كاددافيدىڭ تۇبىنە جەتكەن نە؟
بۇل جاعداي 2025 - جىلعا قاراي ۋشىعىپ، ادامزاتتىڭ 80 پايىزى ءبىر جۇتىم سۋدىڭ زاردابىن تارتپاقشى.
ساراپشىلاردىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، الداعى ۋاقىتتا مەملەكەتارالىق قاقتىعىس، جانجال، سوعىس ءدال وسى سۋدان شىعۋى دا مۇمكىن. دەگەنمەن قازىردىڭ وزىندە سۋ داۋىنىڭ قۇربانى بولعان ادامدار بار. سونىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى - ليۆيا باسشىسى مۋاممار كاددافي. ونىڭ اجالى سۋدان بولدى دەيتىندەر بار. بۇل قانشالىقتى راس. اقيقاتىن ايتار بولساق، جۇرت باس كوتەرىپ، جاقسىلىق جاساپ وتىرعان باسشىسىنىڭ جاعاسىنان الىپ، يتشە تەپكىلەپ، قيناپ، زورلاپ، اتىپ تاستايتىنداي ليۆيا كەدەي- كەپشىكتىڭ ەلى ەمەس ەدى. كەرىسىنشە، ينفراقۇرىلىمى جاقسى دامىعان، ەكونوميكاسى قارقىندى، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى وڭدى شەشىم تاپقان اراب ەلدەرىندەگى تۇرمىسى جوعارى مەملەكەتتىڭ قاتارىندا- تۇعىن. سولاي بولا تۇرسا دا، حالىق نەگە كوتەرىلدى، ەشقانداي تيران قولىنان كەلمەگەن جاقسىلىق جاساعان باسشىنى نەگە ساتتى؟ نەگە ءولتىردى؟ سەبەبى نە؟
ءيا، نەگە؟ مۋاممار كاددافيدىڭ تۇبىنە جەتكەن حالىق پا، الدە سىرتقى كۇشتەر مە؟ جاۋاپ ءارتۇرلى. ءبىرى كاددافي اتالاس تايپالارعا وڭ قارادى، ال وزگەلەرىنە تىزە باتىردى، توڭكەرىستىڭ ءتۇپ- تامىرى وسى دەسەدى. ءبازبىرى سىرتقى كۇشتەر دەگەندى ايتادى. بۇل جەردە ليۆيانىڭ مول مۇنايى مەن گازىن العا تارتاتىندار كوپ. تارتىس سول ءۇشىن بولدى، مۇناي كاددافيدىڭ تۇبىنە جەتتى دەسەدى. بالكىم، بۇل بولجام دۇرىس تا بولار، بۇرىس تا بولار.. . ناقتى سەبەبىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. دەسەك تە، ءدال وسى تۇستا ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن، كاددافيدىڭ باسىن جۇتقان وتە ماڭىزدى ءبىر ماسەلەنى جۇرت ۇمىتىپ كەتەتىن سەكىلدى. ول نە؟ ول - سۋ. ەندى سونى وزىمىزشە تارقاتىپ كورەلىك.
2010 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە 2008 -جىلى «گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا» ەنگەن ليۆياداعى قولدان جاسالعان وزەننىڭ نەگىزگى بولىگىنىڭ اشىلۋى بولدى. «عاسىر قۇرىلىسى» تۋرالى الەم اقپارات قۇرالدارى كوپ جازا قويماعانى دا تۇسىنىكسىز. بالكىم، بۇل جەردە باتىستىڭ پاسىق ساياساتىنىڭ سالقىنى جاتقان بولار.. . ايتپەسە بۇل جوبا تولىق اياقتالسا، كۇنگە كۇيىپ، ەرنى كەزەرىپ جاتقان افريكا قۇرلىعى لاتىن امەريكاسى سياقتى گۇلجازيرا وازيسكە اينالار ەدى. امال قانشا، باسى ءساتتى باستالعان عاسىر قۇرىلىسى ورتا جولدا توقتادى (دۇرىسى توقتاتتى) ، قيراتىلدى. مۇنىڭ كاددافيگە نە قاتىسى بار دەۋىڭىز مۇمكىن.
