ءازئمباي عالي، ساياساتتانؤشئ: «ذلكةن قازاق» ذلتئن جاساؤ قاجةت

دةمةك، جاثا ذستانئم، جاثا كوزقاراستار قالئپتاستئراتئن كةزةثگة كةلدئك» دةيدئ. بئزگة دة ةسكئ سذرلةؤدئ شيئرلاي بةرؤدةن باس تارتاتئن ؤاقئت تؤعان بولار. ءسئز نة دةيسئز؟
- ةكئنشئ دذنيةجذزئلئك سوعئستان كةيئن الةمدة ورئن العان «قئرعي-قاباق سوعئس» كةزةثئ شامامةن 1989-91- جئلدارئ اياقتالدئ دةؤگة بولادئ. سول 90-جئلدارئ ت م د كةثئستئگئندة ءبئرقاتار جاثا تاؤةلسئز مةملةكةتتةر پايدا بولدئ. سونئث ءبئرئ - قازاقستان. سودان بةرئ 20 جئلدان استام ؤاقئت ءوتتئ. تاؤةلسئزدئك تئزگئنئ قولعا تيئسئمةن ةلئمئز كوپ أةكتورلئ ساياسات ذستانؤعا ءماجبذر بولدئ. ويتكةنئ سول تذستاعئ جاعدايدئث ءوزئ سوعان تئرةگةن. ءبئراق ودان ذتئلعانئمئز جوق. ذستانعان باعئتئمئز ءوزئن اقتادئ. ذتقانئمئز مول دةسةك ارتئق ايتپاعانئم. ماسةلةن، ك س ر و تارقاعاننان كةيئنگئ ؤاقئتتا، ياعني سوثعئ جيئرما جئلدا پوست كةثةستئك رةسپؤبليكالاردئث ئشئندة ءبئرقاتارئ، كةلةثسئز جاعدايلارعا تاپ بولدئ. تاؤةلسئزدئكتئث پايداسئنان گورئ، زيانئن شةكتئ.
ايتالئق، مولدوأا پريدنةستروأةدةن ايئرئلئپ قالدئ، گرؤزيا ابحازيا، وثتذستئك وسةتيادان (بةرةكة بولعاندا ادجاريانئ قايتارئپ الدئ)، ارمةنيا ءازئربايجاننان تاؤلئ قاراباقتئ تارتئپ الدئ، سولاي بولا تذرسا دا ارمةنيانئث دا حالئ مذشكئل دةؤگة بولادئ. سةبةبئ سول توقسانئنشئ جئلداردان بةرئ ءازئربايجان تاراپئنان اگرةسسيا بولادئ دةگةن ذرةيمةن كذن كةشؤدة، ءوز حالقئ سئرتقا كوشؤدة. سوندئقتان ونئ قايتارامئن دةپ ذنةمئ سوعئسقا دايارلانئپ جاتقان ةلدة قايبئر بةرةكة بار دةيسئز.
گرؤزيانئث تةرريتوريالئق تذتاستئعئنا نذقسان كةلدئ. وثتذستئك وسةتيا مةن ابحازيا 2008- جئلئ تامئزداعئ قئسقا قاقتئعئستان كةيئن جةكة مةملةكةت اتاندئ. ءتئپتئ ولار تاؤةلسئزدئگئن جاريالاپ، رةسةي باستاعان ءبئرقاتار ةل مويئنداپ تا ذلگةردئ. سول سةكئلدئ ؤكراينا دا ئشتةن قاق جارئلؤ الدئندا تذر. ةلدئث باتئسئ مةن شئعئسئ ءبئرئن-ءبئرئ ونشالئقتئ مويئنداي قويمايدئ. كوزقاراستار، ذستانئمدار ءارتذرلئ.
باتئس پةن بةلورؤسسيا اراسئندا دا جةككورئنئشتئ كوزقاراس قالئپتاسقان. ويتكةنئ لؤكاشةنكونئث ساياساتئن كوپ ةشكئم جاقتئرئپ وتئرعان جوق. باتئس پةن رةسةي اراسئندا دا كوزگة كورئنبةيتئن تةكةتئرةس بار. اسئرةسة، پؤتيننئث ميؤنحةندةگئ سوزئنةن كةيئن باتئسپةن (بذل ذعئمعا ةأروپالئق وداق پةن ا ق ش كئرةدئ) رةسةي اراسئندا باياعئ «قئرعي-قاباق سوعئس» قايتا ورنادئ دةؤگة بولادئ.
كارئ قذرلئق (تولئعئمةن NATO اتتئ اسكةري-ساياسي ذجئمعا بئرئگئپ الئپ) پؤتين ذستانعان ساياساتپةن كةلئسكئسئ جوق. رةسةي ءوز تاراپئنان باتئستئث يؤگوسلاأياداعئ، يراكتاعئ، ليأياداعئ رةجيمدةردئ قذلاتؤئنا قارسئ بولدئ، ءبئراق ونئث بايبالامئن ةشكئم تئثداپ وتئرعان جوق. مئنة، سيرياداعئ بيلئكتئ قذلاتؤعا قارسئ، ءبئراق رةسةي باتئس مةملةكةتتةر اليانسئنا قارسئ تذرا الماي كةلةدئ. قئسقاسئ ا ق ش رةسةيدئ، سيريانئ، يران مةن سولتذستئك كورةيانئ اراشالاعانئ ءذشئن قارسئلاس دةپ تانؤدا.
