىزعا اينالعان ادامدار جايلى ەل اۋزىنداعى قىزىقتى ءافسانالاردى تىڭداپ، شىعىس دانالىعىنا قانىعۋعا بولادى.



مۇنداي گيدەردىڭ «تۋرى» ادەتتە باتا بەرۋمەن، ءارۋاقتارعا قۇران باعىشتاۋمەن نەمەسە قولونەر بۇيىمدارىن ساتاتىن تەك وزدەرىنە عانا ءمالىم دۇكەندەرگە اكەلۋمەن تامامدالادى. گيد - ايماقتاعى ەڭ ءبىر تانىمال ءارى مارتەبەلى كاسىپ. ونى كوشەدە كەزدەسكەن ءاربىر تۇرعىننىڭ ولارمەن امانداسىپ، كەيبىر ساۋداگەرلەردىڭ الىستان: «بىزگە دە ادامدار اكەلسەڭشى! 20 پايىزىڭدى ءبىز دە بەرەمىز عوي!» دەپ ايقايلاۋىنان اڭعارۋعا بولادى. ولكە تانۋشى - ەش شىعىن قاجەت ەتپەيتىن، كىرىستى ماماندىق بولعانىمەن، جەرگىلىكتى ازاماتتاردىڭ ءوز كونە تاريحىن، اڭىز- اڭگىمەلەردى، تاريحي دەرەكتەردى ءبىلۋى سۇيسىندىرەدى. «ال ءبىزدىڭ تاريحي قالالارىمىزدا ەكىنىڭ ءبىرى ءدال وسىلارداي گيد بولا الا ما؟ !» دەپ سۇرادى ارىپتەسىم.  

3. تاريحي ەسكەرتكىشتەر - بازارلار

وزبەكستاندا مادەنيەتتىڭ ءوزى - كوممەرتسيا. سامارقاند پەن بۇحاراداعى مىڭداعان جىلدىق عيماراتتار، ۇلىقبەك زامانىنداعى الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك عىلىم- ءبىلىم وشاقتارى بولعان - مەدرەسە بولمەلەرى دە، ەسكى قالاداعى كوشە قيىلىستارى دا تولىعىمەن كادە- سىي، كيىم- كەشەك ساتاتىن دۇڭگىرشەكتەر مەن دۇكەندەرگە اينالعان. بۇحاراداعى كونە مەدرەسەنىڭ كىرە بەرىسىندەگى «ءاربىر مۇسىلمان بىلىمگە ۇمتىلۋى كەرەك» دەگەن ورتاعاسىرلىق كونە وسيەت قازىر وزەكتى ەمەس كورىنەدى.

«ەگەر ايبىنىمىزعا كۇمان كەلتىرسەڭ، ءبىزدىڭ قۇرىلىستارىمىزعا قارا!» دەپ اق سارايىنا ويىپ جازعىزعان اقساق تەمىردىڭ ۇرپاقتارىن 1-2 دوللار «شاي- پۇل» سۇراعان كوپ تاكسيستەردەن، كوشە بويى ارزان بۇيىمدارىن تىقپالاعان ساۋداگەرلەردەن كورۋ قيىن. ال سامارقاند پەن بۇقارانىڭ تار كوشەلەرىمەن كەزىندە شىعىستىڭ ۇلى ويشىلدارى - يبن سينا، ءال- فارابي، رۋداكي، ناۆوي، رۋمي، ءجامي، بەرۋني، بابىر، ماقتۇمق ۇلى، ماحمۇد قاشقاري جۇرگەنىن تەك ەلەستەتۋگە بولادى. اسىرەسە، بۇحارانىڭ ەسكى بولىگىندە تۇندە اداسىپ كەتىپ، ەكى جاعى بيىك دۋالدارمەن قورشالعان، ەلەكتر جارىعى جوق، تاس قاراڭعى تار كوشەلەرمەن جۇرگەن كەزىمدە ورتا عاسىرعا ورالعانداي كۇش كەشكەنىم راس.  

قازىر سامارقاند پەن بۇحارا تۇرعىندارى ءۇشىن تاريح - بىردەن ءبىر كۇن كورىس كوزى. تاريحي جادىگەرلەرمەن ارالاسىپ كەتكەن ساۋدا ورىندارىنان ءارتۇرلى قولونەر بۇيىمدارىن، ورنەكتەلگەن ىدىس- اياقتار، جىبەك ءشالى، تۇكتى كىلەمدەر ساتىپ الۋعا بولادى. قوناقۇيدەگى قوناقجاي وزبەكتەر بىزگە ساۋداگەرلەر شەتەلدىكتەر ءۇشىن باعانى كوتەرىپ جىبەرەتىندىگىن، سوندىقتان، كەز كەلگەن زاتتىڭ بىردەن جارتى باعاسىن ايتۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتكەن. ماسەلەن، ءۇندىستان، قىتايدىڭ ارزان ورامالدارى بۇحارا بازارلارىندا «ەكسليۋزيۆتى قولونەر بۇيىمى» رەتىندە بىرنەشە ەسە قىمباتقا ساتىلۋى مۇمكىن. اۋەجايدا كەزدەستىرگەن ءبىر قازاقستاندىق تاشكەنتتە قىلىش تۇرىندەگى كادىسىيدى 40 مىڭ تەڭگەگە الىپ، كەيىن ونىڭ قۇنى 10 مىڭ تەڭگەگە دە جەتپەيتىنىن ءبىلىپ، بارماعىن تىستەپ قالعانىن ايتتى.

