جانكةنت شاهارئ جئلاندار شابؤئلئنان قيرادئ ما؟

استانا. 17 - ماؤسئم. قازاقپارات -ءتئل ذشئنا ورالا كةتةتئن «سئر - الاشتئث اناسئ» دةگةن ءسوز تئركةسئ تةكتةن-تةككة ايتئلعان جوق. ءتذبئ ءبئر تذركئ جذرتئنئث تامئر جايعان، ءتذپ قازئعئ اتانعان ولكةدة وعان دالةل بولارلئق تالاي قازئنا جاتئر.
None
None

سئرداريانئث ارال تةثئزئنة قذياتئن ساعاسئنا جاقئن قونئس تةپكةن جانكةنت شاهارئ جايئندا وسئلايشا جئلئ لةبئز بئلدئرة الامئز. جانكةنت دةگةندة ويئمئزعا تالاي تاريحي وقيعالار ورالادئ. بذل قالادا ءيسئ تذركئ بالاسئنئث ابئزئ اتانعان قورقئت اتانئث كئندئگئ كةسئلگةن. قازاق ونةرئندة ورنئ بولةك مؤزئكالئق اسپاپ - قوبئز دا ةث العاش وسئ قالادا جاسالعان دةگةن دةرةك ايتئلادئ. سةبةبئ قوبئزدئث تذثعئش يةسئ قورقئت اتا ةمةس پة ةدئ؟ سونداي-اق جانكةنت دةگةندة اتاقتئ بةگئم انا وقيعاسئ دا ةلدئث ةسئنة تذسةدئ. قئسقاسئ، كونة شاهار وتكةن كةزةثنئث ءبئر ذزئگئ سةكئلدئ. ذثئلة بةرسةث، قانشاما قازئناعا كةزئگةسئث. سول قازئناعا قذمارتقان ادام وعان بويلاي تذسكئسئ كةلةدئ. جانكةنت جايلئ بئلةمئز، دةگةنمةن ءالئ دة ئزدةنةتئن دذنيةلةر جةتكئلئكتئ.

بذگئنگئ تاثدا بذل شاهار رةسپؤبليكالئق سيپاتتاعئ ارحةولوگيالئق ةسكةرتكئش ساناتئنا ةنگئزئلگةن. سئر ءوثئرئنئث قازالئ اؤدانئنا قاراستئ وركةندةؤ ةلدئ مةكةنئنة ئرگةلةس جاتئر. قازئرگئ كورئنئسئ - بيئك توبة سياقتئ توپئراق باسقان قورعان. دةرةكتةرگة سذيةنسةك، اتالمئش ةسكئ قالا VІІ - ХІV عاسئرلاردا جانكةنت، يانگي-كةنت اتاؤئمةن ءومئر سذرگةن. وعئزدار ةلئنئث استاناسئ بولعان. جذزدةگةن جئلدار بويئ وسئلايشا وعئزداردئث باس ورداسئنا اينالعان. تذرئكمةن تاريحشئسئ ءابئلعازئ ءباهادذر جانكةنت اؤماعئن وعئزداردئث ةرتةدةن مةكةندةپ، ةل بيلةگةن پاتشاسئ سول قالادا ءومئر سذرگةنئن جازادئ.

عئلئمي تذرعئداعئ زةرتتةؤلةر بةرئدة جذرگئزئلدئ. ورئس ارحةولوگئ پةتر يأانوأيچ لةرح 1867 - جئلئ سئر جاعاسئنا كةلئپ، جانكةنتتئث وتكةن كةزةثئن تارازئعا تارتئپ، كوپتةگةن دةرةكتةر تاپتئ. ونئ جازبا جذزئندة بذگئنگئ ذرپاققا مول مذرا ةتئپ تاستاپ كةتتئ. ورئس زةرتتةؤشئسئ سةرگةي پاألوأيچ تولستوأتا جانكةنت تاقئرئبئنا ءبئرشاما ؤاقئت زةر سالعانئ بةلگئلئ. بذل قالا ماثايئندا رةسةي استاناسئ - ماسكةؤ قالاسئنداعئ ءئي.ن.ميكلؤحو-ماكلاي اتئنداعئ ةتنولوگيا جانة انتروپولوگيا ينستيتؤتئنئث ماماندارئ دا زةردةلئ زةرتتةؤلةر جاسادئ. قازاقستاندئق الكةي مارعذلان اتئنداعئ ارحةولوگيا ينستيتؤتئنئث عالئمدارئ دا بذل جةرگة ات باسئن تئرةدئ. جةرگئلئكتئ قورقئت اتا اتئنداعئ قئزئلوردا مةملةكةتتئك ؤنيأةرسيتةتئ دة وعئزدار استاناسئ جايئندا مول ماعلذماتتار جيناؤعا اتسالئسئپ كةلةدئ.

