باي مەن كەدەي قاي كۇنى تەڭەلۋى كەرەك؟

استانا. قازاقپارات - قازىرگى نارىقتىڭ بولمىسى، داعدارىستىڭ اۋانى، ەكونوميكالىق احۋال مەن وسىدان تۋىندايتىن الەۋمەتتىك ماسەلەلەر قوعامدا ءتۇرلى پىكىرلەر تۋدىرۋدا.

بازبىرەۋلەر «داعدارىس، قىمباتشىلىق اتاۋلى جەكە باسىما اناعۇرلىم اۋىر ءتيىپ جاتقان جوق» دەسە، ەندى ءبىر قاۋىمنىڭ ايلىعى شاي پۇلىنا جەتپەي «شاقشاداي باسى شاراداي» بولۋدا. بىرەۋلەر كەدەيلەنىپ جاتسا، ەنى بىرەۋلەرگە داعدارىس مايداي جاعىپ، ەسەلەنىپ بايىپ جاتىر. وتاندىق ساراپشىلار بۇل ءۇردىستى «حالىقتىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىنىڭ ءار تۇرلىلىگىنەن» دەپ تۇسىندىرەدى... ال سول «ارتۇرلىلىك» دەگەنىمىز نە؟ ءبىز بۇگىن وسىنى ساراپتاپ كورۋدى ءجون كوردىك...

رەسمي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، بۇگىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە باي-ماناپتاردىڭ كورسەتكىشى شامامەن 15 پايىزدى مولشەرلەيدى. ال ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعدايى وتە تومەن تاپتىڭ كورسەتكىشى 30 پايىزدى قۇرايدى. رەسپۋبليكا حالقىنىڭ قالعان 45 پايىزدايى ايلىعىن شاي- پۇلىنا عانا جەتكىزە الاتىن ورتا شارۋالار كورىنەدى. مىنە، وتاندىق ساراپشىلاردىڭ «ارتۇرلىلىك» دەپ وتىرعانى وسى كورسەتكىشتەر تىزبەگى.

ەگەر ساراپشىلاردىڭ زەرتتەۋىنە سۇيەنسەك، «بۇل كورسەتكىشتەردىڭ ءوزى ەلدە الەۋمەتتىك جۇيەنىڭ دۇرىس قالىپتاسپاعاندىعىن ايقىندايدى»... راس، ءبىراز ەلدەرمەن سالىستىرا قاراساق، قازاقستانداعى جاعدايدىڭ وزگەشەلىگىن بايقاۋ قيىن ەمەس. مىسالعا بۇل رەتتە ءبىز شۆەتسيانىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق باعدارلاماسىن ءسوز ەتسەك بولادى. ماسەلەن، شۆەدتەردىڭ الەۋمەتتىك باعدارلاماسىنىڭ ەسەبى بويىنشا، شۆەتسيا حالقىنىڭ 5 پايىزى بايلار بولسا، 10 پايىزدايى كەدەيلەر، قالعانى ورتا تاپتاعى ادامدار. دەرەك كوزدەرى شۆەتسيادا ورتاشا ءومىر سۇرەتىن ادامدار سانى كوپ تە، جارلىلار مەن بايلار سانى از ەكەنىن كورسەتەدى.

«وسىدان بولار، ولاردىڭ ەكونوميكاسى تۇراقتى، حالقىنىڭ جاعدايى جاقسى. تىرلىكتەرى مامىراجاي» دەيدى ماماندار... ءبىر سوزبەن ايتقاندا شۆەتسيا - حالقىنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىن تەڭەستىرە بىلگەن ەل. ال بۇل ۇردىسكە ءبىزدىڭ قازاق ەلى قالاي قارايدى؟

نەگىزىندە، بىزدە ءبىرازدان بەرى تابىس دەكلاراتسياسىن جاريا ەتۋ؛ ورتاشا جالاقى دەڭگەيىن كوتەرۋ؛ جاعدايى تومەن وتباسىلارعا مەملەكەتتىك كومەكتى ۇلعايتۋ جايى قوزعالىپ-اق كەلەدى. بىلايشا العاندا ءبىزدىڭ اتقارۋشى بيلىك كەدەي- كەپشىكتىڭ جاعدايىن جاساۋ جولىندا ءبىرشاما رەفورمالارعا رەڭك بەردى. ءبىراق كەز- كەلگەن قوعامداعى «كەدەيدىڭ بايىسام» دەگەن ارمانى، بايدىڭ «ودان ءارى بايىسام» دەگەن نيەتى ءبىر پاسكە باسەڭسىگەن ەمەس. وسى ورايدا قوعامداعى الەۋمەتتىك تەڭدىككە نارىقتىق ەكونوميكادا قالاي قول جەتكىزۋگە بولادى دەگەن ساۋال تۋىندايتىنى راس.

بۇل رەتتە ەكونوميست- ساراپشى مەيرام قابدراحمان ۇلى:

- كەزىندە كەڭەس وكىمەتى وبلىستىق باسىلىمداردا ءبىر اۋداننىڭ باسشىسى جايلى، ونىڭ شالقىعان ءال- اۋقاتى جايلى جازىلاتىن بولسا، ونى دەرەۋ تەكسەرۋدىڭ استىنا الاتىن. ەگەر جازىلعان جاي شىندىققا ساياتىن بولسا، الگى باسشى دەرەۋ ورنىنان الىنىپ، پارتيادان قۋىلاتىن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءبىر جاقسى جەرى ولار باي- ماناپتارعا باقىلاۋ قويا ءبىلدى. ال قازاقستاندا قازىر مۇنداي جۇيە جوق. بىزگە ناق ءقازىر قاراپايىم تويىمدى كوزقاراسپەن بايۋدى ۇيرەنۋ كەرەك، - دەپ پىكىر ءبىلدىردى.

ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ، ەكونوميست- عالىم:

- ەگەر ءبىز ەلدەگى جاعدايى تومەن وتباسىلاردىڭ كورسەتكىشى مەن باي ماناپتاردىڭ سانىن ازايتامىز دەسەك، وندا ءبىرىنشى كەزەكتە ورىنسىز جەردە قازاقشىلىق تانىتۋدى، ياعني، كوپ ماسەلەدە جاۋىردى جابا توقي سالاتىن ادەتىمىزدى قويۋىمىز كەرەك. وسى ورىنسىز قازاقى قالىپ تانىتۋ جەمقورلىققا يتەرمەلەۋدە. بىزگە حالىقتىڭ تۇرمىسىن تەڭەستىرۋدى ويلاستىرعان ءجون. ەلدىڭ جاعدايىن تۇزەۋ ءۇشىن الدىمەن الەۋمەتتىك ساياساتتا جۇيەلى تۇردە وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ باعىتىن ۇستانۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن، ارينە، الدىمەن ەلدەگى اۋقاتتىلاردىڭ كورسەتكىشىن ازايتىپ، ورتا شارۋالاردىڭ لەگىن كوبەيتۋگە تىرىسقان ءجون. ءبىراق «بايلاردىڭ سانىن ازايتۋ» دەگەنىمىز رەۆوليۋتسيا جاساۋ، باياعىداي «باي- قۇلاقتى جويۋ» ەمەس، بارىنشا وركەنيەتتى جولمەن ءجۇرۋى ءتيىس. ەگەر ەلدەگى 30 پايىزدىق كەدەي- كەپشىكتىڭ كورسەتكىشىن سوڭعى ەكى جىلدا كەم دەگەندە 22 پايىزعا تومەن تۇسىرسەك، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنا جان بىتەر ەدى، - دەيدى.

ءسويتىپ، ماماندار بىزگە ەلدە تۇرمىسى تومەن وتباسىلار مەن بايلاردىڭ كورسەتكىشىن ازايتىپ، ورتا تاپتاعى شارۋالار لەگىن كوبەيتۋ قاجەتتىگىن العا تارتادى. ال ەندى ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل تۇرعىدا ساراپشىلار كوشتى تۇزەيتىن مىناداي بەس باعىتتى ۇسىنادى:

ا) حالىقتىڭ تۇرمىسىن تەڭەستىرۋ قاجەت. ول ءۇشىن باي- ماناپتاردى باقىلاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ كەرەك. بۇل دەگەنىمىز، ەڭ الدىمەن - مونوپوليستىك ۇستەمدىكتەرگە يە سۋبەكتىلەر تاراپىنان قوعامنىڭ ورىنسىز قانالۋىنا جول بەرمەۋ.

ءا) قولايسىز ايماقتا تۇرىپ جاتقان حالىققا مەملەكەت تاراپىنان ارنايى جاردەماقى بەرىلۋى كەرەك. ماسەلەن، اقش- تا، كانادا دا، باسقانى قويعاندا وڭتۇستىك افريكادا قۇنارسىز، سۋى تاپشى، ءنارسىز جەرلەردە تۇراتىن جاندارعا جالاقىسىنا قوسا، ۇستەمە تولەماقى تولەنىپ تۇرادى. بۇل ءۇردىس جاعدايى تومەن دەڭگەيدەگى ءۇندىستاننىڭ وزىندە جۇزەگە اسىپ وتىر. جوعارىدا اتالعان مەملەكەتتەردە تۇرعىندارعا مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ ءۇش دەڭگەيىنەن كومەك بەرىلىپ تۇرادى. ءبىرىنشىسى -  وكرۋگتىك اكىمشىلىك، ەكىنشىسى -  شتاتتىق اكىمشىلىك، ەندى ءبىرى -  فەدەرالدى اكىمشىلىك. مىنە، بىزگە دە وسى جۇيەنى ويلاستىرعان ءجون. ياعني، الەۋمەتتىك تۇرعىدان العاندا حالىقتىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنىڭ ايماقتىق اركەلكىلىگىنە جول بەرمەۋ قاجەت.

 ب) تۇرمىسى تومەن وتباسىلارعا مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن جاردەماقى تۇرلەرىنە اۋىلدىق، قالالىق دەڭگەيدە ادىلەتتى ءبولىنىس ەنگىزۋ كەرەك. بۇل رەتتە اۋىلدا تۇراتىن وتباسىلار مەن قالالى جەردە تۇراتىن وتباسىلاردىڭ ەڭبەك اۋىرپاشىلىقتارى ەلەنۋى ءتيىس.

 ۆ) اۋىلدى جەرلەردە ءتۇرلى ونەركاسىپ ورىندارىن اشۋعا بەت بۇرعان ءجون.

گ) بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ جايىن ۇنەمى باقىلاۋعا الۋ كەرەك...

«مىنە، وسى بەس باعىت جاعدايىمىزدى وڭالتۋعا سەرپىن بەرەدى» دەيدى ماماندار. بايىپتاپ قاراساق، اتالعان بەس باعىتتىڭ ءبىردى- ەكىلىسى ءبىرازدان بەرى قولدانىسقا ەنىپ، وزىندىك ناتيجەسىن بەرىپ تە قالدى.. . ايتسە دە ءبىز ءۇشىن ابزالى - جاڭاشىلدىققا بەيىم بولۋ، الەۋمەتتىك ساياسات سالاسىنداعى ۇزدىك الەمدىك تاجىريبەلەرگە نازار اۋدارىپ، ونى ءوزىمىزدىڭ تابيعي تىنىمىزبەن ۇشتاستىرا ءبىلۋ.

اۆتور: قارلىعاش زارىققان قىزى

Alashainasy.kz