ءيا، بۇل قولدان جاسالعان وزەننىڭ ليۆيا ارىستانى كاددافيگە تىكەلەي بايلانىسى بار. بۇل جوبا سونىكى ەدى. ەندى از- ماز وتكەن جىلداردىڭ بەدەرىنە كوز سالساق، 1953 -جىلى ليۆيا جەرىنەن مۇناي كوزدەرىن ىزدەپ جۇرگەندەر، جەر استىنان 35 مىڭ تەكشەمەتر ارتەزيان سۋىنىڭ قورىن تاپقان. ارادا جىلدار وتە كەلە ليۆيالىقتار سۋدىڭ مۇنايدان دا قىمبات ەكەنىن ءتۇسىندى. ءبىراق ونى قالاي پايدالانۋدىڭ جولىن تاپپادى. ەگەر الگى مول سۋدى جايىپ جىبەرسە، 350 مىڭ شارشى شاقىرىمدى الىپ جاتقان جەرى بار، گەرمانيا سۋدىڭ استىندا قالار ەدى. ەگەر ءجۇز مەترلىك تەرەڭدە جاتقان سۋدى جەر بەتىنە شىعارسا، بۇكىل قارا قۇرلىق جاسىل جەلەككە اينالىپ شىعا كەلەر ەدى.. .
سول تۇستا ليۆيانىڭ باعىنا وراي مۋاممار كاددافي بيلىككە كەلە قالدى. حالقىنىڭ قامىن ويلايتىن باسشى بىردەن سۋدى ەل مۇددەسىنە پايدالانۋدىڭ جولىن قاراستىردى. تاپتى دا. ليۆيانىڭ اسا قۇرعاق ايماقتارىنا ءىرى قۇبىرلار ارقىلى سۋ اپارۋدىڭ جوباسىن جاسادى. ارنايى بوگەت جاساۋدى قولعا الدى. وسى ماقساتتا وڭتۇستىك كورەيادان ماماندار شاقىرىلدى. ءال بۋراي قالاسىندا سۋ وتكىزەتىن ءىرى تەمىربەتون- قۇبىرلار زاۋىتى سالىندى. 1984 - جىلى العاشقى قۇبىرلار توسەۋ قۇرىلىسىن كاددافيدىڭ ءوزى اشتى. ارينە، «گيننەسس كىتابىنا» بۇل قولدان جاسالعان وزەن تەكتەن- تەك ەنگەن جوق. بۇل الەمدەگى ەڭ ءىرى قۇرىلىس ەدى جانە قانداي ماقساتقا ارنالعان دەسەڭشى.. . كاددافي تەك ليۆيانى عانا ەمەس، اينالاداعى مۇقىم كورشىلەرىن جاسىل جەلەككە وراندىرماق بولدى. سۋ بار جەردە تىرشىلىك بار. ليۆيا باسشىسى بۇل قۇرىلىستى «الەمنىڭ سەگىزىنشى كەرەمەتى» دەپ اتادى.
