التئن اسار قذپياسئ

  بولعان تالاي قالالار دا، حالئق تا، كومدئ ؤاقئت ءبارئن جةردةي تابئتقا.
None
None

بولدئ تالاي ةلدئ مةكةن، تايپاثئز،

ةندئ سونئث ءئزئن تاؤئپ بايقاثئز.

ءجذسئپ بالاساعذن.

التئن اسار قورعانئنا العاش رةت تابانئم تيگةن ساتتة داناگوي اقئننئث وسئ ءبئر شؤماق ولةثئ ةرئكسئز ةسكة تذسكةن ةدئ. ءيا، اسارلار دا سان عاسئرلار بويئنا ءوز قذپياسئن ئشتة ساقتاپ كةلة جاتقان كونة تاريحي ةسكةرتكئشتةردئث ءبئرئ. قارماقشئنئث وثتذستئگئندةگئ ذشئ-قيئرسئز قذمدئ القاپتار مةن جازئق دالالاردا سونداي ةسكئ قورعان-قالالاردئث ئزدةرئن كوپتةپ كةزدةستئرؤگة بولادئ. التئن اسار - سول ةجةلگئ قورعان-قالالاردئث ءبئرئ.

1972 - جئلئ جارئق كورگةن «قازاق سوأةت ةنسيكلوپةدياسئنئث» І تومئندا بئلاي دةپ جازئلعان: «التئن اسار - كونة زامانداعئ قالانئث جذرتئ. قؤاثداريانئث قذرعاعان ةسكئ ارناسئ جاعاسئندا، جوسالئ ستانساسئنئث وثتذستئك باتئسئندا».

التئن اسار - كوپ جئلداردان بةرئ كةثةستئك ارحةولوگيا ماماندارئنئث ةرةكشة نازارئندا بولعان ةسكئ قورعان-قالا. ءبئزدئث زامانئمئزدئث І-ІІІ عاسئرلارئنا جاتاتئن بذل قالا-قورعاندئ 1946 - جئلئ حورةزم ارحةولوگيا ةكسپةديسياسئ (جةتةكشئسئ س.پ.تولستوأ) ةگجةي-تةگجةيلئ زةرتتةگةن. ول جذمئس 1950 - جئلعا دةيئن جالعاسئپ، وندا كةث اؤقئمدئ قازبا جذمئستارئ جذرگئزئلگةن. قورعان-قالانئث جالپئ كولةمئ 16 گةكتار. زةرتتةؤ ناتيجةسئندة ءذي قذرئلئستارئنئث كوپتةگةن جذرناقتارئ تابئلئپ، ودان قذندئ تذرمئستئق جادئگةرلةر (كوزة، قذمئرا، قذمان، شاؤگئم، توستاعان، تاعارا، قازان، شئراعدان، سونداي-اق اقئق تاستار، التئن، كذمئس، قولادان جاسالعان اشةكةيلئ زاتتار) جيناقتالئپ الئنعان.

قورعان-قالاداعئ قذرئلئستاردئث نةگئزگئسئ ةكةؤ: ءبئرئنشئسئ - ذلكةن ءذي، كولةمئ 150*150 مةتر. بيئكتئگئ 12-15 مةتر شاماسئندا بولعان. ةكئنشئسئ - كئشئ ءذي. ول ولئكتةردئ جةرلةؤگة ارنالعان. بذلاردان باسقا ءذشئنشئ، ءتورتئنشئ قذرئلئستاردئث ءبئرئ دوثگةلةك، ةندئ ءبئرئ تئك بذرئشتئ دؤال قورشاؤلار. بذل قذرئلئستاردئث نةگة ارنالعانئ بةلگئسئز. ول جايلئ ةكسپةديسيا قذرامئنداعئلار ناقتئ سيپاتتاما جازئپ قالدئرماعان.