وسئلارعا سالئستئرمالئ تذردة قاراعاندا قازاقستاننئث ذستانعان ساياساتئ دذرئس بولدئ. قازاقستان ابحازيامةن وثتذستئك وسةتيانئث «ةگةمةندئگئن» مويئنداعان جوق. يراكتا جارئلعئش زاتتاردئ زالالسئزداندئرؤ اكسياسئنا قاتئسئپ باتئستئث العئسئن الدئ، NATO ةكئ كةلئسئمشارت جاساسئپ ءبئراز وزئق قارؤدئ تةگئنگة الدئ. سوندئقتان ا ق ش-تئث پالةندةي قازاقستانعا ئزاسئ جوق. وزگةلةردةن كوش ئلگةرئ تذرمئز دةؤگة بولادئ. بئرئنشئدةن، ةگةمةندئگئمئزدئ باياندئ ةتة الدئق. ةكئنشئدةن، تةرريتوريامئزعا سئزات تذسكةن جوق. بذل ذلكةن جةتئستئك.
ةكونوميكالئق-الةؤمةتتئك ءئرئ رةفورمالار ءجذردئ. 2002- جئلئ ا ق ش قازاقستاننئث ةكونوميكالئق جانة الةؤمةتتئك رةفورمالارئن ناعئز نارئقتئق سيپاتتا دةپ تانئدئ. تابئستئ بولدئق. جالپئ، وتكةن جيئرما جئل ئشئندة قازاقستان تورتكئل دذنية تانئعان مةملةكةت رةتئندة قالئپتاستئ. دةگةنمةن قازئر الةم تةز وزگةرئپ جاتئر. سوندئقتان باياعئ ذستانعان ذستانئممةن جذرؤگة بولمايدئ. بئزگة دة زاماننئث اعئسئنا ساي وزگةرؤگة تؤرا كةلةدئ.
ايتالئق، بذرئنعئ أارشاأا كةلئسئمشارتئنا مذشة بولعان ةلدةردئث بارلئعئ دةرلئك (شئعئس ةؤروپادا ورنالاسقان مةملةكةتتةر) ناتو قذرامئنا ةندئ. ك س ر و-نئث 15 ةلئنئث قذرامئندا بولعان بالتئق جاعالاؤئ مةملةكةتتةرئ دة سولتذستئك اليانستئث شةثبةرئنة ةنئپ كةتتئ. ؤكراينا مةن گرؤزيا دا سول وداققا ذمتئلؤ ذستئندة. تذرئكمةنستان باياعئدان بةيتاراپ ةل. وزبةكستان مةن تاجئكستان جانة قئرعئزستان اراسئندا سؤ داؤئ، جةر داؤئ بار. سونداي-اق ايئرقالپاقتئ قئرعئز كورشئلةرئمئزدئث ءجيئ اتقا قونئپ، مةملةكةت باسشئلارئن تئم-تئراقاي قؤالاي بةرؤئ دة، ول ةلدئث تذتاستئعئنا ذلكةن قاؤئپ توندئرؤدة. جاعداي ؤشئعا بةرةتئن بولسا، وثتذستئك جانة سولتذستئك بولئپ الاقانداي قئرعئز قاق جارئلؤئ ابدةن مذمكئن.
ءسال كةث تذردة الاتئن بولساق، قازئر كورشئ جاتقان قئتاي ةكونوميكالئق الةؤةتئ جاعئنان الةمدة ا ق ش-تان كةيئنگئ ةكئنشئ ورئنعا كوتةرئلدئ. استارلئ ساياساتتئث شةبةرئ بذل ةلدئث اينالاسئنداعئ كورشئلةرئ تؤرالئ نة ويلايتئنئن، ئشتةرئندة نة جاتقانئن ادام ذقپايدئ.