كونة ءداؤئردئث شةجئرةسئن تارقاتقان عالئمدار جانكةنتتئث ذلئ جئبةك جولئ بويئنداعئ ئرگةلئ ساؤدا-ساتتئق ورنئنئث ءبئرئ بولعانئن ايتادئ. اؤئزبا-اؤئز تاراعان اثگئمةلةرگة سذيةنسةك، بذل قالادا الارمان تاثداي قاعاتئن ادةمئ كئلةمدةر توقئلعان دةسةدئ. سونداي-اق تذسكيئزدةر دة جاسالعان. جةرگئلئكتئ التئن قولدئ شةبةرلةر ات-سايمانئن جاساپ، ساداق-جةبةنئ دة ازئرلةپ، كوزة-ساؤئتتئ دا شئعارا بئلگةن. جالپئ العاندا، جانكةنت ماؤرةنناحر جةرئن ةؤروپا، ءذندئستان جانة يران جةرئمةن بايلانئستئراتئن ذلئ كةرؤةننئث بويئندا بويلاي ورنالاسقان. وسئدان مئث جئلداي بذ رئن ارال تةثئزئ ايماعئندا تذز ءوندئرئسئ دامئعان دةلئنةدئ. ةؤروپانئث ءبئرقاتار ةلدةرئ تذزدئ وسئ ايماقتان الدئرتقان ةكةن. سوعان دةيئن كارئ قذرلئقتاعئ حالئق تذزسئز تاماق ءئشئپ كةلگةن كورئنةدئ.

قالا ورئنئن ورئس عالئمئ پةتر يأانو أيچ لةرح العاش قازئپ زةرتتةگةن. ول كةزدة قالا ورنئ بذگئنگئدةي جوعالا قويماعان. جانكةنتتئث ةسكئ قابئرعالارئ ساقتالئپتئ. كةيبئر ارحيتةكتؤرالئق دذنيةلةرئ دة جارئم-جارتئلاي ساقتالعان. ءتئپتئ ءبئرقاتار كوشةلةرئنئث ءئزئ دة بار ةكةن. سئرتتاي قارا عان ادامعا جانكةنت ذلكةن توبة سياقتئ ءذيئندئ بولئپ كورئنگةن. قامال قابئرعاسئنئث قالئثدئعئ 6 مةترگة جؤئق. قاز-قاتار تئزبةكتةلئپ، بئرنةشة بيئك مذنارالار مةن وق اتاتئن تةسئك كوزدةر ورناتئلعان وثتذستئك قابئرعاسئ سول كةزدة جاقسئ ساقتالعان. ال ةث بيئك مذنارا وثتذستئك-باتئس بةتكةيئندة ورئن تةپسة، قالانئث قاق ورتاسئندا جان-جاعئن قورشاعان ةسكئ ساراي بولعان كورئنةدئ.

كوپتةگةن زةرتتةؤلةر بارئسئندا عالئم دار ذيلةردئث ورنئ مةن قابئرعاسئن اشئپ كورگةندة ءبئرقاتار كورئنئستةرگة كوز قانئقتئردئ. سول جذمئستارئندا ولار سان الؤان ارحيتةكتؤرالئق ذلگئلةر، قابئرعاعا تذسئرئلگةن سؤرةتتةر، كذيدئرئلگةن كئرپئشتةردئ بايقاعان. وعان قوسا كوك جانة قئزعئلت شئنئمةن جابئلعان كوزة تاقتالار دا كوبئرةك كةزدةسكةن. سونداي-اق ءتذرلئ كةراميكالئق دذنيةلةر مةن ورنةكتةر، كوزة سئنئقتارئ قولعا ئلئككةن. اراب قارپئمةن اشةكةيلةنگةن ساؤئتتار جانة وزگة دة ونةر ورنةكتةردئ عالئمدار تاپتئ. وسئنداي وراسان زور مادةني بايلئقتار جانكةنتتئث وركةنيةتتئ ءومئر سذرگةنئن دالةلدةي تذسةدئ. كةزئندة ءبئزدئث اتا-بابالارئمئز تالايدئ تاثعالدئرعان دذ نيةلةردئ جاساؤمةن اينالئسقانئن ماقتانئشپةن ايتا الامئز.

عالئمدار جانكةنتتئ قازؤ بارئسئندا كونة كةزةثدة ادةمئ دذنيةلةر جاساپ شئعارعان شةبةرحانانئث ورنئن تاپتئ. شةبةر حانانئ زةرتتةؤ جذمئسئندا كوپ جايعا كوز جةتكئزئلدئ. اتاپ ايتقاندا، وندا كئرپئش جانة كوزة ساؤئت كذيدئرةتئن ورئندار بار ةكةنئن بةلگئلئ بولدئ. سونداي-اق كوركئ كوز قانئقتئراتئن گلازؤر شئنئلارئنئث شةبةرحانا ورئندارئ دا انئقتالدئ. ولاردئث بارلئعئندا سول كةزدة وندئرئستةن قالعان جذمئستاردئث قالدئعئ كوپ تابئلعان. وسئنداي قذندئ دذنيةلةردئث قاتارئندا، اراب قار پئمةن جازئلعان كئرپئشتئ اتاپ ءوتؤگة بولادئ. شةبةرحانانئ زةرتتةؤ بارئسئندا گلازؤر قورئتاتئن پةشتئث قالدئعئ تابئلئپ، عالئمدار وسئلايشا قئزئق دذنيةگة كةزئكتئ. ءبئر قئزئعئ، پةشتئث ذستئندة شويئن قازان ساقتالعان. ءتئپتئ ونئث ئشئندة گلازؤردئث ءئزئ قاتئپ قالعانعا ذقسايدئ. بذل قذندئ دذنية لةر ХІІІ- ХІV عاسئرلارداعئ التئن وردا (دةشتئ قئپشاق) ءداؤئرئنئث وركةنيةتئنةن كورئنئس بةرةدئ. عالئمدار جانكةنتتئ زةرتتةؤ بارئسئندا سول كةزةثدةردةگئ كذمئس جانة مئستان جاسالعان تةثگةلةردئ دة تاپتئ.

