ابايدىڭ ءدىني كوزقاراستارى

استانا. قازاقپارات - قازىرگى الماعايىپ زاماندا ۇلى اباي رۋحىمەن تىنىستاۋ، سول ارقىلى بولمىسى بوتەن وي-تانىمدارعا قارسى يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋعا زارۋلىك زور.
None
None

تومەندە دانىشپان عۇلامانىڭ دىنگە، يمان، تاعاتقا قاتىستى جالپى ادامزاتتىق وي-تانىمدارى تۇندىگىن ءتۇرىپ كورمەكپىز.

ءدىننىڭ ىشكى مازمۇنى بولىپ تابىلاتىن عىلىم، اقىل، مەيىرىم، ادىلەت سياقتى كاتەگوريالاردى اشىپ-اقتارماي تۇرىپ، ءدىنىمىز يسلامنىڭ پوتەنسيالىن اشۋ قيىنعا سوعادى. ءتان سياقتى جان دا ازىق ىزدەيدى. بازاردا قاتار-قاتار تۇرعان ساتۋشىلار سياقتى، ءاربىر ءدىن يەلەرى «جان ازىعى مىنە» دەپ وزدەرىنىڭ ءىلىم، تانىمدارىن تىقپالايدى. بۇل ورايدا، قايسىسى كوڭىلىنە جاقسا، جاستارىمىز سوعان اۋىپ كەتۋى ىقتيمال. سوندىقتان باسەكەلەستىك جاعدايىندا شاڭ قاۋىپ قالماۋ ءۇشىن جان ءنار الاتىن بۇلاقتاردى مەيلىنشە كۇشەيتۋ ءلازىم.

ءبىر دانىشپان: «جاقسى ءافساناسىز ۇلى حالىق بولمايدى»، - دەپتى. قازاق حالقى ءافساناسىنىڭ كومبەسى - اباي مۇراسى ەكەنى تالاسسىز.

حاكىم اباي قيىر شەتتەگى شىڭعىستاۋ بوكتەرىنەن-اق ەۋروپانىڭ اقىل-ويى دامۋىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىرعان. يدەولوگيالىق «ۆيرۋس» تارىزدەنگەن دارۆينيزم ءھام ماتەرياليزم ىلىمدەرى قالىپتاسۋى مەن تارالۋى جايىن باقىلادى. سول سياقتى رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ مادەني قوزعالىسى - جاديتشىلدەر، ولاردى جاقتاماعان سەمەي قالاسىنداعى يمام، حالفەمەن قاجىلار قاۋىمى وزىنە ءمالىم.

قالىڭ ەلى قازاعىنىڭ دىنشىلدىگى تۋرالى اباي بىلاي دەيدى: «قازاق قۇلشىلىعىم قۇدايعا لايىقتى بولسا ەكەن دەپ قام جەمەيدى. تەك جۇرت قىلعاندى قىلىپ، جىعىلىپ تۇرسا بولعانى. ... ءتىلىن جاتتىقتىرىپ، ءدىنىن تازارتىپ، ويلانىپ، ۇيرەنىپ الەك بولمايدى» (16-ءسوز) .

جاسى ەلۋدى ەڭسەرگەن ابايدى دۇنيەنىڭ كورىنبەيتىن سىرىنا بويلاپ، تۋرا جول - عيداياتتى تابۋعا ىنتالاندىرعان سىرتقى جايتتەر مىنە وسىلار بولدى. ال، ىشكى سەبەپ - ءوزىنىڭ ەرەكشە قابىلەت يەسى ەكەنىن سەزىنگەندىگى دەيمىز.

دەنەنىڭ بارشا قۋاتى،

ونەرگە سالار بار كۇشىن.

جۇرەكتىڭ اقىل - سۋاتى،

ماحاببات قىلسا ءتاڭىرى ءۇشىن (1896).

ۇلى اقىن «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» ولەڭىندە وسىلاي تۇيىندەسە، بۇل، ءسىرا دا، ءوزى باسىنان كەشكەن حالدەن الىنعان دانالىق ءسوز. اباي جاسىنان ءدىني تاربيە الدى. ءدىندار بولىپ ءوستى. مىسالعا 1866 - جىلدىڭ 8- ناۋرىزىندا وقۋداعى ءىنىسى حاليۋللاعا جازعان قىسقا حاتىندا «قۇدايعا شۇكىر»، «اللا تاعالادان قايتسىن»، «قۇداي تاعالا قالاسا» جانە «قۇداي تاعالاعا سيىنىپ» دەپ مارتەبەلى جاراتۋشى يەمىزدى ءتورت مارتە ەسكە الادى. جيىرما ءبىر جاستا ەرەن قۇدايشىل بولعان ادامنىڭ كەلەشەكتە ۇلى تەولوگ بولىپ قالىپتاسۋى تاڭ قالدىرماسا كەرەك-ءتى.

