اقىنعا كولىك مىنگىزگەن پروفەسسور

استانا. قازاقپارات- الاتاۋدىڭ بەل ورتاسىنداعى «نايزاعاي قارا» شوقىسىن القىمداپ ورنالاسقان «جاس- اي» مەديتسينالىق ورتالىعىندا ەمدەلىپ جاتقانمىن. ەرتەڭگى تۇنىق اۋادا تەرەزەدەن قاراساڭ اناۋ كوككە شانشىلعان زاڭعارلاردىڭ جاقپار- جاقپار قۇزارلارى، ساي- سالا، جىرا- جىقپىلدارىنا دەيىن الاقانعا سالعانداي مەن مۇندالاپ كورىنەدى.

«كەرەمەت كورگىڭ كەلسە، تاۋعا بار» دەگەندەي، الاتاۋدىڭ سالا- سالاسىنان جانارىڭدى الا الماي ءوزىڭنىڭ قانشا تۇرعانىڭدى بىلمەي دە قالاسىڭ.

وزگەنى بىلمەيمىن مۇنداي جەردە ءوزىمنىڭ كوڭىلىم كوتەرىلەدى. بالكىم وزگە ەم الۋشىلار دا ءوز تالعام- دەڭگەيلەرىنە قاراي تابيعاتتى سۇيەتىن شىعار. ىشكى جاساۋ- جابدىعى، بولمەلەرى ءبىز كورىپ جۇرگەن قوناقۇيلەردەن كەم ەمەس، مۇمكىندىگىنشە تولىق ويلاستىرىلىپ، ەمحانا تالابىنا وراي امبەباپ سالىنعان بەس قاباتتى عيمارات قانداي ەڭبەك، قانشالىق قاراجاتپەن سالىنعانىن ويلايسىڭ. ويتكەنى بۇل جەكە ادامنىڭ ەڭبەك جەمىسى. ونى سالعان يەسى وكىمەتتەن ءبىر تيىن الماي، تەك ءوز ەڭبەگىمەن نولدەن باستاپ كىرىسكەن. ونى وزىنە سەنگەن كورەگەندىك تالابى، ياعني شەشىمدىلىگى جەتەلەگەن.

 الدىمەن ءوز قاراجاتىنا قالا تورىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن العان. ويلاعان مۇددەسىنە جەتە الماي قالامىن با دەپ قورىقپاعان. تىنىسىڭ تاۋسىلعانشا جۇمىسىڭ تاۋسىلمايتىن كۇيبەڭ ءومىر عوي. سول كۇيبەڭدى بۇزىپ- جارىپ ەل يگىلىگىنە جارارلىق ۇلكەن ءىس بىتىرگەنگە نە جەتسىن. «جاس- اي» دەسە اكادەميك، دوكتورلاردان باستاپ الماتى حالقى ەلەڭ ەتەتىن دارەجەگە جەتكەن. بۇنىڭ ءبارىن وڭاي كورمەڭىز.

قازاق اتامىز «تاي تاپقانشا تاياعىڭ ىلاي بولادى، ات تاپقانشا اياعىڭ ىلاي بولادى» دەگەندى تەككە ايتپاعان. ويلاعانىڭا وڭايلىقپەن جەتپەيسىڭ دەگەنى. جاسان زەكەي ۇلى دا تالاي قيىنشىلىقتاردى باستان وتكەردى. جورعا ءمىنىپ جايقاقتاتىپ ءجۇرىپ بىتىرمەي، ماشيناسىز جاياۋلاپ قالعان كۇندەرى دە بولعان. جۇرت ءسىزدىڭ كەتكەن كۇشىڭىزدى سۇرامايدى، بىتىرگەن ءىسىڭىزدى سۇرايدى. ول جولدا كەبەنەك كيىپ، كەبەك جەسەڭ دە، زورىعىپ اۋىرىپ جاتساڭ دا بىلايعى ەلگە ءبارىبىر. سوندا جاساي ءىنىمىز وسىنى كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن جاساپ ءجۇر. وسىعان كەتكەن قاراجاتتى جامباسىنا باسا، كەرتىپ جەپ جاتسا دا بالاسىنىڭ بالاسىنا جەتپەس پە ەدى.