ازيادا جاتقان ءذندئستان مةن پاكستاننئث تةكةتئرةسئ، وثتذستئك كورةيا مةن سولتذستئك كورةيا داؤئ، قئتاي مةن جاپونيا ةلئنئث ارالعا بايلانئستئ تارتئسئ، يراننئث يادرولئق باعدارلاماسئ جونئندة تؤئنداعان ايقاي-شؤ، سيرياداعئ سوعئس جاعدايئ، ول قالا بةردئ «اراب كوكتةمئ» دةگةن اتپةن تانئس ءبئرقاتار اراب مةملةكةتتةرئندة ورئن العان توثكةرئستةر، لاتئن امةريكاسئندا جاتقان مةملةكةتتةردئث ا ق ش-پةن تايتالاسؤئ ايتا بةرسةك، كوپ. يسلام فؤندامةنتاليزمئ دةپ اتالئپ كةلگةن ةكسترةميستئك توپتار كةدةيشئلةنئپ كةلة جاتقان وزبةكستان مةن تاجئكستاندئ، ءتئپتئ قئرعئز جةرئن جايلادئ. دةمةك، الةمدئك ساياسات ذلكةن وزگةرئستةردئ باستان كةشئرؤدة. الداعئ ون جئلدا الةم قانداي بولماق، ازئرگة تاپ باسئپ ايتؤ قيئن. سوندئقتان ؤاقئت تالابئنا ساي ءبئز دة ءوز ذستانئمئزدئ تارازئلاپ، بةيئمدةپ وتئرعانئمئز ءجون.
- تذسئنئكتئ. دةمةك، ؤاقئتتئث تالابئنا ساي ةلئمئز ذستاناتئن ساياساتئن وزگةرتؤئ كةرةك دةيسئز عوي.
- ءيا. مئنانئ باسا ايتا كةتكةن ءجون. ءيا ءبئز كوپ أةكتورلئ ساياسات ذستاندئق. الداعئ ؤاقئتتا دا سودان اينئماعان ءجون. سول كوپ تارماقتئث ئشئندة نةگئزگئسئ ءبئز ءذشئن رةسةي تارماعئ ةدئ. ارينة، ةجةلدةن كةلة جاتقان كورشئلئگئمئز بار جانة وسئ ةكئ مةملةكةت تةرريتورياسئندا ءومئر ءسذرئپ جاتقان حالئقتئث ءومئر ءسذرؤ ذقساستئعئ بار. ونئث ذستئنة 70 جئل ءبئر كةثئستئكتة بولدئق. ةكونوميكا دا ءبئر-بئرئنة بايلاؤلئ بولدئ. تاؤةلسئزدئك جاريالاعان كةزدة وسئ بايلانئستار ءسال ءذزئلئپ (ةكونوميكالئق بايلانئس) قالدئ. كةز كةلگةن مةملةكةت كذشتئ بولؤ ءذشئن الدئمةن ةكونوميكاسئن جولعا قويئپ الؤئ كةرةك. وسئ تذرعئدان كةلگةندة، بئزگة سول قارئم-قاتئناستئ جولعا قويؤ ءذشئن كةدةندئك وداق، ءبئرئثعاي ةكونوميكالئق كةثةستئك كةرةك ةدئ. وعان قول جةتكئزدئك، ارينة.
سوناؤ توقسانئنشئ جئلدار قازاقستان ءذشئن داعدارئستار جانة رةفورمالار كةزةثئ بولدئ. ةكئ مئثئنشئ جئلداردئث باسئ قازاقستاننئث جةدةل دامؤ كةزةثئ. ال قازئر سول دامؤدئ توقتاپاي، العا قارئشتاي بةرؤ كةزةثئن وتكئزؤدةمئز. رةسةي مةن بةلورؤسسيامةن ةكونوميكالئق ئنتئماقتاستئقتئ الماستئرا المايدئ. ول ءذشئن قارئم-قاتئناس شةثبةرئن تةك رةسةيمةن شةكتةمةي، ةث الدئمةن دذنيةجذزئلئك ساؤدا ذيئمئنا كئرؤ قاجةت. باتئس، يسلام الةمئ، قئتاي تاعئ دا وزگة وركةنيةت كوشئنئث باسئندا تذرعان الپاؤئت ةلدةرمةن نةعذرلئم تئعئز بايلانئسقا ءتذسؤ. سول سةكئلدئ تذركئ جذرتئنئث بئرئگؤئنة كوش سالؤ. سئثارجاقتئ ساؤدا قاتئناستاردئث قئمباتشئلئق پةن ينفلياسياعا اكةلؤئ تاث ةمةس.
- ارينة، كورشئ ةلدةرمةن تاتؤ-ءتاتتئ بولعان، الئس-بةرئستئث دذرئس جولعا قويئلعانئ ءجون-اق. ءبئراق سوثعئ كةزدة رةسةي پرةزيدةنتئ پؤتين ةؤرازيالئق وداق دةگةندئ ءجيئ ايتاتئن بولدئ. مذنئث استارئندا باياعئ ك س ر و سةكئلدئ يمپةريا بولساق دةگةن ءازازئل جاتقان جوق پا؟
- راس، باستاپقئ كةزدة ينتةگراسيالئق باستامانئ كوتةرگةن ةلباسئمئز بولدئ. ونئ ةشكئم جوققا شئعارمايدئ. ءبئراق ةكئ تراكتوأكا بايقالدئ. ماسةلةن، ءبئز ةؤرازيالئق ةكونوميكالئق قاؤئمداستئق دةسةك، پؤتين ةؤرازيالئق وداق دةگةندئ عانا ايتادئ. ةكونوميكا ونئ قئزئقتئرئپ وتئرعان جوق. وعان ساياسي كةثئستئك قانا قاجةت بولئپ تذر. ونئث ئشكئ ويئ بةلگئلئ. تئزگئن مةن قامشئنئ قولعا الؤ. سوسئن ايتقانئنا كذشتةپ كوندئرؤ.
