بالاڭىز ۇرى بولماسىن دەسەڭىز
سونىڭ ىشىندە بالانىڭ بويىندا ءجيى كەزدەسەتىن تەرىس ادەتتەردىڭ ءبىرى، قاساقانا نەمەسە بىلمەي ۇرلىققا بارۋ. ادەتتە ءبۇلدىرشىن ۇرلىقتىڭ باسىن وتباسىندا جاسايدى ەكەن. مۇنداي «قىلىقتارعا» وزىنە نازار اۋدارتقىسى كەلگەن ءبۇلدىرشىن ەركەلىكتەن، ءيا بولماسا مىنەزىنىڭ دۇرىس قالىپتاسپاعىنان بارادى. كەيدە مۇنداي ولقىلىق اتا-انانىڭ بالاعا ءتيىستى كوڭىل اۋدارماۋىنان، دۇرىس بەرىلمەگەن تاربيەنىڭ سالدارىنان بولىپ جاتادى. جوعارىدا جازىلعانداردىڭ قايسىسى ورىن السا دا اتا-انا ءۇشىن اۋىر جايت. دابىل قاعۋ - ۇيات، كۇرەسۋ - قيىن.
وسىنداي جاعدايعا كەز-كەلگەن وتباسى سوقتىعىسۋى مۇمكىن. باسىڭىزعا ءتۇسىپ جاتسا بۇل ماسەلەنى قالاي شەشۋگە بولادى؟ بالانى جامان ادەتتەردەن اۋلاق تاربيەلەۋدىڭ كىلتى نەدە؟ تەرىس ارەكەتكە بارعان جاعدايدا اتا-انا نە ىستەۋ كەرەك دەگەن سۇراققا بىلىكتى پسيحولوگ-پەداگوگتار ءبىراۋىزدان بالانى جاقسى كورۋدى ايتادى. سونداي-اق مىنەز-قۇلقىنا نازار اۋدارىپ، ءوزىڭىز ۇلگى بولىپ تاربيەلەۋگە، پەرزەنتىڭىزبەن ۋاقىتتى ءجيى وتكىزىپ، كوپ كوڭىل ءبولىڭىز دەپ جاۋاپ قايتارادى.
بالا ەڭ العاش رۇقساتسىز ويىنشىقتى الىپ كەلۋى 3-4 جاسىندا ورىن الادى ەكەن. پسيحولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل جاستاعى بالادا وزىمدىكى نەمەسە بىرەۋدىكى دەگەن ۇعىم تولىق قالىپتاسپاعاندىقتان، اتقارىلعان ءىستىڭ جاقسى نە جامان ەكەنىن ايىرا المايدى. دەر كەزىندە قولعا الماساڭىز بالا ءۇشىن وزگەنىڭ زاتىن ۇيگە الىپ كەلۋ قالىپتى جايتقا سانالا باستايدى. نەگىزىندە بالاعا ءوزىنىڭ نازارىن اۋدارتقان زاتقا قول جۇگىرتۋ ءتان قاسيەت. دەگەنمەن وسى جاستان باستاپ، ءبۇلدىرشىننىڭ ۇيدە ءوز بۇرىشى، ءوز زاتتارى (جەكە سۇلگىسى، ىدىس-اياعى ت. ب) بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. سەبەبى ۇيىندە ءبارى ورتاق بولعان بالا، سىرتقا شىققاندا دا ءبارى وزىمدىكى دەگەن ويدا بولادى. «بوتەن زاتتى» الۋعا تالپىنعان ساتتەن باستاپ، سەنىڭ زاتىن ەمەس دەگەن ۇعىمدى ءتۇسىندىرىپ وتىرۋ قاجەت. رۇقساتسىز الىنعان زاتتى قايتارىپ بەرىپ، وزىنە سونداي ويىنشىق الىپ بەرگەن دۇرىس.
5-6 جاسار بالا نەمەسە باستاۋىش مەكتەپ جاسىنداعى وقۋشىلار اراسىندا اتا-اناسىنىڭ قالتاسىنان رۇقساتسىز اقشا الىپ، دۇكەننەن ءوزىنىڭ ۇناتقان تاتتىلەرىن الىپ جەۋى، ويىنشىق ساتىپ الۋى نەمەسە العان زاتتارىن دوستارىمەن ءبولىسۋ جاعدايلارى ءجيى كەزدەسەدى. وسىنداي وقيعاعا تاپ بولعان اتا-انا تاربيەنى دەرەۋ «بەلدىكپەن» باستاعاننان اۋلاق بولعان ءجون.
