ەرتە قارتايۋ: اۋرۋ ما، الدە قارعىس پا؟

استانا. قازاقپارات - ادامنىڭ ەرتە قارتايۋى... بۇل قانداي قۇبىلىس؟

مىسالى، دۇنيە جۇزىندە مۇنداي 80 ادام تىركەلسە، قازاقستاندا -  بىرەۋ. ول -  اتىراۋلىق نۇرجان وركەشبايەۆ.

نەبارى 22 جاستاعى (1991 - جىلى تۋعان) نۇرجاننىڭ ەرتە قارتايۋىنىڭ سەبەپ-سالدارىن قازاقستاندىق دارىگەرلەر ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەۋدە.

دارىگەرلەردىڭ تىلىمەن ايتساق، پروگەريا دەپ اتالاتىن بۇل اۋرۋدىڭ ناقتى نەدەن بولاتىنىن الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي تاجىريبەلى دارىگەر- عالىمدارى ناقتى ايتا الماي وتىر. سوندا بۇل نە؟ ەرتە قارتايۋ - اۋرۋ ما، الدە، ادامدى ءتۇپ-تۇقيانىمەن قۇرتىپ جىبەرەتىن قارعىستىڭ كەسىرى مە؟

بۇگىن ءبىز نۇرجاننىڭ باسىنان كەشكەندەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، الەم دارىگەرلەرى ءۇشىن اسا ماڭىزدى پروبلەماعا اينالعان وسى جايتتىڭ سەبەپ-سالدارلارى تۋرالى اڭگىمەلەمەكپىز.

 نۇرجان -  وبلىس ورتالىعى اتىراۋدان 250 شاقىرىمعا ورنالاسقان  قىزىل قوعا اۋدانىنا قاراستى مۇقىر اۋىلىنىڭ تۋماسى. وتباسىنداعى ءتورت بالانىڭ ۇلكەنى. ءبىر قارىنداسى جانە ەكى ءىنىسى بار. وتاعاسى جاڭبىرباي «ەمبى مۇناي» كومپانياسىنا قاراستى «قاينار مۇناي گاز» كومپانياسىندا قاراپايىم جۇرگىزۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى.

ال اناسى ءۇي شارۋاسىندا. مۇقىر اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى نەگىزىنەن اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى ەكەن. قازىرگى كۇنى نۇرجان -  اتىراۋداعى كوللەدجدەردىڭ ءبىرىنىڭ ستۋدەنتى. بارلىق بالالار ءتارىزدى نۇرجان تۋعاندا ساپ-ساۋ بولعان. ول كىشكەنتايىنان اۋىلدا تۇراتىن اجەسىنىڭ قولىندا تاربيەلەنگەن. الايدا نۇرجان ءتورت جاسقا تولعاندا قۇلاعىنىڭ سىرعالىعى سوزىلىپ، كوزىنىڭ الدىنداعى تەرىسى بىرتىندەپ ىسىنە باستاعانى بايقالعان. ءسويتىپ، باستاپقىدا اتا-اناسى ونى حالىق اراسىنان شىققان بىرنەشە ەمشى-بالگەرلەرگە قاراتقان. ءبىراق ولاردىڭ ەم-دومىنان ەشقانداي كومەك بولماعان. دەگەنمەن ەمشىلەر «بالا كەزىندە نۇرجاندى سۇندەتكە وتىرعىزعاندا قاجەتتى ءدىني ادەت-عۇرىپ تولىقتاي جۇزەگە اسىرىلماعان. سونىڭ سالدارىنان بالا وسىنداي كۇيگە دۋشار بولعان» دەگەن پىكىردى جاسىرماعان.