سول جئلدارئ جذرگئزئلگةن قازبا جذمئستارئنئث ناتيجةسئندة التئن اساردئث І-ІІ عاسئرلارعا جاتاتئن تومةنگئ، ІІ-ІІІ عاسئرلارعا جاتاتئن جوعارعئ مادةني قاباتتارعا بولئنةتئندئگئ ناقتئلانعان. دةمةك، قالا-قورعاننئث جةتئ عاسئرداي ؤاقئت سول جازئق دالا توسئندة وركةن جايئپ كوركةيگةن، بةلگئلئ ةلدئ مةكةن بولعاندئعئ انئقتالئپ وتئر. ونداعئ حالئق نةگئزئنةن مال، ةگئن شارؤاشئلئعئمةن اينالئسقان. ارحةولوگتار قالادا پاتريارحتئق - قذل يةلةنؤشئلئك قاتئناس بولعان دةپ ةسةپتةيدئ.

قورعان-قالانئث اينالاسئندا اؤماعئ اتشاپتئرئم كةلةتئن ايدئن تاقئر سوزئلئپ جاتئر. وعان سئرتتاي قاراعان كئسئگة ةشتةثةنئث دة ءئزئ بايقالا قويماسئ انئق. بذل ارادا قذم سؤئرئپ، جةل قؤعان قاثباقتان باسقا ةشقانداي دا تئرشئلئكتئث تئنئسئ سةزئلمةيدئ. ءبئراق، وسئندا قاؤئرت قازبا جذمئستارئن جذرگئزگةن تاجئريبةلئ ارحةولوگتاردئث كوزدةرئ قئراعئ، وي-پايئمدارئ جةتئك بولعاندئعئنا ءشذباسئز سةنةسئز. ولار سول ءبئر ايناداي جالتئراعان تةپ-تةگئس تاقئرلاردئث استئنان كوپتةگةن قورئم ئزدةرئن تاؤئپ، ودان تالاي كونة تاريحي دةرةكتةردئ اشقان ةكةن. ونئ مةن دة ءوز كوزئممةن كورئپ، ارحةولوگتار ةثبةگئنئث كؤاگةرئ بولدئم. ءبئر بارعانئمدا ارحةولوگ قئز سول تاقئر استئنان بةلؤاردان كةلةتئن قورئمدئ اشئپ، ءمايئت قاثقاسئن قئل شوتكئمةن اقئرئنداپ تازالاپ جاتتئ. «بذل بويجةتكةننئث قاثقاسئ»، - دةدئ قئز. ادامنئث سذيةگئ نةتكةن اسئل ةدئ دةسةثئزشئ! ول مذنتازداي تاپ-تازا كذيئندة ساقتالعان. ال موينئنداعئ القاسئ كوگئس تارتئپ، تاتتانا باستاعان. مةن سول مةزةتتة تةرةث ويعا بةرئلئپ كةتكةن ةكةنمئن. شئعئس پوةزياسئنئث جارئق جذلدئزدارئنئث ءبئرئ ومار هايامنئث ءبئر شؤماق رؤبايئن ئشتةي قايتالاي بةرئپپئن. ول رؤباي مئناؤ ةدئ:

- بئزدةرگة دةيئن دة تاثدار اتقان،

بئزدةرگة دةيئن دة جذلدئزدار اققان.

الدةبئر سذلؤدئث ءجاؤدئر كوزئ مة ةكةن،

ءبئر ءتذيئر تاس بوپ تابانئثدا جاتقان.

وسئنداي ويدان سوث الگئ ايناداي تاقئردئث ذستئمةن اياعئمدئ اثداپ باساتئن بولدئم.

وسئنداعئ جذمئستاردئث باسئ-قاسئندا جذرگةن ماسكةؤلئك ةكسپةديسيانئث جةتةكشئسئ ل.م.لةأينا مةنئ سوزگة تارتئپ:

- سئزدةر مذسئلمانسئزدار. ولئكتئ جةرلةگةندة باسئن قاي جاققا قاراتا قوياسئزدار؟ - دةپ ساؤال قويدئ.

