ورالمان ماسەلەسىنە قايتا ورالۋعا تۋرا كەپ تۇر
قالاي ايتقاندا دا، قازاقتىڭ قانداسىمەن شوعىرى كوبەيەدى، قاتارى ارتادى.
سوندىقتان ورالمان ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قايتا شىقتى. ونىڭ ساياسي جانە دەموگرافيالىق سەبەبى دە بار ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
وسىعان بايلانىستى حالىقارالىق «جاناشىر» قوعامدىق قورى الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن، قازاقستان جازۋشىلارى كىتاپحاناسىمەن بىرلەسە وتىرىپ كوشى- قون ماسەلەلەرى بويىنشا دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. جيىنعا الماتى قالاسى مەملەكەتتىك ەڭبەك ينسپەكتسياسى جانە كوشى- قون باسقارماسى، الماتى قالاسى كوشى- قون پوليتسياسى، الماتى قالاسى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعى، قوعامدىق ۇيىمدار وكىلدەرى جانە شەتەلدەردەن كەلگەن قانداستار قاتىسىپ، كوشى- قون سالاسى بويىنشا زاڭنامالىق اكتىلەر، ولارداعى سوڭعى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار تۋرالى جانە كوشى- قون زاڭىنا ەنگىزىلۋى ءتيىس وزگەرىستەر تۋرالى پىكىر الماستى.
قازىر ورالمانداردى قابىلداۋ مەن ورنالاستىرۋ، قۇجاتتاندىرۋ، ازاماتتىق بەرۋ ماسەلەسىندە قيىندىقتار مەن زاڭنامالارداعى قايشىلىقتاردىڭ ورىن الىپ وتىرعاندىعى راس. ونى تۇزەتۋ ءۇشىن قازىر قوعامدىق ۇيىمدار، قوعام قايراتكەرلەرى، ب ا ق وكىلدەرى ءوز پىكىر، ۇسىنىستارىن بىلدىرۋدە. سونىڭ ارقاسىندا ۇكىمەتتە دە سوڭعى كەزدە كوشى- قون قاعيدالارىنا ەنگىزىلەتىن جاڭا وزگەرىستەر جايىندا جاعىمدى پىكىرلەر ايتىلا باستادى. ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆ 11 - شىلدەدە تاراز قالاسىندا كوشى- قون ماسەلەسىنە بايلانىستى ۇلكەن وتىرىس وتكىزبەك. مۇندا ءبىراز تۇيتكىلدى ماسەلەلەر شەشىمىن تابارى ءسوزسىز.
مىنە، وسى ماسەلەلەر جايلى ءسوز قوزعاعان الماتى قالاسى مەملەكەتتىك ەڭبەك ينسپەكتسياسى جانە كوشى- قون باسقارماسىنىڭ ءبولىم باسشىسى گۇلسىم ىسقاقوۆا كوشى - قون زاڭىنا وزگەرىستەر ەنگىزىلەتىنىنەن حاباردار ەتتى. ال زاڭدى قابىلداۋعا ءبىرشاما ۋاقىت كەتەتىنى ءسوزسىز. الايدا ءتيىستى مينيسترلىكتەر قاراپ وتىرماي، حالىقتىڭ تالاپتارىنا وراي جەڭىلدىكتەر قاراستىرىپ جاتىر. ماسەلەن، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنەن شەتەلدىكتەردەن تالاپ ەتىلەتىن انىقتامالاردى اپوستيلدەۋدەن بوساتقاندىعى جونىندەگى حات تۇسكەنىن الماتى قالاسى ءى ءى د كوشى- قون پوليتسياسى باسقارماسىنىڭ اعا ينسپەكتورى، پوليتسيا پودپولكوۆنيگى ءلاززات مۇحيتوۆا باياندادى. سونىمەن قاتار ول زاڭنامالىق اكتىلەردەگى سوڭعى وزگەرىستەردى دە تىلگە تيەك ءوتتى.