ءسويتىپ، كىشكەنتاي نۇرجان كۇننەن-كۇنگە قارتايا بەرگەن. ال التى جاسىندا ونىڭ بەتىن كادۋىلگى ۇلكەن ادامداردا بولاتىنداي ءاجىم باسا باستاعان. مارقۇم اجەسى نەمەرەسىن اتىراۋعا، ودان سوڭ اقتوبەگە اپارىپ، وسىنداعى دارىگەرلەردەن كومەك سۇراعان. 2000 -جىلى جەرگىلىكتى تەلەديدار جۋرناليستەرى نۇرجاننىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىر «حيكمەت» حاقىندا شاعىن سيۋجەت ءتۇسىرىپ، «سەڭ» ورنىنان قوزعالا باستايدى. «سەڭنىڭ» قوزعالعانى سول، نۇرجاندى مۇقيات تەكسەرۋ ءۇشىن دارىگەرلەر الماتىعا شاقىرادى. وسىلايشا، «ۇرپاق» ەمدەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تانىمال پروفەسسورى، مارقۇم زيتا ماجيتوۆا تۇڭعىش رەت نۇرجانعا كومەك قولىن ۇسىنادى. الماتىلىق دارىگەرلەردىڭ شەشىمىمەن سول جىلى نۇرجان جان-جاقتى مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتۋگە گەرمانياعا جىبەرىلەدى. مۇندا نەمىس دارىگەرلەرى مولەكۋليارلىق-گەنەتيكالىق زەرتتەۋ ءۇشىن ونىڭ قانى مەن تەرىسىنىڭ قۇرامىن انىقتاۋعا كىرىسەدى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە نۇرجاندى مازالاعان اۋرۋعا جاپوندىق دارىگەرلەر نازار اۋدارادى دا، وزدەرىنە ەمدەلۋگە شاقىرادى. ءبىراق «قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي» ، قارجى تاپشىلىعىنان نۇرجان جاپونياعا وتە قىمبات تۇراتىن ەم-دوم شارالارىنا بارا المايدى. شىندىعىندا، الماتىداعى رەسپۋبليكالىق «اقساي» بالالار اۋرۋحاناسىنىڭ «ەكولوگيا جانە بالالار» بولىمىندە ەم-دوم قابىلداعان كەزدە نۇرجاننىڭ «قارتايۋى» از دا بولسا توقتاعان ەدى. بۇعان قوسا، وسىنداعى قازاقستاندىق دارىگەرلەر ءوزارا كەڭەسە كەلە وعان تۇڭعىش رەت «پروگەريا» -  ادام تەرىسىنىڭ ەرتە قارتايۋى دەگەن دياگنوز قويىپ، ءۇشىنشى توپتاعى مۇگەدەكتىكتى راسىمدەدى. دەگەنمەن نۇرجانعا پلاستيكالىق وپەراتسيا جاساۋ قاجەت بولدى. سودان 2011 - جىلى الماتىلىق حيرۋرگ بولات بايىروۆ باستاعان دارىگەرلەر نۇرجان وركەشبايەۆقا ءساتتى وپەراتسيا جاسادى. بۇل -  وپەراتسيانىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى. وپەراتسيادان سوڭ بالاسىن كورگەن اكەسى جاڭبىرباي «نۇرجانىم بىردەن 30 جاسقا جاسارىپ كەتتى. بۇيىرتسا، ءبارى جاقسى بولادى» - دەپ قۋانىشىن جاسىرماعان ەدى. جاس جىگىتكە اتىراۋ وبلىسى اكىمىنىڭ شەشىمىمەن قالادان ءبىر بولمەلى پاتەر بەرىلدى. دەسەك تە، بۇل - نۇرجاندى قولداۋ ماقساتىنداعى يگى شارانىڭ باسى عانا.

-  قازىرگى ۋاقىتتا 22 جاستاعى نۇرجان وركەشبايەۆتىڭ ىشكى اعزالارى شامامەن 38-40 جاستاعى ادامنىڭ اعزاسىمەن سايكەس كەلەدى. تەكسەرۋ قورىتىندىسى ونىڭ ءدال قازىر ورتا ەسەپپەن 10-15 جاسقا قارتايىپ كەتكەنىن دالەلدەدى. بۇعان ونىڭ بۇدان باسقا دا ءبىرقاتار اۋرۋلارى ىقپال ەتۋدە. سوندىقتان نۇرجاننىڭ تولىق ءارى مۇقيات ەمدەلۋى قاجەت، -  دەيدى اتىراۋ وبلىستىق دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىنىڭ ءبولىم باستىعى الماگۇل قابدىراحمانوۆا.

 تەپسە تەمىر ۇزەتىن شاعىندا نۇرجاننىڭ قارتايۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ -  ەكولوگيا. بۇل -  دارىگەر-مامانداردىڭ پىكىرى. شىنايى شىندىق تا وسى بولار. نۇرجاننىڭ اكەسى جاڭبىربايدىڭ پىكىرىنشە، ول جاستايىنان تاربيەلەنگەن جامانسور اۋىلى كەزىندە كەڭەستىك اسكەريلەردىڭ اۋە قورعانىس كۇشتەرىنىڭ اسكەري بازاسى بولعان ەكەن. تاعى ءبىر شىندىق، استراحان وبلىسىنداعى كاپۋستين يار اسكەري پوليگونىنان ۇشىرىلعان بالليستيكالىق راكەتانىڭ قالدىقتارى وسى ماڭعا قۇلايتىن. بۇعان قوسا، تايسويعان راكەتا پوليگونى دا وسىندا. بۇل تۋرالى نۇرجان: ء«الى ەسىمدە، بالا كەزىمىزدە دابىل قاعىلىپ، باقتاشىلاردىڭ ءبارىن وتباسىمەن بىرگە باسقا جەرگە ۋاقىتشا اپاراتىن. سەبەبى بۇل ايماققا راكەتا قالدىقتارى قۇلايتىن. راكەتا قالدىعى كەيدە تۇرعىن ۇيگە نەمەسە مال قورالارىنا تۇسەتىن. سوندىقتان تايسويعاندا راكەتا بولشەكتەرى كوپ ەدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار قالدىقتاردان قاشا، اجەتحانا، تاعى باسقا دا تۇرمىسقا قاجەتتى دۇنيەلەر جاسايتىن. كەيدە تۇرعىندار «قۇلاعان سنارياد قالدىقتارىن كەسىپ الامىز» دەپ ءجۇرىپ جارىلىپ ولەتىن. ال مەن جاستايىمنان راكەتا سىنىقتارىنان ويىنشىق وينايتىنمىن. اجەم ىسىك اۋرۋىنان كوز جۇمدى» -  دەپ ەسكە الادى.