ءبئر وكئنئشتئ دذنية، ءبئز مذحيتتا ءجذزؤدئ ةمةس، تةثئزدة ءجذزؤدئ قالادئق. بذل قاتةلئك دةؤگة دة بولادئ. تةثئز دةپ وتئرعانئم بار-جوعئ 170 ميلليون تذرعئنئ بار كةدةندئك وداق. ال مذحيت دةگةنئم دذنيةجذزئلئك ساؤدا ذيئمئ. ءبئز وسئ ساؤدا ذيئمئنا كئرؤدة كةشئگئپ جاتئرمئز. ونئث پايداسئ شاش-ةتةكتةن. ال كةدةندئك وداقتان تاپقان پايدا شامالئ. ذتئلئس كوپ. ةكونوميستةردئث ةسةبئنة قاراساق، قاتةلئككة ذرئنعانئمئزدئ بايقاؤعا بولادئ.
تاعئ ءبئر بذل جةردة ةسكة الاتئن جايت، ول رةسةيمةن تئم جاقئنداسؤ بئزگة كةرئ اسةرئن تيگئزةدئ. نةگة دةسةث، باتئس رةسةيدئ ونشا جاقتئرا بةرمةيدئ. ال ونئث جةتةگئنة ةرگةن ةلگة دة سونداي كوزقاراس ذستاناتئنئ بئلگئلئ. سوندئقتان ةلباسئنئث تذركياعا بارعان سوثعئ ساپارئندا تذركئ حالئقتارئنئث بئرئگؤئن، تذركئ وداعئن قذرؤ جونئندة باستاما كوتةرؤئ وتة وثدئ.
ال پؤتيننئث كوكسةگةن ماقساتئنا كةلةر بولساق، باياعئ ك س ر و قايتا جاندانادئ دةؤ ارتئق. رةسةيدةن كوپ ةسة قؤاتتئ ك س ر و ءوز وداقتاسئمةن (أارشاأا اسكةري ساياسي ذجئمئ) «قئرعي-قاباق سوعئس» كةزئندة باتئسقا توتةپ بةرة الماي كذيرةپ قالعانئ بةلگئلئ. ال ونئث جانئندا رةسةي سوندايلئق قؤاتتئ ءهام قاهارلئ مةملةكةت ةمةس. ونئث ذستئنة سوثعئ زةرتتةؤلةرگة نازار اؤدارساق، ءوز ةلئندة پؤتيننئث بةدةلئ تومةندةپ كةتكةن. سونداي-اق قازاقستان بولسئن، وزگة بولسئن باياعئ تةمئر توردئث ئشئنة قايتا كئرؤگة قذلئقتئ ةمةس. اركئم وزئنشة ءومئر سذرگئسئ، وزئنشة ساياسات ذستانعئسئ كةلةدئ.
تاعئ ءبئرقاؤئپتئ جاعداي ول - رةسةيدة «ءتذرلئ ءتذستئ» توثكةرئستئث بولؤ ئقتيمالدئعئ. بذگئنگئ رةسةيگة قاراپ تذرئپ، ونئث بولؤئ مذمكئن دةگةن بولجام جاساؤعا بولادئ. ةگةردة رةسةي الاساپئرانعا ذرئنسا، ونئث اسةرئ قازاقستانعا دا، وزگة دة كورشئلةرئنة تيةدئ. وسئنئث ءبارئن ءبئزدئث ةليتا تارازئعا تارتئپ، ئشكئ ساياساتتئ ءالئ دة جوندةؤئ كةرةك-اق.
بئزدة دة باتئستا دا بذعان دةيئن مؤلتيكؤلتؤراليزم كونسةپسياسئ باسئم بولدئ. ياعني ءاربئر ذلتتئث سذرانئسئنا قاراي جاعداي جاساؤ. انئعئندا، ءبئزدئث مةملةكةتئمئز فةدةراتيأتئك ةمةس، ولاردئ ذلت دةپ اتاؤعا دا بولمايدئ. ولار ةتنيكالئق توپتار. سوندئقتان ذستانئمدا وزگةرئس بولعانئ ءجون. ءبئراق «سةن ورئسسئث، سةن ذيعئرسئث» دةپ بولة-جارا قاراؤ ةمةس. قايتا ولاردئ ذيئتا وتئرئپ «ذلكةن قازاق» ذلتئن جاساؤ قاجةت. سةن دة قازاق، مةن دة قازاق، ءبارئمئز دة ءبئر اتانئث بالاسئنداي بولايئق. تةگئمئز دة، ءتذرئمئز دة، تاعدئرئمئز دا بولةك ةمةس، نيةتئمئز ءبئر دةگةندةي اثگئمة ايتئلؤئ كةرةك. اسئرةسة، وزبةك پةن قازاق، ذيعئر بولئپ ءبولئنؤدئث قاجةتئ شامالئ. بئرةگةي ةل جاساؤ. وسئعان كذش سالؤ.