قالاي دەسەك تە، حاكىم اباي بويىنا ءتاڭىرىنىڭ ءنارى، قۋاتى قۇيىلعانىن ءتۇسىندى ءارى سايكەسىنشە ماحاببات قىلدى. 38- سوزىندە: «قۇداي تاعالانىڭ زاتىنا پەندەسىنىڭ اقىلى جەتپەسە، ءدال سونداي عاشىقپىن دەمەك تە ورىنسىز. ...اللا تاعالانىڭ پەندەسىن ماحاببات ءۋا مارحاماتپەنەن جاراتقانىن ءبىلىپ، ماحابباتىنا ماحابباتپەن ەلجىرەمەكتى قۇدايعا عاشىق بولدى دەيمىز. ولاي بولعاندا حيكمەت قۇداعا، پەندە ءوز اقىلى جەتەرلىك شاماسىندا بىلسەم دەگەن ءاربىر ءىستىڭ سەبەبىن ىزدەۋشىلەرگە حاكىم دەپ ات قويعان» دەسە، بۇل ءوزى سەزىنگەن، كوزى جەتكەن اقيقات پايىم ەكەنى ءسوزسىز.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، 38- قاراءسوزى ابايدىڭ قۇدايعا عاشىقتىعىنىڭ كۋاسى ءارى بارلىق ءدىني كوزقاراستارى توعىسقان باستى مۇرا بولىپ تابىلادى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ: «ءاسىلى، قازاق ءتىلى - جۇمباق: نە ايتسا، ءبارىنىڭ شەشۋى بار؛ شەشۋىن بىلۋگە تىرىسۋ كەرەك»، - دەيدى. ابايدىڭ 38- قارا ءسوزى تاپسول سياقتى - ءدىن، يمان، وي- سانا ءبارىنىڭ دە شەشۋىن بەرەدى.

قۇر ءسوز بولماۋى ءۇشىن ابايدان تەولوگيالىق ءىلىمدى سۋىرتپاقتايىق. ءتاڭىرىنى تانىپ - ءبىلۋ ەكى جولمەنەن: زاتى جانە حيكمەتى بويىنشا. ءتاڭىرىنىڭ زاتى تانىلا ما؟ جوق، ول بولجاۋسىز، ادامنىڭ اقىلىنا سىيمايتىن ستيحيا. دەمەك، ادام بالاسى ءتاڭىرىنى تەك حيكمەتى (ءىسى، جولى، زاڭى) ارقىلى عانا تانىپ-بىلە الادى. ابايشا ءتاڭىرىنىڭ الەمدى مەڭگەرەتىن ەكى حيكمەتى بار. ولار - ماحاببات پەن ادىلەت. وسىعان عىلىم-قۇدىرەت سيپاتىن قوسادى. سەبەبى: «ءبىز جاراتۋشى (ءوزىن) ەمەس، جاراتقان كولەڭكەسىنە قاراي بىلەتۇعىن پەندەمىز» . بۇل ارادا «جاراتقان كولەڭكەسى» دەپ اباي ماتەريالدىق الەمدى ايتقان. ونى تانىپ- ءبىلۋدىڭ قۇرالى، ارينە، عىلىم.

سونىمەن، قۇدايشىلىق، مەيلى، ادامگەرشىلىك مۇراتتار تۇرعىسىنان الساق تا، وزگەرمەيتىن ءۇش نەگىز بار، ولار - عىلىم، ماحاببات، ادىلەت. بۇلار ءبىرىن-ءبىرى وسىرەتىن، تولىقتىراتىن كاتەگوريالار. 38- سوزىندە اباي ماحاببات پەن ادىلەت ۇعىمدارىن قوساقتاپ، «ادىلەت- شاپاعات» دەگەن اسا ماڭىزدى تەرميندى اينالىمعا ەنگىزەدى.