جانكةنتتئ زةرتتةؤ بارئسئندا س.پ. تولستوأ كوپتةگةن قذندئ دذنيةلةردئ جيناقتادئ. ودان كةيئن دة بذل جةردة تالاي ءئس-شارالار جاسالدئ. وسئعان قاراماستان ءبئز كونة شاهاردئ تولئق تاني بئلدئك دةپ ايتا الماسئمئز انئق. ماسةلةن، بذگئنگئ كذنگة دةيئن جانكةنتتئث ناقتئ قاي عاسئردا ءرگةسئ قالاندئ، نة سةبةپتئ تئرشئلئك ةتؤئن توقتاتتئ دةگةن ساؤالدئث ءتذيئنئ تارقاتئلماي كةلةدئ.

ةندئگئ ءبئر اثگئمة - قورقئت اتاعا قاتئستئ. اراب گةوگرافئ يستاحري وسئ ايماققا كةلگةندة قورقئت اتا جايئندا دةرةكتةردئ ةستيدئ. اتئ اثئزعا اينالعان ابئز جايئندا مالئمةتتةردئ تاسقا باسادئ. جالپئ العاندا، قورقئت اتا جايئندا تذركئ تئلدةرئندة كوپتةگةن اثئزدار مةن ءاپسانالار ايتئلادئ. سوندئقتان ةسكئ تذركئ، پارسئ، اراب جازبالارئندا ول تؤرالئ كوپتةگةن اثگئمةلةر ايتئلادئ. ورتا عاسئرداعئ بةلگئلئ عالئم راشيد اد-دين «جامي-ات-تاؤاريح» اتتئ ةثبةگئنئث ءبئر بولئگئندة قورقئت، وعئز جانة ولاردئث ذرپاقتارئ جايئندا بةينةلةيدئ. زةرتتةؤ شئلةردئث ايتؤئنشا، جانكةنتتةن كوپتةگةن عذلامالار شئققان. سونداي-اق ءتذبئ ءبئر تذركئنئث تةرةثنةن تارتاتئن تامئرئن ايگئلةيتئن تالاي دةرةكتةر دة وسئ قالا ماثئنان تابئلاتئنئ ايدان-انئق. 

قالانئث جويئلؤئ جونئندة دة ءبئرشاما دةرةكتةر كةزدةسةدئ. ونئث العاشقئسئ - بةگئم انا وقيعاسئنا بايلانئستئ. بةگئم انا جانكةنتتئ بيلةگةن سانجار حاننئث جذبايئ بولعان. ونئث پاكتئگئنة كذمان كةلتئرئپ، ايةلئنئث ةكئ قولئن شاؤئپ، زئندانعا تاستايدئ. بةگئم انانئث اكةسئ - قارابؤرا اؤلية وقيعا بارئسئنا قاتئستئ جانكةنت قالاسئنا كةلةدئ. ول قئزئنئث اق ةكةنئنة كوز جةتكئزئپ، سانجار حانعا نارازئ ةكةنئن بئلدئرةدئ. كذيةؤ بالاسئ حاندئق قذرعان جانكةنت قالاسئ سودان كةيئن جئلاندار شابؤئلئنان جةرمةن-جةكسةن قيراپتئ دةگةن دةرةكتةر ايتئلئپ ءجذر.

تاعئ ءبئر جورامال بار. جانكةنت ازيا مةن ةؤروپانئ جالعاعان قالا بولدئ ةمةس پة؟ ذلئ جئبةك جولئنئث كةيئننةن قذرلئق ارقئلئ وتةتئن دذنيةجذزئلئك كةرؤةن جولدارئ قئسقارا باستايدئ. وسئلايشا، وركةندةگةن جانكةنتتئث دة عذمئرئ اياقتالادئ. جوثعار شاپقئنشئلئعئ كةزئندة جةرگئلئكتئ جذرت باسقا ايماقتارعا قونئس اؤدارادئ. جانكةنتتئث ХV عاسئردان كةيئنگئ تاعدئرئ بةلگئسئز. ول جايئندا جازبا دةرةكتةردة ةشقانداي مالئمةتتةر كةزدةسپةيدئ.

 اأتور: ءادئلجان ذمبةت،
 قئزئلوردا وبلئسئ
«الاش ايناسئ»

سوڭعى جاڭالىقتار