راس، ةكونوميكالئق جانة الةؤمةتتئك مودةرنيزاسيانئ باستان وتكةردئك. ةندئ ذلتتئق مودةرنيزاسيانئ قولعا الاتئن كةز كةلدئ. الةؤمةتتانؤشئلارئمئز سةپاراتيزم تؤئپ كةتپةي مة دةگةن ذرةيمةن ورئستئ زةرتتةدئ. وزگة ذلتتاردئث وزگةشةلئگئن زةرتتةدئ. تةك قانا قازاقتئث ةجةلدةن كةلة جاتقان ءدئندارلئعئ، قازاقتئث ةجةلدةن كوپ قذرامدئ ذلتتاردئ سئثئرگةنئ زةرتتةلمةي قالدئ. ةندئ وسئ ماسةلةنئ قولعا الؤ قاجةت. قئسقاسئ، قازاقستاندا «ذلكةن قازاق» ذلتئن جاساؤدئ كوپ كةشئكتئرمةي قولعا الؤعا ءتيئسپئز. ؤاقئت سونئ تالاپ ةتةدئ.
- ءبئر قئزئعئ، قاراپ تذرساثئز كةزئندةگئ ت م د شةثبةرئندةگئ «ءتذرلئ ءتذستئ» توثكةرئس بولعان مةملةكةتتةردةگئ ةؤرو-اتلانتتئق كوزقاراستاعئ باسشئلار ورئندارئنان تايدئرئلئپ، رةسةيگة كوزقاراسئ وث ادامدار بيلئك تئزگئنئن الا باستادئ. بذل جةردة ماسكةؤ بةلگئلئ ءبئر دةثگةيدة استئرتئن تئرلئك جاساپ جاتقانعا ذقسايدئ. . .
- راس، بذل جةردة رةسةيدئث قولتاثباسئن بايقاؤعا بولادئ. ويتكةنئ 2003- جئلعئ گرؤزياداعئ راؤشان، ؤكرايناداعئ (2004) القئزئل، قئرعئز ةلئندةگئ (2005 قئزعالداق توثكةرئستةرئ كةزئندة ةؤرو-اتلانتتئق كوزقاراستاعئ باسشئلار، توپتار بيلئككة كةلدئ. قاي-قايسئ دا ا ق ش-قا ارقا سذيةدئ. ءبئراق ولار بيلئكتة ذزاق قالا المادئ. كوپ ذزاماي ولاردئث ورنئن رةسةيگة بذيرةگئ بذراتئن توپتار باستئ. ارينة، بذل جةردة رةسةي قاراپ جاتپاعانئ كادئك. ت م د كةثئستئگئندة ءوز دةگةندةرئن جذرگئزؤ ءذشئن ايانباي جذمئس ئستةدئ. جاقتاستارئن بيلئككة اكةلؤگة تئرئسقانئ انئق.
نةسئن جاسئراتئن بار، بئزدة دة رةسةيشئل كذشتةر جةتكئلئكتئ. ءبئراق ءبئز ولاردئث ئقپالئندا كةتپةدئك. بذل تذستا ةلباسئنئث سئندارلئ جذرگئزگةن ساياساتئن مويئنداؤئمئز قاجةت. تذتاستئققا سةلكةؤ تذسئرگةن جوقپئز. دةگةنمةن ولارعا كةلگةندة ءبئز تئزگئندئ بوستاؤ ذستاؤدامئز. ولار وزدةرئنئث تئرلئگئن قايتا جانداندئرؤ ذستئندة. ماسةلةن، ذلتقا بايلانئستئ ءبئراز تئرلئكتةرگة قارسئ بولدئ. سونئث كةسئرئنةن ورالماندار باعدارلاماسئ توقتادئ. قازئر انتي-فاشيستئك كوميتةت پايدا بولدئ. ءتئل ماسةلةسئن كوتةرگةندةردئ كوپ ذزاماي ولار «فاشيست» دةپ تة اتاؤئ مذمكئن. ولار قازئر شةتةلگة بارئپ قازاقستان تؤرالئ ايقاي-شؤ تؤعئزئپ ءجذر. ءبئر وكئنئشتئسئ ول ذيئمنئث مذشةلةرئن ءبئز بئلمةيمئز، قويار تالابئ دا بةلگئسئز. شةتةلگة بارئپ شؤلاعانشا، بةتپةردةسئن اشئپ، «بئزگة مئناؤ ذنامايدئ، مئناداي تالابئمئز بار» دةپ اشئق ايتپاي ما؟ تئرلئگئ بةيمالئم توپ. قازاقستاننئث ءيميدجئن سئرتتا ءتذسئرئپ جذرگةن، ونداي جاسئرئن توپتاردئ ذستاپ، سوتتاؤ قاجةت. مذنئ ةلئمئزدئث تئنئشتئعئنا، تذتاستئعئنا ئرئتكئ سالؤ ءذشئن سئرتتان جاسالئپ وتئرعان لاس ساياسي تةحنولوگيا دةؤگة بولادئ.