جەتكىنشەكتىڭ ىشكى دۇنيەسىنە ۇڭىلمەي، قاتتى تاربيەگە جۇگىنۋ بالانىڭ بويىنان جەك كورۋشىلىكتى، قاسارىسۋدى تۋعىزادى. ءوزىنىڭ كىنالى ەكەنىن ۇمىتىپ، ۇرعان اتا-اناسىنا كىنا ارتىپ، ءتىپتى ۇرلىققا بارما دەگەن تاربيەلىك جۇمىسىڭىز ءوز ماقساتىنا جەتپەي قالۋى مۇمكىن. 5-6 جاسار بالانىڭ تۇسىنىگى قالىپتاسقان، جاقسى مەن جاماندى، وزىنىكى مەن وزگەنىكىن ايىرا الاتىن جاس بولعاندىقتان، ولاردى اقىرىنداپ تاربيەلەۋگە بولادى. وسى جاستاعى پەرزەنتىڭىز ۇرلىققا بارسا، ەڭ الدىمەن ونى نە ءۇشىن جاساعانىن انىقتاپ الۋ قاجەت.
ەندى بالا ۇرلىعىنىڭ سەبەپتەرى مەن شەشىمدەرىن قاراستىرامىز. سونىمەن ءبىرىنشى جاعداي؛ ەگەر بالا دۇكەننەن وزىنە قاجەتتى زاتتاردى الۋ ءۇشىن سىزدەن اقشا ۇرلاسا، دەمەك كىنارات بالانىڭ «جوق» دەگەن ءسوزدى بىلمەيتىن تىم ەركە بولۋىنان. 5-6 جاسقا جەتكەنشە تىم ەركەلەتىپ قالاعانىن قولىنا، سۇراعانىن الدىنا توسىپ، ۋاقىت وتە قالىبىڭىزدان جاڭىلساڭىز، كەرەگىن كەز-كەلگەن ءىس-ارەكەتپەن الىپ، ءوزىمشىل بولىپ تاربيەلەنگەنىنەن حابار بەرەدى. نەمەسە بالاڭىزدىڭ ۇناتقانىن الىپ بەرمەي تىم ساراڭ بولعانىڭىز دا، ونى ۇرلىققا يتەرمەلەۋى مۇمكىن.
مۇنداي جاعدايلاردا 7 جاستان باستاپ بالالارعا «قالتا اقشاسىن» بەرۋگە بولادى. ونى جوسپارلاپ جۇمساۋ، ماقساتتى تۇردە جيناۋ سياقتى قاسيەتتەرگە ۇيرەتىڭىز. وسى جاستاعى بالاڭىز بولسا، ءوز تاراپىڭىزدان اقشاعا ۇقىپتى بولىڭىز. ءار جەردە مايدا تيىن-تەبەندى قالدىرىپ، ونىڭ قايدا، قاشان جوعالعانىن بىلمەيتىن بولساڭىز بالاڭىزدىڭ قالتاعا تۇسۋىنە سەبەپشى ءوزىڭىز بولعانىڭىز. تاۋىپ العان اقشاسىن ورتاق دەپ ويلاپ، ءۇي قاسىنداعى دۇكەنگە جۇگىرگەن جەتكىنشەك، وسە كەلە قالتاڭىزداعى ءىرى اقشاعا قول سالۋى قالىپتى جايتقا اينالۋى ابدەن مۇمكىن.
ەكىنشىدەن، بالا ءسىزدىڭ قالتاڭىزدان اقشا ۇرلاپ، دوستارىنا تاتتىلەر تاراتىپ نەمەسە سىيلىقتار جاساۋ فاكتىلەرى ورىن السا، بالاڭىزدىڭ وزىنە دەگەن سەنىمدىلىك پەن باعاسىنىڭ (ساموتسەنكاسى) تومەن ەكەندىگىنىڭ، ۇجىممەن قارىم-قاتىناسى قيىن بولعانى جانە جالعىز سەزىنۋىنىڭ سالدارى ەكەنىن ءبىلىڭىز. دەمەك ول تاتتىلەر ارقىلى دوستىقتى ساتىپ الىپ جۇرگەنىن كورسەتەدى.
مۇنداي جاعدايدا دا بالاڭىزعا كوپ كوڭىل اۋدارىپ، ءوزىنىڭ ورنىن ۇعىندىرىپ، جەتىستىكتەرى مەن جاقسى قاسيەتتەرىن ماقتاپ، قابىلەتىن ارتتىراتىن ۇيىرمەلەرگە جازىڭىز. ءوزىنىڭ جەتىستىككە جەتە الاتىنىن كورسەتىپ، باعاسىن ءوسىرۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىڭىز. بالانىڭ ۇجىمدا قارىم-قاتىناسى ناشار بولسا، دوستىقتى تەك ساتىپ الۋ ارقىلى ەمەس، جاقسى مىنەز-قۇلىق جانە جەتىستىكتەرمەن جاۋلاۋعا بولاتىنىن ءتۇسىندىرىڭىز. دوستارىمەن بىرگە قىدىرتىپ نەمەسە ۇيىڭىزگە قوناق قىلىپ شاقىرىپ، دوستارىنىڭ كوزىنشە جاقسى قاسيەتتەرىن، ۇيدەگى ۇلگىلى ادەتتەرىن ايتىپ، ۇجىمعا ءسىڭىسۋىن قاداعالاڭىز. وزگەلەردىڭ كوزىنشە ۇرسۋ، كەمشىلىكتەرىن ايتىپ ۇياتتى قىلۋ بالانى سەنىمسىزدىككە يتەرمەلەيدى.