قازىر بۇل سۋ جۇيەسى 1300 سۋ سورعىش بۇرعىدان تۇرادى. ءارقايسىسى جارتى شاقىرىم تەرەڭنەن اۋىزسۋ سورىپ، جەر ۇستىنە شىعارادى. بەتون قۇبىرلاردىڭ ۇزىندىعى ءتورت مىڭ شاقىرىمعا جەتەدى. ونداعان سۋ ستانساسى، سۋ قويمالارى، باسقارۋ ورتالىقتارى بار. وسى قۇبىرلاردان كۇنىنە جەتى ميلليون تەكشە مەتر سۋ اعىپ، ونداعان قالالاردى، ياعني ليۆيا استاناسى مەن بەنگازى، گاريان، سيرت سەكىلدى ءىرى شاھارلاردى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدە. سونداي- اق كوك جەلەك وتىرعىزىلعان ونداعان القاپتار دا وسى سۋمەن سۋعارىلۋدا. شارۋالار ەگىن سالىپ، كوكونىس وتىرعىزىپ، ىرعىن پايدا كورە باستاعان ەدى. الداعى جوسپار، كۇنگە كۇيىپ، اي تاقىر بولىپ جاتقان 150 مىڭ گەكتار جەردى كوگالداندىرۋ بولدى. ودان ارى بۇكىل قارا قۇرلىقتى اش- جالاڭاش، قايىرشىلىقتان الىپ شىعىپ، سۋلى- نۋلى ەلگە، ازىق- تۇلىكتى سىرتتان تاسىپ ەمەس، ءوز جەرىندە ءوندىرىپ، كەرىسىنشە، ارتىعىن سىرتقا ساتاتىن باقۋاتتى جۇرتقا اينالدىرۋ ماقساتى تۇردى.. . بۇل الەمدىك دەڭگەيدەگى ماڭىزى اسا زور قۇرىلىستىڭ بىتۋىنە ەندى شيرەك عاسىر عانا ۋاقىت قالعان- تۇعىن. سوسىن افريكا قارا قۇرىلىق ەمەس، جازيرالى ولكەگە اينالماق ەدى.. . امال قانشا؟
بۇكىل افريكا كورەتىن يگىلىككە قارىس قادام قالعاندا، ليۆيادا توڭكەرىس بۇرق ەتە ءتۇستى. كۇلدە جاتقان ەلىن كوتەرىپ، كۇن ەتكەن، وتار ەلدەن بوستان ەلگە اينالدىرعان، باتىستىڭ ازۋلى ەلدەرىمەن تايتالاسىپ، ولاردىڭ ليۆيا جەرىندەگى اسكەري بازالارىن جاۋىپ، شەكارادان تۇرە قۋىپ شىققان، قايىرشى ليۆيانى باقۋاتتى ەلگە اينالدىرعان، ەڭ سوڭىندا شولدەن قاتالاعان ەلىن جەردەن سۋ شىعارىپ، ءشولىن قاندىرعان مۋاممار كاددافي 2011 - جىلى قازان ايىندا توڭكەرىسشىلەردىڭ قولىنان قازا تاپتى. حالقىنا جاساعان جاقسىلىعىنىڭ قارىمتاسى وسى ما ەدى؟ ..
ءدال وسى جەردە ليۆيا باسشىسىنىڭ تۇبىنە جەتكەن وسى قولدان جاساعان وزەن دەگەن بولجام ايتىلىپ قالادى.. . شىندىققا ءبىرتابان جاقىن. ويتكەنى كەيبىر ءىرى ەلدەر قارا قۇرلىققا ازىق- تۇلىك تاسۋمەن، ساتۋمەن اينالىستى. ولارعا افريكانىڭ باي ەلگە اينالۋى ءتيىمسىز. ماڭگى كەدەي- قايىرشى بولىپ تۇرا بەرگەنى ۇلكەن پايدانىڭ كوزى ەدى. وزىنەن ارتىلعانىن ەكى- ءۇش ەسە باعاعا ساتتى. ەگەر دە كاددافيدىڭ جوباسى ىسكە اسقاندا، افريكا مۇلدەم وزگە جۇرتقا اينالار ەدى دە، الگىلەر قارا قۇرلىقتى تۇقىرتۋ «كوزىرىنەن» ايىرىلىپ قالار ەدى.