يسلام ءپالساپاسى بويىنشا ءتاڭىرىنى تانۋدىڭ شارتى - كوڭىلدە ماحاببات تۇرۋى. سوپىلىقتى «ماحاببات ءدىنى» دەيتىنى سول. تاقۋا اۋليەلەر تاڭىرىگە ەسسىز- ءتۇسسىز عاشىق بولدى. «عاشىقتارى سول حالگە جەتتى، دۇنيەنى، دۇنيەدەگى تيەرلىك پايداسىن ۇمىتتى. بالكي حيساپقا الماديلار»، - دەيدى اباي. ويشىلدىڭ ءوزى دە جاراتۋشى يەنى «جاننان ءتاتتى» ءسۇيدى. سويتسەداعى دۇنيەنى، دۇنيەدەگى تيەرلىك پايداسىن ۇمىتقان ەمەس. بەرىسى - «قالىڭ ەلى، قازاعى»، ارىسى - كۇللى ادامزات قامى دەپ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولدى. اباي مەن سۋفيزم ارا قاتىناسىن تەكسەرۋ ءوز الدىنا تاقىرىپ.

ءبىز «قۇدايدىڭ پەندەسىنە سالعان جولى قايسى؟» دەگەن ماسەلەگە ويىسالىق. ويتكەنى، 38- قارا سوزدە اباي كوتەرگەن ەكىنشى ماسەلە وسى. ادام بالاسىنىڭ كوركەم مىنەزدى بولۋى، ابايشا پەندەلىكتىڭ كامالاتى تۋرا جولدى تابۋعا تىرەلەدى. سوندىقتان اباي قيىن سىرلى ىزدەنىستەرىن بىلايشا ساباقتايدى:

 «قۇداي تاعالانىڭ جولى دەگەن جول نيھاياتسىز (شەكتەۋسىز) بولدى. ءبىراق سول جولعا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ كىم قادام باستى، ول تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلىنەدى. دۇنيەدە تۇپكى ماقساتىڭ ءوز پايداڭ بولسا، ءوزىڭ نيھاياتلىسىڭ، ول جول قۇدايدىڭ جولى ەمەس» (38- ءسوزى) . «قۇداي جولى قايسى؟» دەگەنگە بۇدان اسقان ناقتى ءارى تۇسىنىكتى انىقتاما بەرۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى.

سۋفيزم ءىلىمى مەن اباي تانىمى اراسىنداعى ايىرماشىلىققا وسى انىقتاما ساۋلەسىن تۇسىرەدى. ابايدىڭ يدەالى - قوعام دامۋىنا ىقپال ەتەتىن ازامات. ال، قوعامعا پايداسى جوق ماسىلدىقتى «حارەكەتسىز - سوپى مونتانى» دەپ سىناپ-مىنەيدى. «عۇمىر ءوزى - حاقيقات» دەپ ءتۇيىن تۇيەدى.

سونىمەن، قۇداي جولى، ياعني تۋرا جول قايتسەك اشىلماق؟

ءمۇمين بولساڭ، اۋەلى يماندى بول،

پەندەگە يمان ءوزى اشادى جول!

گاپ يماندا ەكەن. جالپى وسى ەكى جول ابايدىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسىن ۇعۋدىڭ كىلتى ەسەپتى. يمان - ءدىننىڭ ىشكى وزەگى، ال تاعات - تەك ونى ساقتاۋشى، كۇزەتۋشى عانا. تاعات يمانعا (اق جۇرەك بولۋعا) قىزمەت ەتۋگە ءتيىستى.

وسى پايىمدى «ءدىن» دەگەن ولەڭىندە شاكارىم بىلايشا تاراتىپ ايتادى:

مەيلى، كىمگە شوقىنسىن،

شىن ىزدەسە ءتاڭىرىسىن،

قياناتتى جاۋ ءبىلسىن،

ونان تىيىپ ءناپسىسىن.

ءتاڭىر جولى - اق جۇرەك،

سايتان دەگەن - قيانات.

اق جۇرەكتى ەرتەرەك،

ەسكەر- داعى، قىل ادەت.

قايتالاپ ايتايىق، ابايدىڭ ءدىني كوزقاراستارى جەلىسىن تەولوگيا ىلىمىنەن تارتادى. ويشىلدىڭ تەولوگيا ءىلىمى - عىلىم، ماحاببات، ادىلەت دەگەن ءۇش كاتەگورياعا نەگىزدەلەدى. وسى ۇشەۋىنە جەكەلەي توقتالايىق.