***

پالاتاعا قابىلدانعان كۇنى العاش ۇشىراسقان ادامىم - ەدەن جۋاتىن قۇندىزاي دەگەن كەلىنشەك بولدى. ونىمەن اڭگىمەلەسكەنىم جونىندە ءسال كەيىنىرەك. ءبىر ايتارلىق جەرى ەمحانانىڭ سىرتقى ەسىگىنەن كىرگەن بويدا كۇزەت قىزمەتكەرى جىلى سالەمدەسىپ، كوڭىل بولە قارسى العان ەدى. تانىمايتىن جەردە الگە قۋات بولادى ەكەن. سودان ءتورتىنشى قاباتقا كوتەرىلگەنگە دەيىن ۇشىراسىپ جاتقان اق جەلەڭدىلەر ءسىزدى بۇرىننان تانيتىن ادامدارداي شەتىنەن ءمان بەرە امانداسىپ وتكىزىپ جاتتى. ءبارى سىپايى، يبالى. تەگىندە مۇنداي كوپشىلىك ورىنداردا، ەمحانا، اۋرۋحانالاردا بۇلاي بولا بەرمەيدى، بۇرىن ۇشىراسپاعان كورىنىس.

كەڭەس وداعىنىڭ كەزىندە دە، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە اۋرۋحانالاردا جاتىپ ەمدەلگەنىمىزدى وسىعان سالىستىرىپ ايتا كەتۋگە تۋرا كەلدى. بۇلاي دەگەندەگى ماقسات - ءبىرىن قومسىنىپ، ەندى ءبىرىن الدىعا شىعارۋ نيەتىندە ەمەسپىز. بۇل جەردىڭ جالپىلاما ەم- دومدىق جاعدايى، ەم جۇرگىزۋ ءتاسىلىنىڭ ساپاسى، تاماق تۇرلەرىمەن قامداۋ، بولمەلەر جابدىقتالۋىن قويا تۇرعاندا، مۇنداعى ءارتۇرلى دارەجەدەگى ەمشى دارىگەرلەر، ءتىپتى جوعارىدا اتالعان ەدەن جۋۋشىعا دەيىن اۋرۋلارعا اشىق قاباقتارىن ارناپ سىپايى سويلەسۋگە ۇيرەنگەن. بۇل جاعىنان ءبىر- بىرىمەن ۋادەلەسىپ العانداي. ارتىق دىبىس، دابىرلاپ سويلەسۋ، قاتتى باسقان اياق تىقىرى ەشنارسە بىلىنبەيدى. بارلىعى ءبىر وتباسىندا تاربيەلەنگەن ادامدارداي.

***

«جاس- اي» جانعا شيپا سىيلايدى

بىرەر كۇننەن سوڭ الگى ەدەن جۋۋشى قۇندىزاي ەكەۋمىز سويلەسە باستادىق. مەن جاسىرا الماعان ويىمدى ايتىپ:

- شەتتەرىڭىزدەن بىرەۋ ۇيرەتىپ قويعانداي اۋرۋلارعا جىلى قاباق ارناپ ۇشىراساسىزدار. ءارى بەرىلەرىڭىز كوڭىلدى جۇرەسىزدەر، - دەگەنىم سول ەدى، سوزشەڭ قۇندىزاي توسىلعان جوق:

- ويتكەنى بىزگە ءوزىمىزدىڭ جۇمىس ورنىمىز ۇنايدى، الاتىن جالاقىمىزعا ريزامىز. وتباسىمىزدى وسى جەردەن اسىراپ وتىرمىز. وزگەلەردى بىلمەيمىن، مەن ءوز باسىم ەدەن جۋاتىن وسى جۇمىسىمدى ەشتەڭەگە ايىرباستاماس ەدىم، - دەدى.