ۇكىمەت قاۋلىسىنا سايكەس، ورالمان مارتەبەسىن الىپ، الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزگىسى كەلەتىن شەتەلدىك ەتنيكالىق قازاقتار الداعى ۋاقىتتا اقمولا، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىنا ورنالاستىرىلماق. ۇكىمەت قاۋلىسىنا سايكەس، 5 جىلدان سوڭ ولار وزدەرى قالاعان باسقا وڭىرگە قونىس اۋدارا الادى. «شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن جانە ۇكىمەت بەلگىلەگەن 7 وبلىستان بولەك وڭىردە تۇرعىسى كەلەتىن قازاق ىقتيار حات الار كەزدە شەتەل ازاماتى رەتىندە تولەم قابىلەتىن راستاۋى قاجەت. ول ءۇشىن ونىڭ ەسەپشوتىندا كەم دەگەندە 2 ميلليون 444 مىڭ 660 تەڭگە (13,5 مىڭ ا ق ش دوللارى) بولۋى ءتيىس» دەلىنگەن. بۇل سوما ءبىر ادامنىڭ ەمەس، ءبىر وتباسىنىڭ تولەم قابىلەتىن ايقىندايتىن قارجى دەپ قاراستىرىلعان.
بۇل ورايدا مەملەكەتتىڭ اتالعان شەشىمىنە تۇسىنىستىكپەن قاراۋ كەرەك. ويتكەنى ورالماندار كوشىپ باراتىن سولتۇستىك وڭىرلەردە حالىق سيرەكتەۋ ورنالاسقان. 2050 -جىلعا قاراي بۇل وڭىردەگى تۇرعىندار سانى 900 مىڭعا دەيىن كەميتىندىگى دە ءجيى ايتىلىپ ءجۇر، ەسەسىنە وڭتۇستىك ايماقتاعى حالىق سانى 5,2 ميلليونعا ارتقان. ولاي بولسا، ىشكى كوشى- قون ماسەلەسىن رەتتەيتىن كەز جەتتى. مۇنى الداعى ۋاقىتتا ەلگە قاراي ات باسىن بۇراتىن قانداستارىمىز دا ەسكەرگەنى ءجون. دەگەنمەن الداعى ۋاقىتتا ۇكىمەتتىڭ №248 قاۋلىسىنا وزگەرىستەر ەنگىزىلمەك. بۇل قاۋلى بويىنشا ورالماندار ەلىمىزدىڭ 14 وبلىسىنا تۇگەلدەي قونىستانا الادى. اتالعان ەرەجەگە سايكەس، سىرتتان كەلگەن قانداستارىمىز قونىستاناتىن ءوڭىردى وزدەرى تاڭدايدى. قاي ايماققا بارسا دا، ورالمان مارتەبەسى تاعايىندالادى.
مينيسترلىكتىڭ ورالماندارعا قاتىستى تاعى ءبىر جاڭالىعى، ولار ەڭبەك رەسۋرستارى تاپشى وڭىرلەرگە كەلگەن جاعدايدا الەۋمەتتىك پاكەتتەر قاراستىرىلادى. وعان الدىمەن جولعا، جۇك الۋعا بايلانىستى جاردەماقى ەنگىزىلەدى. جالعا بەرۋ رەتىندە بەس جىلعا قىزمەتتىك تۇرعىن ءۇي ۇسىنىلادى، بەس جىلدان كەيىن جەكەشەلەندىرە الادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەتنيكالىق قازاقتارعا ازاماتتىق ءتورت جىلدان كەيىن بەرىلىپ كەلدى. ەندى ازاماتتىق الۋ مەرزىمى 1 جىلعا دەيىن قىسقارتىلادى. 5 كۇن ىشىندە ورالمان مارتەبەسىن الادى جانە ول ءبىر جىلعا دەيىن ساقتالادى. كەم دەگەندە ءبىر جىل ىشىندە ازاماتتىق بەرىلۋى قاجەت. ال ءبىر جىلدا ازاماتتىق الىپ ۇلگەرمەسە، ول ءوز كىناسى بولىپ سانالادى. ال ءبىر جىل ىشىندە ازاماتتىق الماسا، ورالمانداردىڭ قۇقىعى شەتەلدىكتەرمەن تەڭەستىرىلمەك.
