ەر جانىبەكتى ۇلىقتاۋ استانا ماڭىنان ارى اسپاي قالعانى ما؟
قانمەن جازىلعان تاريحتا ابىلاي حاننىڭ ەسىمى اتالسا، جانىبەك باتىر ەسىمى ۇنەمى قاتار ايتىلادى.
جوڭعارمەن بولعان قاندى قىرعىندا بەلسەنە قاتىسىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان ابىلايدى جاۋ تىلىنان الىپ شىققان ەرلىگى تاريح بەتتەرىنەن ايان. ەر جانىبەكتىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويى كەشە استانادا اتالىپ ءوتىلدى. البەتتە، بۇكىل ەل بولىپ ارداقتايتىن الىپ باتىردىڭ تويى تەك استانا توڭىرەگىندە عانا اتالعانى وكىنىشتى-اق...
«الاش ايناسى» ءتىلشىسى وسى ماسەلە جايلى وي قوزعايدى.
ەر جانىبەكتىڭ ايرىقشا كوزگە تۇسەتىن كەزى 1733 - جىلعى قازاق پەن قالماق اراسىندا شايقاس ۋاقىتى. تاريحتان بەلگىلى ءجايت، 1729 - جىلى جوڭعار قوڭتايشىسى سەبان رابدان ءولىپ، جەڭىستى الادى. ونىڭ ورنىن باسقان حالدان سەرەن 1739، 1740، 1741، 1742 -جىلدارى ءبىر مەزەت ەسىل، ور، ىرعىز، ەلەك وزەندەرىنەن سىر بويىنا دەيىن شابۋىل جاسايدى. دەگەنمەن 1741 - جىلى ابىلاي مەن قالماق اراسىنداعى كەلىسىمنەن سوڭ ەكى جاقتىڭ جۇرتى از ۋاقىت تىنىش ءومىر ءسۇردى.
الايدا قالماق بيلىگى ىشتەن ءىرىپ، داباشى مەن ءامىرسانا قازاقتى پانالاعان تۇس سوعىستىڭ قايتا ورشۋىنە اكەلسە كەرەك. سول كەزدەرى ەر جانىبەك ەل مەن جەردى جاۋدان قورعاۋدا تالاي رەت ەرلىك كورسەتكەن ەكەن. قازاق دالاسى ءۇشىن جان اياماي كۇرەسكەن باتىر بابانىڭ رۋحىن ۇلىقتاپ، تاريحي ءرولىن عىلىمي-ءبىلىمي تۇرعىدان ناسيحاتتاۋ شاراسى ونىڭ 300 جىلدىعى قارساڭىندا قولعا الىندى.
مەرەيلى توي الدىندا جانىبەك بەرداۋلەت ۇلى (1714-1792) رۋحىنا تاعزىم جاسالىپ، استانادا رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسى ۇيىمداستىرىلعان-تىن. 14 جۇيرىك قاتىسقان ءسوز دوداسىندا سۇبەلى ءسوز، ويماقتاي ويلارىمەن ەركەبۇلان قاينازار توپتان وزدى. كەيىن جانىبەك باتىر تويى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا ۇلاستى.
ون سەگىزىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن باتىر تۋرالى دەرەك جەتەرلىك ءھام ول دا ءارقيلى. دەگەنمەن، تاريحتىڭ قويناۋىندا جاتقان جازبالار ءالى تولىق ارشىلماي، قولعا جەتپەي وتىرسا كەرەك-تى. سەبەبى، تاريحتا جانىبەكتەردىڭ كوپ بولۋى دەرەكتەردىڭ ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ، ءتىپتى سول كۇيىندە جازىلىپ كەتكەنى تاعى بار. ل. گۋميليەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ «ماڭگىلىك ەل جانە ەر جانىبەك» اتتى تاقىرىپتا وتكەن عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا ماسەلەنى پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشيەۆ توتەسىنەن قويدى.
تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، پروفەسسور:
- ابىلاي حاننىڭ وڭ تىزەسىنەن ورىن العان جانىبەك بەرداۋلەت ۇلىنىڭ تاريحتاعى ءىزىن سارالاعاندا تالاي قيىن ساۋالدارعا كەزىگەمىز. بىرەۋدىڭ تاعدىرى ءسات بالعاسىنا تۋرا كەلەدى دە، ەل ءبىلسىن نە بىلمەسىن اۋزىنان تاستامايتىن دەڭگەيگە جەتكىزەدى.