- ارينة، باتئسقا قاراي. ونئ «قذبئلا» دةيدئ.

- وسئندا جةرلةنگةندةردئث باستارئ دا باتئسقا قاراتا قويئلعان ةكةن. ءبئراق، ءبئر تذسئنئكسئزدةؤ جاي، ءبئرئنئث باسئ تؤرا باتئسقا قاراتئلسا، ةكئنشئ ءبئرئنئكئ سولتذستئك باتئسقا قاراي باعئشتالعان.

مةن ءذنسئز قالدئم. ال لةأينا بولسا ءوز ءسوزئن بايئپتئ تذردة جالعاستئرا ءتذستئ. «ءاي، كذنگة، وتقا، پذتقا تابئنؤ دةگةندةر بار ةمةس پة؟ نةگئزئندة مذنداعئلار كذنگة تابئنعان بولسا كةرةك. كذن جازدا سولتذستئك باتئستا، قئستا تؤرا وثتذستئك باتئستا باتادئ عوي. ولار و دذنيةلئك بولعانداردئ توتةمدئك تابئنؤمةن كذننئث باتار باعئتئنا قاراي جةرلةپ وتئرعان. ارينة مةنئكئ بولجام، پايئم عانا. ارحةولوگيا ئسئندة تؤرا جول جوق. بارلئعئن دا وي تارازئسئنا سالئپ، ةكشةپ، سارالاپ وتئرؤ قاجةت. مذندا جةتئ عاسئر بويئنا ءومئر سذرگةن ذلت پةن ذلئستاردئ ءبولئپ-جارئپ، ولاردئ عذن، وعئز، بولماسا تذركئ تةكتةس حالئقتار ةكةن دةپ كةسئمدئ تذجئرئم جاساؤ كوثئلگة قونئمسئز. اقيقات شئمئلدئعئ تةرةث عئلئمي تالداؤلاردان سوث عانا اشئلا تذسةدئ ةمةس پة؟».

ةسكئ قورئمداردئث كوبئسئندة ولئكتةردئ قوس-قوستاپ جةرلةؤ ءذردئسئ ورئن العان. ماسةلةن، قوس اسارداعئ ءبئر قورئمدا ءبئر جارئم-ةكئ جاس ارالئعئنداعئ ةكئ بالا ايةلمةن بئرگة جةرلةنگةن. ال التئن اسارداعئ قورئمدا قارت كئسئمةن جاس قئز قاتار جاتئر. ولئكتةردئ جةرلةؤدةگئ تاعئ ءبئر ةرةكشةلئك، مارقذمنئث كوزئ تئرئسئندة تذتئنعان زاتتارئ دا (سئرعا، ساقينا، بئلةزئك، القا دةگةندةي...) قورئم ئشئنة بئرگة قويئلئپتئ. سول زاتتاردئث ءبئرقاتارئن قولمةن ذستاپ كوردئم. مةنئ جاس قئزدئث قذلاعئنا تاققان اسئل تاستارمةن اشةكةيلةگةن اؤئر التئن سئرعا تاثعالدئردئ. (مئنانئ قئزدئث قذلاعئ اؤئرسئنباي قالاي كوتةرئپ جذرگةن؟» - دةپپئن. لةأينا بذل سوزئمة كذلدئ دة: «قئزدار كورئكتئ بولئپ كورئنؤ ءذشئن نة ئستةمةگةن؟ مئنانداي قولادان جاسالعان بالتانئ دا موينئنا تاعئپ جذرگةن عوي. ءسئرا، بويجةتكةندةردئث سةرتكة بةرئكتئگئن اثعارتسا كةرةك» - دةدئ. قورئمنان تابئلعان زاتتار ئشئندة قئتايدئث قولادان جاساعان قول ايناسئ، بريتان تذيرةؤئشئ، ت.ب. كوپتةگةن قئمبات دذنيةلةر بار.