ءوزى جوعارعى ءبىلىمدى مامان ەكەن. وي جۇمىسى دەنساۋلىعىنا سايكەس كەلمەگەندىكتەن، سوڭعى جىلدارى تىپ- تىنىش دەنە قيمىلىن تاڭداپتى. قۇندىزاي قۇرالباي قىزىنىڭ سوزىنە مەن ويلانىپ قالدىم.

وسىنى بايقاعان قۇندىزاي:

- وتباسىن اسىرايمىز، دەگەنمەن ماسەلە تەك اقشادا عانا ەمەس قوي. اسىرەسە، ءبىزدىڭ بۇل ورتالىقتى باسقاراتىن اعايىمىز وزىمىزگە وتە جايلى ادام. قاراۋىنداعى بارلىق ادامدارمەن تەڭ سويلەسەدى. ەشقاشان قاباق شىتپايدى. جينالىستا ءبارىن تۇسىندىرەدى. جاعدايىمىزعا كوڭىل ءبولىپ، تالاپ- تىلەگىمىز بولسا، ورىنداۋعا تىرىسادى. اسىرەسە، ويىڭدا نە بارىن ايتقىزباي ءبىلىپ تۇراتىنىنا ءتانتى بولاسىڭ. ايتا الماي تۇرعانىڭدى سەزىپ ءوزى جەتەلەپ ويىڭداعى مۇددەڭدى ايتقىزادى. قالاي ريزا بولمايسىڭ.

مەن بۇدان بۇرىن اقساي بالالار اۋرۋحاناسىندا ىستەپ جۇرگەن ەدىم، وسىندا جاتىپ ەمدەلگەن ۇلىم: «ماما، ءسىز «جاس- اي» ورتالىعىنا جۇمىسقا كىرىڭىزشى... ويتكەنى ول جەردەگى ادامدار باسقا جاققا مۇلدە ۇقسامايدى. داۋسى شىعىپ دىبىرلاپ جاتقان ەشكىمدى كورمەيسىڭ. باسقا جەردەگى ەمحالارداعىداي قازىق وكشە كيىپ تىقىلداتىپ جۇرگەن ەشكىم جوق» دەپ قويمادى. ايتقانىنا قىزىعا باستادىم. بارسام بارىپ كورەيىنشى دەپ جاعدايىمدى ايتىپ ەدىم، پروفەسسور اعاي (بۇل جەردەگىنىڭ ءبارى جاسان زەكەي ۇلىنىڭ كەلىندەرى سياقتى اتىن ايتپايدى) كەلىسىمىن بەردى. ءبىراق قويار شارتى بار ەكەن: «تەك ءوز جۇمىسىڭىزعا ادال بولساڭىز بولدى. بۇندا مەنەن باستاپ، دارىگەرلەر، مەدبيكەلەر، ەدەن جۋۋشىلارعا دەيىن ءبارىمىز تەڭبىز. سىزگە ەشكىم كەۋدە كوتەرمەيدى. بىزگە قوياتىن تالاپ- تىلەگىڭىز بولسا تارتىنباي كەلىپ وزىمە ايتىپ تۇراسىز» دەدى. ءوزىم ىشتەي قىسىلىپ تا قالدىم. جاسىم بالەنگە كەلگەنشە مۇندايدى كورمەپپىن. وسى جەردى تاۋىپ بەرگەن بالاما دا ريزامىن، - دەدى.

جۇمىسىن جەيتىن نانىم دەپ تۇسىنەتىنى بەلگىلى بولىپ تۇر. «كوڭىل كىلتى كوڭىلگە دەگەن وسى عوي» دەپ ويلادىم. مىنە، وسىنىڭ بارلىعى جاسان زەكەي ۇلىنىڭ پاراساتتىلىعىنان بولىپ جاتقان ارەكەت دەپ وي ءتۇيدىم. جاسان ءىنىمىز شارشاپ، قاباق شىتۋ دەگەندى بىلمەيتىن ادام ەكەن. جۇمىسىنا جانىمەن بەرىلگەن. ءوزىن ۇستاۋى تارتىمدى بولعاندىقتان با، كىشىپەيىل ەكەن دەپ ەشكىم ونى تىپتەن ءوزىمسىنىپ كەتە المايدى. جۇزبە- ءجۇز كەلگەندە ونىڭ ۇستام شەكاراسىنان ارى وتە الماي، اياعىڭدى تارتىپ تۇراسىڭ. ول بيىك ءبىلىم، قابىلەت يەسىنىڭ بويىنداعى كيەسى شىعار. جاسان زەكەي ۇلىنىڭ باعى جەكە باق ەمەس، ول حالقىنىڭ ماڭدايىنا دا باق قوندىرعان ادام.