بۇگىنگى كۇنى اۋىزسۋ الەم بويىنشا قات بولا باستاعاندا، قايداعى ءبىر ليۆيا بىرنەشە عاسىر قارا قۇرلىقتى سۋمەن اسىراۋعا مۇمكىندىك الاتىنى الپاۋىت ەلدەردى بەي- جاي قالدىرمادى. قالايدا ول جوبانى توقتاتۋدىڭ، جوبانىڭ اۆتورىن جويۋدىڭ جولدارى قاراستىرىلدى. ايتپەسە باسشىسىنىڭ جاعاسىن جىرتاتىنداي ليۆيا سوندايلىق كەدەي- كەپشىكتىڭ ەلى ەمەس ەدى. جۇرت باتىستىڭ ايتاعىنا ەردى، ءسويتىپ، ەلىم دەگەن ەردىڭ تۇبىنە جەتتى. قولدان جاسالعان ۇلى وزەننىڭ كەزەكتى ءبىر بولىگىن اشىپ تۇرىپ، مۋاممار كاددافي: «ەل يگىلىگى ءۇشىن جاساپ جاتقان وسى تىرلىگىمىزدى ا ق ش كورە المايدى. تىزەسىن باتىرعىسى كەلەدى. ويتكەنى ءبىز تىرلىكتى ءوز بەتىمىزشە باستادىق. قولىنان كەلسە، امەريكا ءبىزدىڭ وسى ۇلى جۇمىسىمىزدى
جوق ەتۋگە تىرىسىپ باعادى. ويتكەنى ولار ليۆيا حالقىنىڭ ماڭگى اش- جالاڭاش، قايىرشى قالپىندا قالعانىن قالايدى» دەپ ەدى.
ءدال سول سالتاناتتى جيىنعا ايماقتاعى كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى قاتىستى. سونىڭ ءبىرى - ەگيپەت پرەزيدەنتى حوسني مۇباراك بولاتىن. ولاردىڭ ءبارى كاددافيدىڭ جاساپ جاتقان تىرلىگىن قولداۋشىلار ەدى. جازمىش سولاي بولدى ما، الدىمەن مۇباراك تاقتان تايدىرىلدى.. .سوسىن وزگەسى.. . كەزدەيسوقتىق پا، قايدام؟ ! ليۆياداعى توڭكەرىسكە ارالاسقان ناتو ۇشاقتارى الدىمەن قولدان جاسالعان وزەندى قۇرتۋعا تىرىستى. قۇبىر شىعاراتىن زاۋىتتار، سۋ سوراتىن ستانسالار، باسقارۋ جۇيەلەرى بومبىنىڭ استىندا قالدى. قيراتتى. كۇلگە اينالدىردى.
باتىستىڭ ءبىر باسىلىمى: «ليۆياداعى سوعىس ەشقانداي مۇناي ءۇشىن بولعان سوعىس ەمەس. سۋ ءۇشىن بولعان سوعىس. كاددافي - سونىڭ العاشقى قۇربانى» دەپ جازعان ەدى. بالكىم، سولاي دا شىعار. ويتكەنى الپاۋىت ەلدەر قاشاندا قاتارعا باسەكەلەس بولاتىن ەلدەردىڭ قوسىلعانىن قالامايدى. كەرىسىنشە، مەشەۋ، دامىماعان قالىپتان شىعارماۋعا بار كۇشىن سالادى. قورقىتادى، تىزەسىن باتىرادى. بوي بەرمەي بارا جاتسا، ساياسي- ەكونوميكالىق ءتۇرلى قۇرساۋعا الادى، بەلگىلى توپتاردى ساتىپ الا وتىرىپ، توڭكەرىستەر جاساۋعا تىرىسادى. باسشىسىن تاقتان تايدىرادى، كوزىن قۇرتادى. وسىلايشا شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس ىرگەلى مەملەكەتكە اينالماۋىنا كۇش سالادى. بۇل - ەش جەردە جازىلماعان قاعيدا. ءبىراق الپاۋىت ەلدەردىڭ جىمىسقى ساياساتىنىڭ استارىندا وسى پيعىل جاتاتىنى بەلگىلى. «ەلىن باقۋاتتى ەتەمىن، جەرىمدى گۇلجازيراعا اينالدىرامىن» دەگەن كاددافي وسى ساياساتتىڭ قۇربانى ەكەنى اقيقات.
سەيسەن امىربەك ۇلى
«ايقىن»