قولونةرئنئث وسئنداي كةرةمةت تؤئندئلارئ مذندا قايدان كةلگةن دةگةن ساؤال ةرئكسئز ويعا ورالادئ. التئن اسار تاريحئن تةرةثئرةك زةردةلةؤ ماقساتئندا ءا.مارعذلان، أ.أ. رادلوأ، أ.أ.بارتولد ةثبةكتةرئنة ةرةكشة ئنتا قويعان ةدئم. ولار مذندا عذن تايپالارئنئث ذزاق جئلدار بويئنا ءومئر سذرگةنئن سةنئمدئ، قونئمدئ دايةك سوزدةرمةن، تاريحي دةرةكتةرمةن جان-جاقتئ دالةلدةپ جازعان. ارال تةثئزئنئث بويئندا كوپ جئل ارحةولوگيالئق قازبا جذمئستارئن جذرگئزگةن س.ن.تولستوأتئث پايئمئنا قاراعاندا، مذنداعئ قورعان-قالالاردئ مةكةن ةتكةندةر جةتئسؤدان قونئس اؤدارئپ كةلگةن عذنداردئث ذرپاعئ كورئنةدئ. تاريحتان ءمالئم بولئپ وتئرعانداي، عذندار، ذيسئندةر، قاثلئلار قازاقستاننئث كوپتةگةن جةرلةرئن مةكةندةپ، ءبئراز قالا-قورعانداردئ تذرعئزعان. سولاردئث كوبئسئ «اسارلار» دةگةن اتپةن ةل-جذرتقا ءمالئم بولعان ةسكئ قالالار ةدئ.

عذندار كئمدةر؟ عذنداردئث ةسكئ ذياسئ - التاي تاؤلارئ. ولار سول جاقتان ارال تةثئزئنة قاراي قونئس اؤدارئپ، ودان ءارئ بئرتئندةپ قارا تةثئزگة ويئسادئ. أ.أ. رادلوأ تذركئ ذلئسئنئث عذنداردان تاراعانئن وتة سيرةك ذشئراساتئن فاكتئلةرمةن دالةلدةپ كورسةتكةن. ونداي دالةلدئ دايةكتةمةلةر (دةتالدار) قئتايلاردئث ةسكئ جازبالارئندا دا كةزدةسةدئ ةكةن. قئتايلار عذنداردئ «تاعئ، أارأار (باسقئنشئ)» دةپ كةمسئتئپ اتاپ، ولاردئ ذدايئ قؤعئن-سذرگئنگة ذشئراتئپ وتئرعان.

عذندار وتئرئقشئلدئق تذرمئس سالتئن قذرعان سوث، شاعئن كاسئپ تذرلةرئمةن اينالئسقان. ولاردئث ةث كةرةمةت ونةرئ - زةرگةرلئك بذيئمدار جاساؤ بولعان. التئن، كذمئس، قولادان، سونداي-اق باعالئ اسئل تاستاردان ساؤلةت ونةرئن جاساؤدئث حاس شةبةرلةرئ. التئن اساردان تابئلعان قذنئ باعا جةتپةس ولجالار سول جوعارئ كاسئبي شةبةرلئكتئث تؤئندئسئ. ءا. مارعذلان بئلاي دةپ جازادئ: «قئمبات التئن القامةن قاتار، اسا وزگةشة ةتئپ شئعارئلعان كوركةمونةردئث ءبئر ءتذرئ - تاتئ (ديادةما). ونئ عذن شةبةرلةرئ اسا بيئك ساتئعا جةتكئزة، ةسكئ داؤئردةگئ ونةردئث ءبئر ذلئ شئعارماسئ ةتئپ سؤرةتتةگةن». عذنداردئث بيئك مادةنيةتكة جةتكةندئگئ سونداي، قئتايلار ولاردئ جةك كورة تذرا، اسةم تالعاممةن تئگئلگةن كيئمدةرئن كيؤدئ سانگة اينالدئرعان.