جانىبەك ەسىمىن يەلەگەندەردىڭ كوپشىلىگى ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك ومىرىمىزدە بادىرايعان ءىزىن قالدىرىپ كەتكەن تۇلعالار. وسى ورايدا ولاردىڭ ەرلىگىن، قالدىرعان ونەگەسىن ءبىر-بىرىمەن شاتاستىرا، تاڭا بەرۋ كوپتەپ كەزدەسەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ قوعامدىق تاريحىمىزدا شەشىلمەيتىن جۇمباققا، ارتى داۋ-دامايعا اينالىپ جاتقاندارى بار.
پروفەسسور ۇلت تاريحىنىڭ بەلەستەرىن ەسكە الا وتىرىپ، التىن وردا حانى جانىبەك، قازاق حاندارىنىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى بولعان ءاز جانىبەك، اق پاتشادان تارحان دارەجەسىن العان شاقشاق جانىبەك، جوڭعاردان ازات ەتكەن ەر جانىبەكتەردىڭ كوپ بولۋى وسى ەسىمدەردىڭ جۇمباعىن شەشۋدى قيىنداتا تۇسەتىنىن العا تارتادى.
تۇرسىنبەك كاكىشيەۆتىڭ ايتۋىنشا، وسى كوپ جانىبەكتىڭ ىشىندە اتى وشۋگە اينالعاننىڭ ءوزى ناق ەر جانىبەك ەدى. «وسىنداي جۇمباقتاردىڭ كوپ بولعانىنا قاراماستان ونى كوپ جانىبەكتەردەن اجىراتىپ الۋعا كوپشىلىك تالپىنبادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا تاريحى تۇلعالارىمىزدىڭ تاعدىرىنا ءوز تانىم-بىلىگىمىزبەن قارايتىن، بۇزىلعاندى قايتا قالپىنا كەلتىرەتىن ۋاقىت كەلىپ جەتتى»، - دەپ تۇيىندەيدى پروفەسسور.
ءومىرزاق وزعانبايەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
- ابىلاي زامانىنىڭ باتىرلار كەزەڭى بولعانىن ەسكە الساق، ەلىم-جەرىم دەپ تولارساقتان قان كەشكەن تۇلعانىڭ ءبىرى - تاريح پاراعىنا «ەر جانىبەك» دەگەن اتپەن تاڭبالانعان جانىبەك بەرداۋلەت ۇلى. ونىڭ ءومىر سۇرگەن ءداۋىرى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ قازاق دالاسىنا تالاي رەت جورىق جاساعان كەزەڭىنە سايكەس كەلەدى.
تالاي قاندى سوعىستاردا تايتالاسىپ، ىلە، بالقاش، قاراتال وڭىرلەرىن جاۋدان تازارتىپ، قاراقول، نارىن، ۇرجار، قاتىنسۋ، الاكول، بارلىق، باسپان-بازار، شورعا، ماڭىراق شايقاستارىندا اتوي سالدى. زايسان، مارقاكول، كۇرشىم وڭىرلەرىنە باسىپ كىرگەن جاۋدى كەيىن ىعىستىرۋعا بارىن سالدى. اسىرەسە، 1756 - جىلى اياگوز وڭىرىندە وتكەن قازاق-قىتاي قاقتىعىسىندا قايتالانباس ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، باتىرلىقتىڭ وشپەس ۇلگىسىن كورسەتكەن. ول ابىلاي سىيلاعان اق تۋدى قولعا العاننان كەيىن ونى ءۇش ءجۇز جاۋجۇرەك باتىر سانايتىن بولدى.
جانىبەك بەرداۋلەت ۇلىنىڭ 300 جىلدىعىن باتىر اتىنداعى قور قولعا الىپتى. مۇنداي مادەني شاراعا ل. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قولداۋ كورسەتىپ، اقمولا وبلىسى اكىمدىگى ءبىرقاتار يگىلىكتى شارانى اتقارعالى وتىر. ەڭ باستىسى، باتىرعا ەسكەرتكىش تۇرعىزىلىپ، وعان قاتىستى تاريحي دەرەكتەر ناقتىلانا تۇسەتىن بولادى. قۋانتاتىنى، استانا ىرگەسىندەگى قوياندى اۋلىنان جانىبەككە كوشە اتاۋى بەرىلىپ، ەسكەرتكىش ورناتۋ تۋرالى ۇسىنىس قولداۋ تاۋىپ، ىرگەتاسى قالاندى.
اۆتور: جانكەلدى قارجان