ال كوشى- قون ماسەلەلەرىندەگى قايشىلىقتار تۋرالى قۇزىرلى ورگانداردىڭ نازارىن ۇنەمى ورالماندار ماسەلەسىنە اۋدارتىپ جۇرگەن قوعام قايراتكەرى راحىم ايىپ وسى ايتىلىپ جۇرگەن قيىنشىلىقتاردىڭ ءبارىن ءبىر قاۋلىنىڭ پارمەنىمەن شەشۋگە بولاتىنىن ايتادى.
- سوڭعى جىلدارى زاڭعا ءبىراز وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. ۇكىمەتتىڭ 2011 - جىلعى №362 قاۋلىسىنان كەيىن كوپ نارسە وزگەردى. بۇرىن قاۋلىنىڭ بارىندە «ەتنيكالىق قازاقتاردان باسقا» دەپ جازىلاتىن ەدى. بۇل ورالماندارعا قولايلى جاعداي تۋعىزدى. كەيىننەن «سوتتالماعان» دەگەن انىقتامانى تالاپ ەتۋ باستالدى. «كەلگەن ەلىنىڭ رۇقسات قاعازى (كەلۋ قاعازى) نەمەسە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا تۇرعىلىقتى كەلۋى جايلى رۇقسات قاعاز» (5) جانە «تالاپ قاعاز سوتتالعانى جايلى جانە اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعاندىعى جايلى (16) » انىقتامالاردى كەرەك ەتتى.
ال بۇل انىقتامالاردى قىتايدىڭ قۇزىرلى ورگاندارى بەرمەيدى، ويتكەنى ازاماتتارعا ءتولقۇجات بەرەر الدىندا وسى انىقتامالار جيناقتالىپ، ەسكەرىلەدى جانە ءتولقۇجات تەك شەتەلگە شىعاتىن ازاماتتارعا عانا، بەلگىلەنگەن تارتىپپەن بەرىلەدى. ول ءتارتىپتى 2007 -جىلعى 29 - ساۋىردە ق ح ر- دىڭ بۇكىل مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى بەكىتكەن. قىتايدا «قىلمىسكەر بولسا، شەتەلگە شىقپايدى» دەگەن ارنايى زاڭ بار. ماسەلەن، قىتايدىڭ شەتەلدە 60 ميلليونداي دياسپوراسى بار. ونىڭ ءبارى كونسۋلدىڭ الدىندا كەزەكتە تۇرسا، بار جۇمىستى قويىپ، سولارعا عانا قاعاز بەرۋمەن اينالىسار ەدى. ولارعا مۇنىڭ كەرەگى جوق. ال وسىنشاما ادامدى قينالتىپ جاتقان ءوزىمىز. زاڭدى قايتا شىعارۋعا ۋاقىت كەرەك دەسە، سول №362 قاۋلىنى قايتا وزگەرتۋگە كوپ ۋاقىت كەتە قويماس، تەك نيەت كەرەك، - دەيدى راحىم ايىپ.
الماتى قالاسى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنىڭ وكىلى قايرات ءابدراحىموۆ ەلگە كەلگەن قانداستاردىڭ ازاماتتىق العاننان كەيىن ورتالىققا جۇگىنۋ مۇمكىندىگى بارىن ايتتى. ولارعا ەرەكشە كورسەتىلەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ءبىرى - پاتەر كەزەگىنە قويۋ. قالعان جاعدايدا بارلىق ازاماتتارمەن تەڭ دارەجەدە قىزمەت كورسەتىلەدى.
