اقىن، ادەبيەت زەرتتەۋشى، عالىم احمەت بايتۇرسىن ۇلى

استانا. قازاقپارات -  احمەت بايتۇرسىن ۇلى - اقىن، ادەبيەت زەرتتەۋشى، عالىم، تۇركىتانۋشى، پۋبليتسيست، پەداگوگ، اۋدارماشى، قوعام قايراتكەرى.

تۋعان جەرى - بۇرىنعى تورعاي ۋەزىنىڭ توسىن بولىسى (قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ جانگەلدين اۋدانىنداعى اقكول اۋىلى). 1882-84 ج ج. اۋىل مەكتەبىندە وقىدى. 1890 - جىلى تورعايداعى ەكى كلاستىق، ورىس- قازاق ۋچيليشەسىن، 1895 - جىلى ورىنبورداعى مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرگەن.

 1895-1909 ج. اقتوبە، قوستاناي، قارقارالى ۋەزدەرىندەگى مەكتەپتەر مەن ورىس- قازاق ۋچيليشەلەرىندە مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارادى. 1909 - جىلى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا نارازىلىق بىلدىرگەنى ءۇشىن سەمەي تۇرمەسىنە جابىلىپ، 1910 - جىلى جەر اۋدارىلدى.

1913 - جىلى ورىنبوردا «قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىرىپ، 1917 - جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ونىڭ رەداكتورى بولدى. پاتشا ۇكىمەتى قۇلاتىلعاننان كەيىن ۇلت- ازاتتىق قوزعالىس كۇشەيەدى. 1918-19 ج ج. الاشوردا قاتارىندا بولادى. 1919 - جىلى ماۋسىمنىڭ 24 ى قازاق ولكەسىن باسقاراتىن اسكەري-ريەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ مۇشەلىگىنە تاعايىندالادى.

 1922-25 ج ج. قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى جانىنداعى عىلىمي- ادەبي كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى، حالىق اعارتۋ كوميسسارى، بۇكىل رەسەيلىك و ا ك-نىڭ، ق ر و ا ك-نىڭ مۇشەسى، تۇركىستان كومپارتياسى و ك-نىڭ ورگانى «اق جول» گازەتىندە قىزمەتكەر. 1925-29 ج. قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا (تاشكەنت) جانە قاز پ ي- دە وقىتۋشى بولدى. 1929 ج. ماۋسىمىندا قاماۋعا الىنىپ ءوزى ارحانگەلسك وبلىسىنا جەر اۋدارىلعان، ال جۇبايى مەن قىزى تومسكىگە جىبەرىلگەن.

 1934 ج. قىزىل كرەست كوميسسياسىندا قىزمەت ەتكەن ە. پەشكوۆانىڭ (ماكسيم گوركيدىڭ زايىبى) قولداۋحاتىمەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى بوساتىلعان. سول كەزدە ول جانۇياسىمەن بىرگە الماتىعا قايتا ورالعان. 1937 ج. قازان ايىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى تاعى دا قاماۋعا الىنعان، ەكى ايدان سوڭ، جەلتوقساننىڭ 8 ىندە «حالىق جاۋى» ەسەبىندە اتىلعان.

ساكەن سەيفۋللين باعا بەرىپ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۋرالى بىلاي دەپتى: ...وزگە وقىعان مىرزالار شەن ىزدەپ جۇرگەندە، قورلىققا شىداپ، قۇلدىققا كونىپ، ۇيقى باسقان قالىڭ قازاقتىڭ ۇلت نامىسىن جىرتىپ، ۇلتتىق ارىن جوقتاعان پاتشا زامانىندا جالعىز-اق احمەت ەدى.

قازاقتىڭ ول ۋاقىتتاعى كەيبىر وقىعاندارى ۋەز، گۋبەرنيا سوتتارىنا كۇش سالىپ، ءتىلماش بولىپ، كەيبىرى ارىن ساتىپ ۇلىقتىق ىزدەپ جۇرگەندە، احمەت قازاق ۇلتىنا جانىن اياماي قىزمەت قىلدى. حالىقتىڭ ارىن ىزدەپ، ءوزىنىڭ ويعا العان ءىسى ءۇشىن ءبىر باسىن بايگەگە تىكتى.

مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي دەپتى: احاڭ اشقان قازاق مەكتەبى، احاڭ تۇرلەگەن انا ءتىلى، احاڭ سالعان ادەبيەتتەگى ەلشىلدىك ۇرانى - «قىرىق مىسال»، «ماسا»، «قازاق» گازەتىنىڭ قان جىلاعان قازاق بالاسىنا ىستەگەن ەڭبەگى، ونەر-ءبىلىم، ساياسات جولىنداعى قاجىماعان قايراتى، ءبىز ۇمىتساق تا، تاريح ۇمىتپايتىن ىستەر بولاتىن.

ءبىراق زورلىقپەن، كۇشپەن دەگەنىن بولدىرىپ ۇيرەنگەن بولشيەۆيكتەر بۇل اقيقاتتى تەرىسكە شىعارىپ، ونىڭ ەسىمىن دە، ەڭبەگىن دە تاريحتان وشىرۋگە تىرىسىپ باقتى. ونى بار عۇمىرىن ادال قىزمەت ەتۋگە ارناعان تۋعان حالقىنا جاۋ ەتىپ كورسەتىپ، «حالىق جاۋى» دەگەن جالالى جامىلعىنى جاۋىپ، اتقىزدى، اتىن اتاعانداردى قۋعىنعا سالدى. ءبارىبىر ولار ماقساتىنا جەتە المادى. جالا - بۇلت، شىندىق - كۇن ەكەن، زامانى قايتا تۋىپ، شىندىقتىڭ شۇعىلاسى ءوز نۇرىن توكتى. ۇلتىن سۇيگەن ۇلتجاندى احاڭ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءوز حالقىمەن قايتا تابىستى.

بايتۇرسىن ۇلى شىعارماشىلىق جۇمىسىن ولەڭ جازۋدان باستاعان. وندا ول ەڭبەكشى حالىقتىڭ اۋىر ءحالىن، ارمان-تىلەگىن، مۇڭ-مۇقتاجىن كورسەتىپ، جۇرتشىلىقتى وقۋعا، ءبىلىم-عىلىمعا، رۋحاني بيىكتىككە، ادامگەرشىلىككە، مادەنيەتتى كوتەرۋگە، ەڭبەك ەتۋگە شاقىرادى. پاتشالىق رەسەيدىڭ قاناۋشىلىق- وتارشىلدىق ساياساتىن، شەندى-شەكپەندىنىڭ الدىندا قۇلدىق ۇرعان شەنەۋنىكتەردىڭ وپاسىزدىعىن سىنادى.

اقىننىڭ العاشقى ولەڭدەرى «قىرىق مىسال» اتتى اۋدارما جيناعىندا 1909 - جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە جارىق كوردى. بۇل كىتابى ارقىلى قالىڭ ۇيقىدا جاتقان قاراڭعى ەلگە جار سالىپ، ولاردىڭ وي-ساناسىن وياتۋعا بار جىگەر-قايراتىن، ءبىلىمىن جۇمسايدى. اقىن ءاربىر اۋدارماسىنىڭ سوڭىنا ءوزىنىڭ نەگىزگى ويىن، ايتايىن دەگەن ءتۇيىندى ماسەلەسىن حالقىمىزدىڭ سول كەزدەگى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، مىنەزىنە، پسيحولوگياسىنا سايكەس قوسىپ وتىرعان.

بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەكىنشى كىتابى - «ماسا» (1911). بۇل كىتاپقا ەنگەن ولەڭدەرىندە اقىن قاراڭعىلىق، ناداندىق، شارۋاعا ەنجارلىق، كاسىپكە مارعاۋلىق سياقتى كەمشىلىكتەردى سىنادى. كوپتەگەن ولەڭدەرى سول كەزدەگى اعارتۋشىلىق باعىتپەن ۇندەس بولدى.

ول شوقان، اباي، ىبىراي قالىپتاستىرعان داستۇرلەردى، گۋمانيستىك، دەموكراتيالىق باعىتتاعى ءورىستى ويلاردى وزىنشە جالعاستىرۋشى رەتىندە كورىندى. قورشاعان ورتاعا ويلانا، سىن كوزىمەن قارايدى، قوعام قالپىنا كوڭىلى تولمايدى.

«قازاق سالتى»، «قازاق قالپى»، «دوسىما حات»، «جيعان- تەرگەن»، «تىلەك باتام»، «جاۋعا تۇسكەن جان ءسوزى»، «باق» ت. ب. ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى وسىنى تانىتادى. كىتاپتىڭ ىشكى سازى مەن وي- ورنەك، ءسوز ورامى قازاق پوەزياسىنا ءتان وزىندىك جاڭالىق، ەرەكشە وزگەرىس اكەلدى.

حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناپ جارىققا شىعارۋدا بايتۇرسىن ۇلى زور ەڭبەك ءسىڭىردى. ادەبيەت سالاسىنداعى العاشقى زەرتتەۋى دەپ ونىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 - جىلعى ءۇش سانىندا شىققان «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن كولەمدى ماقالاسىن اتاۋعا بولادى.

وندا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ومىرىندە ابايدىڭ اسا ءىرى تۇلعا ەكەنى، ءومىربايانى، شىعارمالارىنىڭ مازمۇن تەرەڭدىگى، اقىندىق شەبەرلىگى، پوەتيكاسى، ورىس ادەبيەتتەرىمەن بايلانىسى تۋرالى ويلى پىكىرلەر ايتىلعان، اقىن مۇراسىنىڭ ەستەتيكالىق قادىر-قاسيەتتەرى اشىلعان. قازاقتىڭ ەپوستىق جىرى «ەر سايىندا» العى ءسوز بەن تۇسىنىكتەمەلەر جازىپ، ونى 1923 ج. موسكۆادا شىعاردى.

قازاق اۋىز ادەبيەتىندە مولىنان ساقتالعان جوقتاۋ-جىرلارىن ارنايى جۇيەلەپ، سۇرىپتاپ، 1926 ج. «23 جوقتاۋ» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ ەتىپ جاريالادى. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمى مەن ادەبيەت تاريحى جونىندەگى تۇڭعىش كولەمدى ەڭبەگى - «ادەبيەت تانىتقىش» (1926).

مۇندا كوركەم ءسوز ونەرىنىڭ تابيعاتى، سىرى، مازمۇنى، ەرەكشەلىكتەرى، جانرلارى، جاڭا تەرميندەر، ۇعىمدار جايلى جان-جاقتى زەرتتەۋلەر، تۇجىرىمدار ءسوز بولدى. بۇل ەڭبەگىندە بايتۇرسىن ۇلى اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتىنىڭ الەۋمەتتىك، قوعامدىق ءمان-ماڭىزىن اشۋدان گورى ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق اسەمدىك اۋەنىن تالداۋعا كوبىرەك كوڭىل بولگەن. سونداي-اق مۇندا جازبا ادەبيەتتەگى اعىمدار، ادىستەر تۋرالى وي- تۇيىندەر ايتىلعان. كىتاپتىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى «ءسوز ونەرىنىڭ عىلىمى» دەپ اتالادى دا، وندا كوركەم ءسوزدىڭ تولىپ جاتقان قىرى مەن سىرى، تاراۋلار مەن تارماقتار، ءتىل اۋەزدىلىگىنىڭ قىرۋار شارتتارى، «ءسوزدىڭ ولەڭ بولاتىن ءمانىسى»، ولەڭ ايشىقتارى، «شۋماق تۇرلەرى»، «تارماق تۇلعالارى»، «بۋناق بۋىندارى»، «ۇيقاستىعى» ت. ب. ءسوز ەتىلەدى.

 ەكىنشى ءبولىمى «قارا ءسوز بەن دارىندى ءسوز جۇيەسى» دەپ اتالادى دا، كوركەم قارا ءسوز تابيعاتى، ونىڭ تاراۋلارى - شەجىرە، زامان حات، ءومىربايان، «مىنەزدەمە»، تاريحي اڭگىمە، «الىپتەمە، الىپتەۋ ءتارتىبى -ءماندى الىپتەمە، ءساندى الىپتەمە، جول الىپتەمەسى، بايىمداما، بايىمداۋ ادىستەرى، تۇرلەرى -ءپان، سىن، شەشەن ءسوز، ونىڭ تۇرلەرى، ساياسات شەشەن ءسوزى، ءبىلىمدى شەشەن ءسوزى، ۋاعىز كوركەم ءسوز» دەپ جۇيەلەپ كەلىپ، اڭگىمە، رومانعا سيپاتتاما بەرەدى. ەڭبەكتىڭ «سىندار ءداۋىرى، وندا شىعارما تۇرلەرى» اتتى تاراۋى وتە ماڭىزدى. وندا سىنشىل رەاليزم تۋرالى العاشقى پىكىرلەر نىشانىن كەزدەستىرۋگە بولادى.