- بذدان بئرنةشة جئل بذرئن، قازاقستاندئ سئرت ةلدةر «قايماعئ بذزئلماعان، تئنئش، بةيبئت ةل» دةيتئن. قئزئعاتئن جانة قئزعاناتئن. ءبئراق سوثعئ بئرةر جئلدا ةلئمئزدة ءتذرلئ وقيعالار بولدئ. لاثكةستةر باس كوتةردئ. جارئلئستار جاسالدئ. جالپئ، تئنئشتئعئمئزعا سةلكةؤ نةدةن ءتذستئ. ار جاعئندا نة جاتئر؟
- قازاقستان ذزاق ؤاقئت اتةيستئك مةملةكةت بولدئ. مئناعان نازار اؤدارئثئز، ماسةلةن، تاؤةلسئزدئككة دةيئن ةلئمئزدة قئرئق شاقتئ عانا نامازحانا بولدئ. جذرت كةلئپ، ناماز وقئپ، اثگئمةلةسئپ قايتاتئن. قازئر مةشئتتةردئث سانئ ءذش مئثنان استئ. بذل وتة جاقسئ ءذردئس. مةشئتكة كةلةتئندةردئث دةنئ جاستار. سول جاستاردئث تازالئققا، الكوگولدةن يماندئلئققا بةت بذرئپ جاتؤئ مةنئ قؤانتادئ. ارينة، كوپشئلئك اراسئندا ءبئرلئ-جاردئ ءتذرلئ اعئستارعا بوي الدئرئپ العان جاستار دا كةزدةسةدئ. ءبئراق وعان تراگةديا دةپ قاراماؤ كةرةك.
زاثدئلئق. بذل ءومئر. ساؤساقپةن سانارلئق باسبذزار شئقتئ ةكةن دةپ، دئننةن بةزؤگة بولا ما؟ يسلام جاس ءدئن، ةنةرگياسئ مول ءدئن. يماندئلئققا، تازالئققا شاقئراتئن ءدئن. ودان بويدئ اؤلاق سالؤعا بولمايدئ. اناؤ ةؤروپانئ، مئناؤ ازيانئ قاراثئز، ءوز ئشتةرئندة ءتذرلئ قاقتئعئستار، شةرؤلةر، نارازئلئقتار بولئپ جاتئر عوي. ءبئراق ولار ونئ قاسئرةت دةپ قاراپ، سودان ءبئر ذلكةن دراما جاساپ جاتقان جوق. مةملةكةت بولعان سوث، بئزدة دة بولادئ. كوندئگؤ كةرةك، زاثدئلئق دةپ قابئلداؤ كةرةك. سوندئقتان مةن ةلئمئزدئث تئنئشتئعئ بذزئلدئ دةپ ويلامايمئن.
ارينة، ةلئمئزدةگئ تئنئشتئقتئ قالامايتئندار، جذزدةگةن ذلت وكئلدةرئنئث اراسئنا ماي قذيئپ، جانجال تؤعئزعئسئ كةلةتئندةر، جةرئمئزدئث تذتاستئعئن بولشةكتةگئسئ كةلةتئندةر جوق دةؤگة بولماس. ولار ةلدةگئ كةيبئر توپتارعا اقشا توگؤ ارقئلئ دا شئرقئمئزدئ بذزعئسئ كةلةدئ. ءبئراق وعان ةل بولئپ قارسئ تذرؤ كةرةك. ويتكةنئ ئرگةسئ بذزئلعان ةلدئث وركةنيةتكة جةتؤئ نةعايبئل.
- نةگة ةكةنئن قايدام، قازئر قوعامدا «سةنئمسئزدئك سيندرومئ» دةگةن دةرت پايدا بولدئ. ويتكةنئ باسشئلئقتا وتئرعانداردئث كوپشئلئگئ الداعئ كذنگة سةنبةيدئ. بيلئكتة ؤاقئتشا وتئرمئز دةپ سانايدئ. الداعئ كذنگة ذرةيمةن قارايدئ. ءسال ءبئر نارسة بولسا، شةتةل اسئپ كةتؤگة دايار. بذل دةرتتئث ةمئ بار ما؟
- راس، العاشقئ كةزدة بيلئككة كةلگةندةردئث بارئندة رومانتيكا بولدئ. «تاؤةلسئزدئككة قول جةتكئزدئك. ةندئ كةرةمةت مةملةكةت قذرامئز. ءوزئمئز بي، ءوزئمئز قوجامئز» دةپ ويلادئ. حالئق تا سونداي ويدا بولدئ. وسئلايشا كوپ قاتةلئكتةرگة بوي الدئردئق. ونئ جذرتشئلئق سئنامادئ. «بيلئك ايتتئ، بولدئ، ءبارئ دذرئس» دةپ سانادئ. وكئنئشتئسئ سول. ءاؤ باستا-اق قوعامدا قالئپتاسقان بارلئق تذيتكئلدئ دةر كةزئندة شةشؤ كةرةك ةدئ، استامسئپ بارا جاتقانداردئ اياعئنان تارتئپ ءوز ورنئنا قويئپ وتئرؤ كةرةك ةدئ. ءبئز بذلاي ئستةي المادئق. ديالوگ بولمادئ. ةندئ ونئث دياگنوزئن تاپ باسئپ قويؤ قيئننئث قيئنئ. ءبئر عانا جول ول - جةمقورلئقپةن مةيلئنشة قاتاث كذرةس جذرگئزؤ. ةگةر قولئ تازا، ارئ تازا بولسا شةنةؤنئك نةگة شةتةل اسئپ قاشادئ؟ قاشپايدئ. ةلئ ءذشئن قئزمةتئن ارئ قاراي جالعاستئرا بةرةتئن ةدئ عوي. سئرتقا كةتتئ، دةمةك، ولاردئث ارئ دا، قولئ دا تازا ةمةس.