جيىنعا قاتىسقان وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركيا، ق ح ر، گەرمانيا، موڭعوليا ەلدەرىنەن كەلگەن الپىسقا جۋىق ورالمان كوپ جاعدايدان حاباردار بولىپ، ءبىراز اقپاراتقا قانىقتى. ورالماندار قۇزىرلى ورگاندار وكىلدەرىنە كوڭىلدەرىن كۇپتى ەتكەن سۇراقتارىن قويىپ، تۇشىمدى جاۋاپ الدى. سونىمەن قاتار، حالىق اراسىنداعى وسىنداي اقپاراتتاندىرۋ جيىندارىن ءجيى ۇيىمداستىرىپ وتىرسا دەگەن تىلەكتەرىن دە ءبىلدىردى.
- ورالمان اعايىننىڭ بۇل تىلەگى ورىندى ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. سەبەبى اتامەكەنگە ەندى كەلگەن قانداستاردىڭ جاڭا ورتاعا بەيىمدەلىپ، ءسىڭىسىپ كەتۋى ءۇشىن الدىمەن كوپ نارسەنى بىلۋىنە جانە بەيىمدەلۋىنە تۋرا كەلەدى. «اتامەكەن، تۋعان جەرىم» دەپ كەلگەن ورالماندار كوپ جاعدايدا ۋاقىتىن وتكىزىپ الادى، قازاقستاندىق زاڭ تالاپتارىن ەسكەرمەي نەمەسە بىلمەي قايتا رۇقسات الۋ ءۇشىن ات باسىن كەرى بۇرىپ جاتاتىن وقيعالار دا كەزدەسىپ قالادى. ونداي كەدەرگىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بىزبەن حابارلاسۋىنا بولادى، - دەدى جيىندى ۇيىمداستىرۋشى حالىقارالىق «جاناشىر» قورىنىڭ باسشىسى جاڭىل اپەتوۆا.
شەتەلدەن كەلەتىن ەتنيكالىق قازاقتار ەسكەرەتىن ءبىر نارسە، الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن قور جانىنان «ورالماندار ورتالىعى» جۇمىس ىستەپ جاتىر. اعايىننىڭ كوشى- قونعا قاتىستى قانداي دا ءبىر سۇراعى بولسا، ولارعا زاڭگەر كەڭەس بەرە الادى. سونىمەن قاتار، ورالماندارعا قاتىستى اقپاراتتاردى «جاناشىر. كوم» ، «شالقار. ك ز» سايتتارىنان وقۋعا دا بولادى.
راسىندا دا، قانداستارعا قاتىستى ۇكىمەتتىڭ ارنايى باعدارلاماسى قاجەت- اق. ءتىپتى كەيىنگى كەزدە پرەزيدەنتكە تىكەلەي باعىناتىن كوشى- قون اگەنتتىگىن قۇرۋ جونىندە دە ماسەلە كوتەرىلىپ ءجۇر. قالاي ايتقاندا دا، شەتەلدەگى وتانداستار - ءوز اعايىنىمىز. سوندىقتان ورالماندارعا قاتىستى كوزقاراستى وزگەرتەتىن كەز جەتتى. بۇل ماسەلە الداعى ۋاقىتتا بولاتىن ارنايى وتىرىستا كەڭىرەك تالقىلانادى دەگەن ويدامىز. قاراكوزدەردىڭ سانى قانداستارىمىزبەن تولىعىپ جاتقانىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. قازاقتىڭ سانى وسكەنى وزىمىزگە قۋانىش. سوندىقتان سىرتتان كەلەتىن اعايىنعا بارلىق قامقورلىق جاسالۋى كەرەك.
.. .ىرگەمىزدىڭ بەكي ءتۇسۋى ءۇشىن، مەملەكەتتىڭ مىزعىماستىعى ءۇشىن.
بەرىك بەيسەن ۇلى
«ايقىن»