 قازاق اتامىز «اۋرۋدى التىن توسەك جۇباتپايدى» دەگەن بولسا، جايشىلىقتا تۇيمەدەي التىن تاپسا قۋاناتىن مۇددەقۇمار، شالاعاي پەندە اۋرۋ جانىنا باتقان كۇنى التىننىڭ قاسىنا گاۋھار قوسىپ اكەلسەڭ دە جۇبانىش تاپپايدى. پروفەسسور جاسان زەكەي ۇلى جازىپ شىعارعان اۋرۋلاردى تىزبەلەمەي- اق (وعان ءسىزدىڭ ۋاقىتىڭىز دا جەتپەيدى) ، مەن ءوز باسىمنان الىپ ايتسام، 2014 -جىلدىڭ ناۋرىزى قارساڭىندا بەلدەن تومەن قاراي ەكى قاراسان، بالتىر، اياقتىڭ باسىنا دەيىن سىرەسىپ تۇتىپ قالعان. سىزداپ، ۇيىپ، قاقساعانى تاعى بار. قولتىققا تىرەگەن بالداقپەن زورعا كەلىپ ءبىر كۋرس (10 كۇن) ەم العاندا، تاياقتى الدىن الا ۇيگە جىبەرىپ، ءوز اياعىممەن ءتىپ- تىك باسىپ، ءا قۇدايلاپ قايتقانىمدى جار سالىپ ايتقىم كەلەدى.

مەنى ەمدەپ جۇرگەن دارىگەر بيبىگۇل ءتۇرسىنالى قىزى قاشان كورسەڭ كۇلىپ، جايناپ تۇرادى. جاساماسىز وزىنە تۋا بىتكەن تابيعي اشىق- جارقىن شىرايى بار. وعان ەرىكسىز ىقىلاسىڭ تۇسەدى دە سەن دە مەيىرلەنىپ ءارى مەرەيلەنىپ تۇراسىڭ. سىرت، كەلبەت، دەنە بىتىسىنە دەيىن قارشىعاداي ىقشام قالپىمەن ناۋقاستاردان ايايتىن جانى جوق. ءدال سول سياقتى ءتىپتى پالاتاعا تاماق تاسىپ اكەلەتىن شىنارعا دەيىن قاباعىڭمەن ساناسىپ، كوڭىلىڭدى تابا سويلەپ، اشىق باۋىرمالدىلىق تانىتىپ تۇرادى. جۇرە المايتىن ناۋقاستارعا اكەلەتىن تاماقتى مەيرامحاناداعىلارداي بەت جاقتارىن ارنايى جۇقا جارعاقشامەن جاۋىپ اكەلەدى. بۇل جەردىڭ جالپى ءتارتىبى سولاي.

 ال مەدبيكە، بارىنەن جاس ايگەرىم بولسا پالاتا- پالاتانىڭ اراسىندا ۇكىدەي ۇشىپ جۇرەدى. لوڭقا (بانكا) قويعاندا، ينەگە توق جالعاعاندا جانە ءشوپ تۇتاتىپ قىزدىرعاندا باستان- اياق ءمان بەرىپ قاراپ تەكسەرىپ تۇرادى. سول سياقتى دارىگەر اققۋ، مەدبيكەلەر التىناي، رايالار ناۋقاستارعا ەم جاساۋىمەن عانا مىندەتىمنەن قۇتىلدىم دەمەيدى. جوعارىدا ايتىلعان ەمشىلەر قانداي بولسا، بۇلار دا سولار سياقتى ءاربىر سىرقاتقا كوڭىل ءبولىپ، ۇلكەندەردى اعالاپ، اياقتارىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، سىيلاعاندا العىسىڭدى ارناپ تۇراسىڭ. قىسقاسى، بۇل جەرگە كەلىپ ەمدەلگەن ادام قۇرمەتكە بولەنەدى.