- ءبئر قئزئق جايت، قازئر قوعامدا «سةنئمسئزدئك سيندرومئمةن» قاتار «ساقالدئلار سيندرومئ» دةگةن ذعئم پايدا بولا باستادئ. ساقالدئ كورسة بولدئ جذرت تةرروريست دةپ ويلاتئن حالگة جةتتئ. بذعان نة جةتكئزدئ؟ ويتكةنئ جةر-جةردة بولعان «اتئس-شابئس، جارئلئستاردئث ءبارئنئث ارتئندا ءدئن جولئنا تذسكةن ساقالدئ توپتار تذر» دةگةن اثگئمة ءجيئ ايتئلادئ. بذل مةشئتكة بارئپ، يماندئلئق جولعا بذرئلا باستاعان جاستارئمئزعا كةرئ اسةر بةرئپ ءجذر مةي مة؟
- بئرئنشئدةن، ءبئز قازاق كونسةرأاتيزمئن، قازاق فؤندامةنتاليزمئن قورعاؤئمئز قاجةت. بذل قازاقئلئقتئ قورعاؤ دةگةن ءسوز. مئسالئ، يةرؤساليمدة ءداستذرلئ ءومئر سالتئن ساقتاعان ةأرةيلةر كأارتالئ بار. سول سةكئلدئ بئزدة دة اتا-بابا ءداستذرئن جالعاستئرامئن، ساقالدئ قويامئن، نة بولماسا شاشئمدئ تئقئرلاپ الئپ تاستايمئن، قازاقشا سويلةيمئن، قازاقشا قذشاقتاسئپ امانداسامئن دةيتئندةر تابئلؤئ مذمكئن. مةيلئ جذرسة جذرة بةرسئن. ودان كةلئپ كةتةر قاؤئپ جوق. قوعامعا زيانئ ءتيئپ جاتپاسا شةك قويؤعا بولمايدئ عوي. جالپئ، قوعامدا گارمونيا بولعانئ ءجون. ءداستذردئ دة ساقتا، العا دا جئلجئ.
مةن ءذندئستاندا بولدئم. ءبارئ ءوز تئلئندة سويلةيدئ. ءبئراق ولاردئ اعئلشئنشا بئلمةيدئ دةپ ايتا المايسئز. قاجةتتئلئك بولعان جاعدايدا عانا شةت تئلئندة سويلةسةدئ، ءبئراق تازا انا تئلئندة ءبارئ اعئپ تذر. ءداستذردئ جاقسئ ذستاعان. تةثئز جاعاسئندا سؤعا تذسكةندة تئم جالاثاشتانئپ العان ةشكئمدئ كورمةدئم. كوبئ ءتانئن كورسةتپةس ءذشئن فؤتبولكا كيئمئمةن، شورتئمةن، كويلةك-كونشةكپةن شومئلئپ جاتئر.
مودةرنيزاسيا قاجةت، ءبئراق ءداستذردئ ذمئتئپ كةتؤگة دة بولمايدئ. سول سةكئلدئ بذكئل قازاقستاندئقتارعا داستذرلئ ءومئر سالتئمةن جذرئثدةر دةپ ايتا المايسئز. سول سةكئلدئ جاهاندانؤدئث رةتئ وسئ ةكةن دةپ جالاثاشتانئپ كةتؤگة دة بولماس. ءار نارسةدة شةك بولعانئ ءجون. ءسوزدئث قئسقاسئ تاقيا كيگةن، نة بولماسا ساقال قويعانداردان ذركؤدئث رةتئ جوق. ماسةلة سونئث ساقالئندا ةمةس، ماسةلة ونئث ذلتجاندئلئعئندا.
- وسئ جةردة قازاقتئث بةت-بةينةسئ قانداي بولؤئ كةرةك دةگةن اثگئمة شئعاتئنداي.