ۇشىنشىدەن، بالانىڭ جۇرگەن ورتاسىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايلارى بىردەي بولماي، وزىندەگى جوقتى بىرەۋدەن ۇرلاپ نەمەسە وزگەلەرگە ماقتانۋ ءۇشىن باراتىنىن ءبىلىڭىز. بۇل ادەتتەر جاسوپىرىمدەر اراسىندا ادەتتە 10 -11 جاستا كورىنىس بەرەدى. مۇنداي جاعدايدا پەرزەنتىڭىزدىڭ ماقتانارلىق جەتىستىكتەرى مەن سۇيكىمدى ادەتتەرى ءۇشىن ۇناعان دۇنيەسىن الىپ بەرىڭىز. سونداي-اق مەرەكەدە قالعان زاتتارىن قولىنا ۇستاتىڭىز. وتباسىلىق كەڭەس قۇرىپ، بالاڭىزدى دا سول كەڭەسكە قاتىستىرىڭىز.
بۇل ونىڭ بويىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىرادى. ۇلكەندەردىڭ وزىمەن ساناسۋى - ونى جامان ادەتتەردەن اۋلاق بولۋعا تاربيەلەيدى. بۇل ۇيدەگى اقشانى ءبولۋ، ونى ورنىمەن جۇمساۋ، سونىمەن قاتار بالانىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە دە كەڭەسە وتىرىپ اقشا بەرۋ ماسەلەسى بولۋى مۇمكىن. وسى ارقىلى اتا-اناسىنا قيىندىق تۋعىزاتىن زاتتارعا ۇمتىلۋدى قويىپ، اقشا جۇمساۋ جاۋاپتى ءىس ەكەنىن ۇيرەنەدى.
بالاڭىز ۇيىڭىزگە وزگەنىڭ زاتىن اكەلسە، «ءبىزدىڭ وتباسىدا ۇرى بولماعان» دەپ وعان كوز جۇمىپ قاراۋ نەمەسە «بالاسى ۇرى» دەمەسىن دەپ جىلى جاۋىپ قويۋ اۋرۋىن جاسىرعانمەن بىردەي. سەبەبى ءوزىنىڭ جازالانبايتىنىن بىلەتىن بالا، ورايى كەلگەندە قايتالاي بەرۋدى ادەتكە اينالدىرادى. پەرزەنتىڭىز قولدى بولعان ويىنشىق الىپ كەلسە دەرەۋ بىرگە بارىپ، زاڭدى يەسىنە جەتكىزىڭىز. كەشىرىم سۇراتىڭىز. زاتى ۇرلاعان بالانىڭ ءدال سول كەزدەگى كوڭىل-كۇيىن سەزدىرىپ ۇيالتىڭىز. سوندا عانا تەرىس قىلىعى كوكەيىندە قالىپ، ەكىنشى رەت قايتالامايتىن بولادى.
اتاقتى «ۇرى» اتانعانداردىڭ ءومىربايانىن قاراساڭىز، بالالىق شاعىنداعى اتا-اناسىنىڭ جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىنەن، مەيىرىمنەن شەت قالعان، وتباسىلىق ۇرىس-كەرىس، بالالىق شاقتان قالعان جاعىمسىز ەستەلىكتەر مەن وكپەنىڭ ناتيجەسى ەكەنىن اڭعارامىز.
بالاڭىز ۇرى بولماسىن دەسەڭىز ءسوزىڭىزدى، نيەتىڭىزدى جانە ءىسىڭىزدى تۇزەڭىز. كەيدە اتا-انالاردىڭ ءوزى تەلەديداردان كورىپ وتىرعان كينونىڭ بۋىمەن «ادال اقشا تاۋىپ مۇنداي دۇنيەگە جەتۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ جاتادى. كورشىسى «پالەنشە مەملەكەتتىڭ اقشاسىن جەپ» شالقىپ بايىپ وتىر دەپ دۇنيەسىن ساناپ، تامسانىپ وتىرادى. ال مۇنىڭ قاسىنداعى بالاڭىزدىڭ قۇلاعىندا قالىپ جاتقانىن بايقاماي قالاسىز.
ءتىپتى كەيبىرەۋلەر جۇمىسىنان جاسىرىن بولماشى 1-2 زاتتى اكەلىپ، بالاسىنىڭ بولاشاقتا «ۇرى» اتانۋىنا العاشقى كىرپىشتى ءوز قولىمەن قالاپ جاتقانىن بايقاماي قالادى. ەندەشە، ادام ۇرى بولىپ تۋىلمايدى، ۇرى بولىپ تاربيەلەنەتىنى ەسىڭىزدە مىقتاپ ۇستاڭىز!
jaisan.kz