***

شىعىس مەديتسيناسىنىڭ نەگىزىن سالىپ ونى تولىق ىسكە اسىرۋ بىلايعى جۇرت ويلاعانداي وڭاي شارۋا ەمەس. ول عىلىم جولىندا ۇيقىسىن بۇزىپ، كۇلكىسىن قويىپ، قۋانىش- شاتتىعىنان تىيىلىپ ءجۇرىپ، وسى دارەجەگە جەتكەن. دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ماسكەۋدەن قورعاپ، حالىقارالىق ۆەنا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «قۇرمەتتى پروفەسسورى» اتاعىن تەگىننەن- تەگىن الا سالعان جوق. مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، حالىقارالىق «سوكرات» اتىنداعى وردەننىڭ يەگەرى، «جاس- اي» مەديتسينا ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى دەگەن لاۋازىمعا ءوز ەڭبەگىمەن جەتتى.

حالقىمىز «شىن ەر مىڭ كۇندە ءبىر كىسىلىك بولعانمەن، ءبىر كۇندە مىڭ كىسىلىك بولادى» دەگەن بولسا، جاسان زەكەي ۇلى سول مىڭداعان كۇندەردىڭ بويىندا ءبىر كىسىلىك قانا ەڭبەگىمەن جان سالا، تىرىسا ءجۇرىپ ماقساتىنا جەتتى. تاعى ايتساق، ء«بىر ادام قازعان قۇدىقتان مىڭ ادام سۋ ىشەدى» ، «مىڭ كۇندىك ساپار، ءبىر كۇننەن باستالادى» نەمەسە «مىڭ ادام جەمەگەن قامىڭدى ءبىر ادام جەيدى» دەسە، وسىنىڭ بارلىعى ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى جاسان زەكەي ۇلى ءتارىزدى ازاماتتارعا ارنالىپ ايتىلعانداي.

ءبىراق «مىڭنىڭ قامىن ءبىر ويلار، ءبىردىڭ قامىن كىم ويلار» دەگەن تاعى بار. ەل- جۇرتىنا پايداسىن تيگىزىپ نەبىر ءمۇساپىر ناۋقاستاردى سىرقاتىنان ساۋىقتىرىپ، ءجابىرلى جانداردىڭ العىسىنا بولەنىپ جۇرگەن وسىنداي ادال ەڭبەك يەلەرىنە راحمەت ايتساق بولادى. تۋعان حالقى ءۇشىن جۇمىس جۇرگىزىپ، ەل ءۇشىن، كوپ ءۇشىن ادال ەڭبەك اتقارىپ، ادال نان جەپ وتىرعان ازاماتتارىمىزعا العىس ارنايىق. قولدان كەلسە مەيىرلەندىرە جۇرەيىك. ...

***

جاقىندا قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى جاركەن بودەش ۇلى 70 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتتى. مىنە، سول مەرەكەلىك كەشتە جانى جومارت جاسان زەكەي ۇلى اقىنعا تەمىر تۇلپاردىڭ كىلتىن تابىس ەتىپ، قۇرمەت كورسەتتى. ازاماتتىق دەپ وسىندايدى ايتۋ كەرەك. مەن جازۋشى رەتىندە جانە ادامي تانىمىم بويىنشا ءوز باسىم جاسان زەكەي ۇلى باقىتتى ادام، باقىتىنا جەتكەن ادام دەپ بىلەم. سول ارقىلى ءوز وتباسىن دا باقىتتى ەتە العان. باقىت دەگەن نە ءوزى؟ ! ول - ومىردەگى ەڭ نەگىزگى قالاۋىڭدى قاناعاتتاندىرعان ءتۇيىن. ولاي دەسەك، جاسان زەكەي ۇلىن ءوز ەڭبەك جەمىسىمەن قاناعاتتاندىرعان «جاس- اي» مەديتسينا ورتالىعى ونىڭ قازاقستانداعى ءتول ەڭبەگى ەكەنىنە ەشكىم كوز جۇمبايدى.