عذندار جويئلعاننان كةيئن ورنئنا جاثا تذركئ ذلئسئ ورناعان. دةمةك، عذندار تذركئ حالئقتارئنئث ارعئ اتاسئ. كةيئنئرةك ولاردئث ءبئر بولئگئ موثعول بولا باستاعان. مذنداي تاريحي دةرةكتةر ءا.مارعذلان ةثبةكتةرئندة دة كةلتئرئلگةن.

دذنية وزگةرمةلئ. ونئث دذرمةگئمةن ذلت پةن ذلئستار دا وزگةرئسكة ذشئراپ، جاثا سيپاتقا ية بولئپ جاتادئ. بذل - ءومئردئث بذلتارتپاس زاثئ. ودان ةشكئم دة، ةشتةثة دة جئراقتاپ كةتة الماق ةمةس. مةنئ تةرةث تولعاندئرعان وي سونداي كةث دة كةمةل مادةنيةتكة جةتكةن قورعان-قالالارداعئ حالئقتئث گذلدةنگةن مةكةن-جايلارئن تاستاپ، باسقا ءبئر ايماقتاعئ جةرگة قونئس اؤدارئپ كةتكةندئگئ ةدئ. وسئ ويئمدئ لةأيناعا ايتقانئمدا، ول ماعان ءوز پايئمئن بئلايشا ءبئلدئردئ: «مذندا سوعئس، نة بولماسا باسقاداي ءبئر تابيعي اپاتتاردئث ءئزئ بايقالمايدئ.

ءسئرا، داريا ارنالارئنئث كذرت وزگةرؤئنة بايلانئستئ مذندا قؤاثشئلئق جايلاپ، قالا تذرعئندارئنئث ذدةرة كوشئپ كةتؤلةرئنة سةبةپ بولعان ءتارئزدئ».

مةنئ التئن اساردئث تاريحئ سونشالئقتئ قئزئقتئرعان سوث، وندا ءذش رةت بولدئم. سوثعئ بارعانئمدا ةكسپةديسياداعئلار ةلئنة قايتؤعا قامدانئپ جاتئر ةكةن. لةأينا تئم كوثئلدئ كورئندئ ماعان. ول: «شئرئك-رابات، تومپاق اسار، قوس اسار كةشةندةرئن زةرتتةگةن كوپ جئلعئ ةثبةگئمنئث وتةؤئ قايتتئ. اسئرةسة، التئن اساردان تاپقان ولجالارئم ةرةكشة قذندئ. وسئدان ءمور تاپتئق. ةندئ وسئ ارقئلئ مذندا قانداي مةملةكةتتئك قذرئلئمداردئث بولعانئن، ونئث تاريحئن تولئق زةردةلةي الاتئن بولامئز»، - دةدئ ةرةكشة ماقتانئش سةزئممةن.

ءموردئ قولئما ذستاپ كوردئم. ءموردئث قاق ورتاسئنا قذبئجئقتئث سؤرةتئ بةدةرلةنئپ، جيةگئ سئزبا جازؤلارمةن ورنةكتةلگةن ةكةن. رؤنا جازؤئ بولار دةپ وي ءتذيدئم. «ةندئ ول جذمباق جازؤلاردئث قذپياسئن لةنينگرادتئق عالئمدار اشاتئن بولادئ»، دةپ ءوز سوزئنة نذكتة قويدئ لةأينا.

...مئنةكةي، التئن اسارداعئ سول ءبئر كةزدةسؤلةردئث وزئنة شيرةك عاسئردان استام ؤاقئت جةلدةي زؤلاپ وتة شئعئپتئ. اساردئث اينالاسئ ايداق-جايداق بولئپ، قاراؤسئز قالعان. ونداعئ تاريحي قازئنالار ةندئ كئمدةردئث وثاي ولجاسئنا اينالار ةكةن؟ دةگةن ساؤال مةنئ ةرئكسئز مازالاي ءتذستئ.

راشيد جارئلقاسئنوأ

«ةگةمةن قازاقستان» 

سوڭعى جاڭالىقتار