بايتۇرسىن ۇلى ەۋروپا جۇرتىنداعى سىندار ادەبيەتىنىڭ باي تاجىريبەسىن مەڭگەرۋگە بەت الۋشىلىق، قازاق كوركەم ءسوز ىزدەنىستەرىندە سايكەستىك، ۇيلەسىمدىلىك تاپقانىن ايتادى.

بايتۇرسىن ۇلى ادەبيەت زەرتتەۋشىسى رەتىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ پروتسەسىن جەكە دارا ءبولىپ قاراماي، بارلىق حالىقتار ادەبيەتىنە ورتاق سيپاتتارمەن ۇشتاستىرا تالداۋعا تىرىسادى. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جىراۋلاردىڭ مۇراسىن جەتىك بىلەتىنىن وسى ەڭبەگىنەن ايقىن كورەمىز. ءسوز ونەرىنىڭ كونە داۋىردەگى ۇلگىلەرى، 15-17 - عاسىرلارداعى جىراۋلار پوەزياسىنىڭ ءبىرازى اقىن نازارىنا ىلىككەن.

اسان قايعى، نىسانباي جىراۋ، بۇداباي اقىن، ناۋرىزباي ءبي، قۇبىلا اقىن، جارىلعاپ اقىن، التىباس، اقمولدا، ابۋباكىر، شورتانباي، بايتوق، سۇگىر اقىن، مۇرات، دوسجان، ورىنباي، شەرنياز ت. ب. اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىنان ۇزىندىلەر بار.

بايتۇرسىن ۇلى قالدىرعان باي مۇرانىڭ تاعى ءبىر سالاسى - كوركەم اۋدارما. ول ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، كوركەم قازىنانىڭ بۇل سالاسىن بايىتۋعا مول ۇلەس قوستى. ي. ا. كرىلوۆ مىسالدارىنىڭ ءبىر توبىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، «قىرىق مىسال» دەگەن اتپەن جەكە جيناق قىلىپ باستىردى. ي. ي. حەمنيتسەردىڭ «اتپەن ەسەك»، ا. پۋشكيننىڭ «بالىقشى مەن بالىق»، «التىن اتەش»، «ات»، «دانىشپان اليكتىڭ اجالى» شىعارمالارىن، ورىستىڭ بەلگىلى ليريك اقىنى س. يا. نادسوننىڭ ولەڭىن قازاق تىلىنە اۋداردى.

بايتۇرسىن ۇلى ءتىلشى-عالىم رەتىندە قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتى، وزگەشەلىكتەرى، اراب ءالىپبيىنىڭ جايى، تەرميندەر، قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى تۋرالى ماقالالار جازدى. 1926 ج، باكۋدە بولعان تۇركىتانۋشىلاردىڭ بۇكىلوداقتىق 1-سەزىنە قاتىسىپ، «تۇركى تىلدەرىندەگى تەرمينولوگيا جايلى» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادى. بايتۇرسىن ۇلى قازاق بالالارىنىڭ انا تىلىندە ساۋاتىن اشۋىنا كوپ كۇش جۇمسادى.

وسى ماقساتتا «وقۋ قۇرالى» (1912)، «ءتىل قۇرالى» (1914)؛ ەرەسەكتەردىڭ ساۋاتىن اشۋعا ارناپ «ءالىپبي» (1924)، «جاڭا ءالىپبي» (1926) اتتى وقۋلىقتار مەن تىڭ ەڭبەكتەر ۇسىندى. قازاق گرامماتيكاسىنا قاتىستى كاتەگوريالاردىڭ ءارقايسىسىنا قازاقشا عىلىمي تەرمين جاساپ، مورفولوگيالىق تۇلعا-تاسىلدەردى جاڭاشا تالداۋ، جاڭاشا انىقتامالار بەردى. قازاق فونەتيكاسى مەن گرامماتيكاسىن تالداۋدا ءتىلدىڭ تيپولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن وزىندىك دامۋ بارىسىن ەسكەرۋ ءپرينتسيپىن ۇستادى.

بايتۇرسىن ۇلى قازاق ءتىل ءبىلىمىن 20 - عاسىردىڭ باس كەزىندە قالىپتاستىرىپ، ونىڭ ىرگە تاسىن قالادى. اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق جازۋىنىڭ رەفورماتورى بولدى.