***

مەديتسينا دەرەگى اڭىزداعى لۇقپان حاكىم اۋليە مەن وسىدان ءتورت مىڭ جىلداي بۇرىن وتكەن ءابۋعالي يبن سينادان بەرى قاراي تامىر تارتىپ نەگىز العان عىلىم. پارسىلار يبن سينانىڭ اۋرۋلارعا مەدەت بولعانىنا قاراپ «مەدەت- سينا» دەگەن بولسا، ەۋروپا العاشىندا «ابيت- سينا» دەي ءجۇرىپ سوڭىنان مۇسىلمان اتاۋىمەن «مەدەت- سينا» اتاۋىنا كوشكەن. بۇگىنگى مەديتسينا اتاۋى سودان، سول ەۋروپالىقتاردان پايدا بولىپ بۇكىل ەۋروپا يبن سينا شيپاگەرلىگىنە 200 -جىلداي سىيىنىپ باس ۇرىپ وتىرعان.

ءدال سول سياقتى «جاس- اي» مەديتسينالىق ورتالىعىنىڭ التىن تۇعىرىن قازاقستانعا عىلىمي نەگىزىمەن جەتكىزگەن جاسان باۋىرىمىز ءوزىنىڭ دوكتورلىعىن ماسكەۋدە قورعاعاندىقتان قىتاي- تيبەت التىن ينە ءتاسىلىن قازاقستانعا عانا ەمەس، ەۋروپاعا دا ءبىر تابان جاقىنداتتى دەپ بىلەمىز. بۇعان قىزىقپايتىن، بۇنى قولدانعىسى كەلمەيتىن مەملەكەت جوق.

تەگىندە جالپى شيپاگەرلىك ءىلىمى ءاۋ باستان بەرى قاراي وسى جاسان زەكەي ۇلى سياقتى ەمشىلىككە قىزىعۋشىلىعى بار كىسىلەردىڭ نەگىز سالۋىمەن عاسىردان- عاسىرعا جەتىپ وتىرعان. لۇقپان حاكىم اۋليەدەن بەرى قاراي جان- الەمى وزگە جۇرتقا تۇسىنىكسىزدەۋ، ەمشىلىككە ءوز- وزىنەن بەرىلگەن جۇمباق جاندار از وتپەگەن. سول سياقتى دارىگەرلىكتى جانى قالاعان جاسان سولاردىڭ، سوندايلاردىڭ ءبىرى مە دەۋگە بولادى. بىزگە بىلىنبەگەنمەن جان- رۋحى عارىش جاقپەن استاسىپ جاتاتىن تىلسىمعا بەرىلگەندىگىنەن بە ءوز باسىن وسىناۋ شيپاگەرلىكتىڭ بار ازابىنا بايلاپ، ءوزىن سوعان تاس قىپ تاڭعانى ءۇشىن، جاسان زەكەي ۇلى وسىنشا كۇردەلى عيمارات سالۋعا بەل بايلاعان. سول ءۇشىن جىلدار بويى ۇيقى- كۇلكىنى بولگەن. ايتەۋىر دەگەنىنە جەتپەي قويمادى.

قورىتا ايتارىم، «جاس- اي» مەديتسينالىق ورتالىعىن تولىق بىلگىسى كەلەتىن ازاماتتار بۇل جەردىڭ سان ءتۇرلى ناۋقاستاردى ەمدەپ جازعانى جونىندە تۇسىرىلگەن بەينەبايان كاسسەتاسىمەن تانىس بولسا ەكەن دەيمىن.

جانات احمادي، جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، الماتى وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى

 «انا ءتىلى» گازەتى