- شئندئعئ سول، وزبةك دةسةث الا شاپاندئ، تاقيالئ ادام ةلةستةيدئ، قئرعئز دةسةث ايرئقالپاقتئ، تذركئمةن دةسةث سةثسةث بورئك كيگةن جان كوز الدئمئزعا كةلة قالادئ. ال قازاقتئ وسئنداي وزگةشة تذردة ةلةستةتؤ قيئن. تئم مادةنيةتتةنئپ، ةؤروپاشالاپ كةتتئك. تةك ءبئر تويلاردا عانا قازاقئ شاپان، كامزول كيگةندةردئ كورؤگة بولادئ. ءبئراق ول، جالپئ، ذلتتئث بةت-بةينةسئن بةرة الماسئ حاق. نة ئستةؤ كةرةك؟ دةمةك، فؤندامةتالدئ قازاقتئث بةينةسئن جاساؤ ءذشئن، بذل جةردة ةتنوگرافتار جذمئس ئستةگةنئ دذرئس-اؤ.
ماسةلةن، ءذندئستاندا قئزدار مةن كةلئنشةكتةردئث ءبارئ دةرلئك ساري كيةدئ، ياعني ءداستذرلئ كيئمئن كيئپ كذندةلئكتئ كذن كةشةدئ. وثتذستئك كورةيانئث پروفةسسورلارئ تةك كورةيشة عئلئمي بايانداما جاسايدئ ةكةن، اؤدارماشئ اعئلشئنشاعا اؤدارعاننان كةيئن، تازا اعئلشئنشا سذراقتارعا جاؤاپ بةرةدئ. ةؤروپادان، امةريكادان ءوز ةلئنة ورالعان ةأرةيلةردئث وزدةرئ-اق، «ة، ءبئزدئث اتا-بابامئز وسئلاي كيئنگةن ةكةن عوي، بئز نةگة سول داستذرگة بةت بذرماسقا» دةگةن ويدا قالادئ. سول سةكئلدئ بئزدة دة سونداي كأارتالدار بوي كوتةرئپ جاتسا، جامان بولماس ةدئ-اؤ. ءبئراق ةندئ بذل ارمان عوي. ءبئز وتة سالعئرت، بويكذيةز ذلتپئز. جاثاشئل بولعانعا ذمتئلامئز، ال مادةنيةتئمئزدئ جاثعئرتؤعا، ءداستذرئمئزدئ ساقتاؤعا كةلگةندة ولاقپئز، ةنجارمئز.
- جالپئ، قوعامعا نة جةتپةيدئ دةپ ويلايسئز؟
- بايقاپ تذرساث، قوعامدا تاپ كذرةسئ بايقالدئ. ماسةلةن، ماثعئستاؤداعئ جاعداي. ةثبةكتة ءادئل اقئ ءبولئس كةرةك. سوندا ةلدئث تاپ تاراپئنان قاق جارئلؤئ توقتايدئ. ةكئنشئ ءبئر ماسةلة، قوعام ورئسشئل قازاق، قازاقشئل قازاق دةپ بولئنة جازدادئ. قذدايعا شذكئر قازئر بذل پروسةسس توقتادئ. قازئر ورئستئلدئ قازاقتاردئث وزئندة وتانشئلدئق مئنةز پايدا بولدئ. ولار قازاق نومةنكلاتؤراسئنئث مةملةكةتشئلدةرئ كذرةستة الدا تذر دةسةك تة بولادئ.
جالپئ، مةنئث ويئمشا ذلتقا ءبولئنؤدئ قويؤ كةرةك-اؤ دةيمئن. ةث ماثئزدئسئ ذلكةن قازاق ذلتئن جاساؤ كةرةك. بار كذش سوعان ارنالعانئ دذرئس. ماسةلةن، سوثعئ ون جئلدا ذيعئر ذلتئ 26 پايئزعا ءوسؤئ كةرةك ةدئ. ءبئراق ولار بار-جوعئ 7 پايئزعا ءوستئ. قالعانئ قايدا كةتتئ دةيسئز عوي، سةبةبئ ولار قازاق بولئپ جازئلئپ جاتئر. وزدةرئن قازاق رةتئندة سةزئنة باستادئ. سول سةكئلدئ وزبةكتةر اراسئندا دا سونداي ءذردئس باستالؤدا. مذنداي جاعدايعا جةتؤ ءذشئن مةكتةپتةردئ ورئس-قازاق-وزبةك دةپ بولمةي بئرةگةي مةكتةپ جاساؤ قاجةت. باعئت-باعدار قازاقشا بولؤئ شارت. سوندا ءبئز «ذلكةن قازاق» دةيتئن جاثا ذرپاق دايارلاي الامئز. سوندا ذلت ئشئندةگئ باسةكة مةريتوكراتيا پرينسيپئمةن، ياعني تةگئنة قاراي ةمةس تالانتئنا قاراي جالعاسادئ.
اثگئمةلةسكةن سةيسةن امئربةك ذلئ
دةرةككوز: «ايقئن» گازةتئ