 باقسى- بالگەرلەر بولسا، ادامنىڭ ەرتە قارتايۋى كوپشىلىگىندە قارعىسقا بايلانىستى دەگەن پىكىردى كولدەنەڭ تارتۋدا. مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ قارعىس اتاۋلىدان ازىرەيىلدەي قورقاتىنى سودان دا بولار. قارعىس دەگەندە، ءباز بىرەۋلەر قارعىستى ادامنىڭ كوزىنشە قارعاپ-سىلەپ ايتسا، ەندىبىرەۋلەرى ءۇنسىز، ياعني ىشتەي ايتاتىن كورىنەدى. ادامعا سوڭعىسى قاتتى تيەتىن كورىنەدى.

سەبەبى قارعىستىڭ الدىڭعى تۇرىنەن حالىقتىق ەم-دوم ارقىلى ارىلۋعا بولادى ەكەن. سوندىقتان كوپشىلىك قاۋىم قارعىستان اۋلاق بولۋعا تىرىسقان. ايتپەسە، قارعىس اتاۋلىنىڭ ەڭگەزەردەي ادامدى سۇلاتىپ ءتۇسىرۋى ابدەن مۇمكىن. ارينە، ءدال قازىرگى كۇنى مۇنى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەگەن ەشكىم جوق. ءبىراق ەل اراسىندا قارعىستىڭ بار ەكەنىن كوپشىلىك جوققا شىعارمايدى.

بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەسەيلىك دارىگەر يگور بىكوۆ پروگەريا اۋرۋىنا شالدىققان ادامنىڭ دەنەسىندە كۇتپەگەن جەردەن ءىرى پيگمەنتتىك تاڭبالار پايدا بولىپ، جۇرەگى سىر بەرىپ، شاشى مەن تىستەرى ءتۇسىپ، تەرى استى مايلارىنىڭ كەتە باستايتىنىن بايقاعان. «سونداي-اق، سۇيەگى سىنعىش ءارى بەتىنە ءاجىم پايدا بولىپ، قارتايۋ پروتسەسى وتە جىلدام جۇرەدى. ءسويتىپ، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ادام اعزاسى جۇمىس ىستەۋىن توقتاتادى. مۇنداي پروتسەستەر ادەتتە دەنى ساۋ ادامدا وتە باياۋ جۇرەدى. ەڭ باستىسى، پروگەريا، ياعني ەرتە قارتايۋ اۋرۋى تۇقىم قۋالامايدى» دەپ رەسەيلىك دارىگەر يگور بىكوۆ الەم كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتتى.

اسىلىندە، ەرتە قارتايۋ اۋرۋىنىڭ بالالاردا كەزدەسەتىن ءتۇرىن - حاتچينسون-گيلفورد سيندرومى، ال ەرەسەكتەردە كەزدەسەتىن ءتۇرىن ۆەرنەر سيندرومى دەپ اتايدى. قالاي دەسەك تە، دۇنيەجۇزى عالىم-دارىگەرلەرى الەم تۇرعىندارىن الاڭداتىپ وتىرعان پروگەريا ەشقانداي دا قارعىستان ۇشىنۋ ەمەس، كەرىسىنشە، ادامنىڭ ىشكى اعزاسىنىڭ السىرەۋى سالدارىنان تۋىندايتىن اۋرۋ ەكەندىگىن مويىنداپ وتىر. ال مۇنىڭ پايدا بولۋىنىڭ باستى سەبەبى الدىمەن، ەكولوگيا، ودان سوڭ ادامنىڭ تەگىنە بايلانىستى. الايدا قاتەرلى اۋرۋدان ايىقتىراتىن ەم-دوم ءالى كۇنگە تابىلماي وتىر. ازىرگە مەديتسينا اۋرۋدىڭ ءورشۋ قابىلەتىن ازايتۋعا عانا قاۋقارلى بولىپ تۇر.

aikyn.kz