عىلىم تۋرالى اباي كوپ ايتقان. كەيبىرىن كەلتىرە كەتەلىك. «عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان حاج، ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى» (10-ءسوز) . «عىلىم - اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر» (38-ءسوز) . «عىلىمنىڭ ءبىر اتى - اقىل» (سوندا) . قىسقاسى، عىلىم (اقىل- ەس) - جاراتۋشىنىڭ ادامعا دۇنيەنى تانۋى ءۇشىن دارىتقان قۇرالى. ونى قولدانباۋ قيانات ەمەس پە. ءدىن وسى ەكەن دەپ، وي- سانانىڭ ءبارىن تۇمىلدىرىقتاپ- تۇمشالاپ تاستاۋ ءجون بە. ءدىن عىلىمسىز، ءولى دوگماتقا اينالسا - سالدارى اۋىر. وسى ءجايتتى اباي «بۇكىل شىعىستىڭ سول زامانعا شەيىن كەنجە قالۋىنا سەبەپ بولعان كەسەل- كەدەرگىنىڭ ءبىرى دەپ تانىپ، ونىمەن بىردە-ءبىر ادىم باسپايدى. اۋلاق سەرپەدى» (م. اۋەزوۆ) .

 قۇران كارىمدە ناماز، زىكىر تۋرالى 77 ايات بولسا، ال عىلىم- بىلىمگە قاتىستى ايات سانى 770 كە جەتۋى كوپ جايدى اڭعارتادى. ويشىلدىڭ ءارقاشاندا عىلىمدى ازىق قىلۋعا ۇندەيتىنى سول.

ماحاببات، ادىلەتكە كەلەيىك. اباي: «.. نەشە مىڭ ءتۇرلى ءدىننىڭ ءبارى دە عادەلەت، ماحاببات قۇدايعا لايىق دەگەن» (45-ءسوز) دەپ دالەل الادى. قۇدايدىڭ ءامىر، زاڭدارى كوپ. سولاردىڭ ەڭ ۇلىعى - مەيىرىم، ادىلەت ەكەنىن اباي: «بۇلاردىڭ كەرەك ەمەس جەرى جوق، كىرىسپەيتۇعىن دا جەرى جوق. ول - جاراتقان ءتاڭىرىنىڭ ءىسى»، - دەۋىمەن بەكىتەدى. وسى اقيقاتتى سوڭعى وسيەت ولەڭىندە: «وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يماني گۇل» دەپ دىتتەپ، ءار ادامنىڭ جۇرەگىنە جەتكىزۋگە تىرىسادى. ابايدىڭ تەولوگياسى ماڭگى كونەرمەيتىن، ەسكىرمەيتىن قۇندىلىق.

قازىرگى تاڭدا ءدىن اتىن جامىلعان جات اعىمدار جۇرتشىلىقتى الاڭداتىپ وتىر. سوندىقتان ونى اينالىپ وتە المايمىز.

ءدىني سحولوستيكانى اباي دا مۇسىلماندى اقىل-ەستەن، يسلام مادەنيەتىن ءنارى-سولىنەن ايىرعانى ءۇشىن قاتتى سىنعا العان. ايات، ءحاديستى اقىلعا سالما دەگەن يمام، يشانداردى اياۋسىز شەنەيدى. م. اۋەزوۆتىڭ سوزىنشە «سىناۋ عانا ەمەس، جازعىرىپ، ايىپتاۋمەن تىنادى».

سونىمەن، ءدىن مەن يماننىڭ شىن نەگىزدەرى - عىلىم، ماحاببات، ادىلەت. بۇلار جاراتۋشى يەمىزدىڭ ءىسى، ون سەگىز مىڭ عالامدى مەڭگەرەتىن باستى زاڭدارى بولىپ تابىلادى. قوعام دامۋى ءۇشىن وسى ۇشكىلدى بىردەي ۇستاۋ ماڭىزدى. ءبىرىنسىز ءبىرى كەمەل، تولىق بولا المايدى. اباي، شاكارىم كۇللى ادامزاتقا جول سىلتەگەن رۋحاني كوسەمدەر. جاستاردىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا، ولارداي داناسى بار حالىققا ۇستازدى سىرتتان ىزدەۋ جاراسپاسى انىق.

ابايدىڭ ءدىني كوزقاراستارى تۋرالى ماقالانى عۇلاما م. اۋەزوۆ ايتقان «ابايدىڭ ءدىنى - سىنشىل اقىلدىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ ءدىنى» دەگەن پايىممەن ساباقتاعىمىز كەلەدى. ءدىن فەنومەنىن ابايشا ءتۇسىنۋ جانە قابىلداۋ - ۋاقىت تالابى دەگەن پىكىردەمىز. سوندا عانا تۋرا جولدى اداسپاي تابا الامىز.

اسان وماروۆ

د ءى ا «ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي- زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ» جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى

ult.kz

سوڭعى جاڭالىقتار