4. ءدامدى تاماق ارزان تۇرادى

ەگەر استانا مەن الماتى مەيمانحانالارىندا ىشكى ءسانى كەلىسپەي، جۇپىنى كورىنەتىن ورىنداردان ءدامدى تاماق ءىشۋ مۇمكىن بولماسا، وزبەكتەردىڭ وزدەرى تاشكەنت، سامارقاند، بۇحارانىڭ ارزان «اشحانالارىنان» تاماقتانۋدى ءجون كورەدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، ءسان- سالتاناتتى عيمارات پەن ءدامدى تاماق - ەكى ءتۇرلى ۇعىم. سوسىن، ماسەلەن، سورپا مەن پالاۋ سياقتى ەكى ءتۇرلى تاعام ءبىر جەردەن تابىلا بەرمەۋى مۇمكىن. ولاردى بابىنا كەلتىرىپ، جاسايتىن ءدامحانالار بولەك. پالاۋ اعزاعا اۋىر ەكەندىگى ەسكەرىلىپ، كەشكى اس رەتىندە ەشقاشان بەرىلمەيدى. ونى تەك تۇسكى اس كەزىندە جاسايدى.

ال ەسكى ادەتپەن شەتەلدىكتەرگە ارنالعان ەڭ قىمبات مەيمانحانالارعا بارعاندى قالايتىن قازاقستاندىقتاردى تاماق قۇنى تەك قۋانتادى. سومكەنىڭ جارتىسىن تولتىراتىن 40-80 مىڭ سۋم نەمەسە 10-40 دوللارعا اسەم مەيرامحانالاردان ەڭ ءدامدى ۇلتتىق تاعامدار مەن سۋسىندار الىنادى. تاشكەنتتەگى اۋەجايدا 1 دوللارعا جەتپەيتىن اقشاعا ءتاتتى سامسا جەپ، وزبەك شايىنا قانۋعا بولادى. ءبىراق بىزبەن اڭگىمەلەسكەن جەرگىلىكتى تۇرعىندار باعانىڭ وزدەرى ءۇشىن «وتە قىمبات» ەكەنىن ايتىپ شاعىمداندى. سامارقاندتا قارسى العان تاكسيست- گيد 10 ساعاتتىق جۇمىسى ءۇشىن بار- جوعى 10 دوللاردى قاناعات تۇتادى. وزبەكستاننىڭ مەملەكەتتىك اقپارات كوميتەتىنىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، كورشى ەلدە 2011 - جىلى ورتاشا جالاقى 326 دوللار بولىپتى. بۇل قازاقستاننىڭ ستاتيستيكا اگەنتتىگى كورسەتكەن سول كەزدەگى بىزدەگى ورتاشا جالاقى كولەمىنەن 55 پايىزعا از.  

5. ەكى ءالىپبي قاتار قولدانىلادى

وزبەكستان انا ءتىلىن لاتىن قارپىنە كوشىرگەنىنە جيىرما جىلدان اسسا دا، لاتىن قارپى ەلدىڭ بارلىق سالاسىنا تولىق ەنە قويماعان. ماسەلەن، وزبەكستان پرەزيدەنتى باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ رەسمي سايتى ءالى دە كيريلل قارپىمەن وزبەك تىلىمەن قاتار ورىس تىلىندە دە شىعادى. كوشەلەردەگى كەيبىر جارنامالار، انىقتامالار، جازۋلار كيريلل جازۋىمەن، ءتىپتى ورىسشا ىلىنگەن.  

ورىس ءتىلى ۇستەمدىگىن جويماعان. كەز كەلگەن وزبەكپەن ورىس تىلىندە ەركىن اڭگىمەلەسۋگە بولادى. مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەگەن ءبىر وزبەك ازاماتى ۇكىمەتتىڭ رەسمي قۇجاتتارى ورىس تىلىندە شىعاتىنىن، رەسمي سايتتار دا تولىق ەكى تىلدە ەكەندىگىن ايتتى. بىزبەن بىرگە سامارقاندتان تاشكەنتكە پويىزبەن بارعان ۆالەريا ەسىمدى ورىس ءتىلى مۇعالىمى سوڭعى كەزدە مەكتەپتەردە «ورىس ءتىلى ساعاتتارىن قىسقارتۋ» تۋرالى ماسەلە كوتەرىلىپ جاتقانىن جەتكىزدى. ونىڭ ەسەسىنە، كەيبىر مەكتەپتەرگە شەت ءتىلى رەتىندە كارىس ءتىلى وقىتىلا باستاپتى. جالپى، سامارقاند پەن بۇحارادان وسى ولكەنى ءجيى ارالايتىن نەمىس، فرانسۋزداردان وزگە كارىس تۋريستەرىن كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. سوڭعى ۋاقىتتا شىعىس جاۋھارلارىن كورۋگە قۇشتارلار ساناتىنا قازاقستاندىقتار دا قوسىلعان.  

     ايجان كوشكەنوۆا،

استانا - تاشكەنت - سامارقاند - بۇحارا - تاشكەنت - استانا