قاراجورعانئث قازاقتئكئ ةكةنئن «قارا تاستار» دا دالةلدةپ وتئر

 استانا. 31- قازان. قازاقپارات - «قاراجورعا» گيننةستئث رةكوردتار كئتابئنا ةنئپ، ةلئمئزگة بةتتةي باستاعاندا ءبئرئمئز قؤانا قارسئ الئپ، قالاي بيلةؤ كةرةكتئگئن قاعئپ اكةتسةك تة، كةيئمئز ونئث قازاق ءبيئ ةكةندئگئنة كذمان كةلتئرة باستادئق. قئتايدئث تاسقا ويئلعان دةرةكتةرئنة سذيةنسةك «قاراجورعانئ» قازاقتان الئستاتؤدئث قاجةتئ شامالئ ةكةنئن تذسئنةتئن سياقتئمئز.
None
None

«قاراجورعانئ» عانا ةمةس قازاق بي ونةرئن زةرتتةپ جذرگةن قئتايداعئ «شئنجاث قوعامدئق عئلئمدارئ» جؤرنالئنئث باس رةداكتورئ، مادةنيةتتانؤشئ، پروفةسسور ياسين قذمار ذلئمةن سذحباتئمئزدئ ذسئنامئز.

 - «قاراجورعا» گيننةستئث رةكوردتار كئتابئنا ةنگةننةن بةرئ تالاس-تارتئسقا دا ءتذستئ. ءوزئثئز «قاراجورعانئ» قالاي زةرتتةي باستادئثئز؟

- «قاراجورعانئث» گيننةستئث رةكوردتار كئتابئنا ةنؤئ قازاق مادةنيةتئندةگئ ذلكةن ءبئر قذبئلئس. ونئث ذستئنة كةيئنگئ كةزدةرئ سولعئنداپ قالعا بي مادةنيةتئن جانداندئرؤداعئ ماثئزئ ةرةكشة بولدئ. اسئرةسة قازاقستاندا جاثا ءبئر ورلةؤگة كوتةرئلدئ. قئتاي قازاقتارئ ءذشئن «قاراجورعا» بةيتانئس ةمةس. الايدا ءبئزدئث ءمان بةرمةگةن ءبئر جاعئمئز وسئ بيلةپ، ذرپاقتارعا جالعاپ جذرگةنمةن ءبيدئث تاريحئ تؤرالئ بذرئن ايتپاعان دا، جازباعان دا ةكةنبئز. كةيئنگئ كةزدةرئ «قاراجورعا» قازاقتئث ءبيئ ةمةس، قازاقتا بي بولماعان دةگةن سياقتئ قاتة تذسئنئكتةر شئعا باستاعاننان كةيئن مادةنيةتتانؤشئ رةتئندة وسئ جاعئنا كوبئرةك دةن قويدئم. كوپ ماتةريالدار ئزدةدئم. وسئنئث ئشئندة مةنئث ةث ءبئر دةن قويعانئم قئتايدئث تاريحي دةرةكتةرئ بولدئ.

- بي ونةرئن زةرتتةپ ءجذر ةكةنسئز. قازاق ءبيئنئث تامئرئن سوناؤ تاريحپةن جالعاپ كورةيئكشئ؟2506827  2506827 

- كوشپةندئلةر - تاريحتئث ارباسئن العا سذيرةؤشئلةر، شئعئس پةن باتئستئث، وثتذستئك پةن تةرئستئكتئث مادةنيةت الماسؤئنئث دانةكةرئ بولعاندار. باتئس وقئمئستئلارئ مادةنيةت جانة مادةنيةت تاراتؤ دةگةندئ اتالمئش ءئرئ وركةنيةت ورتالئقتارئنئث، ودان قالسا ءذندئ-ةؤروپويتتاردئث قانجئعاسئنا بايلاؤ ءذشئن، بارلئعئن جئبةك جولئ دةگةنگة تاؤةلدةدئ. ارعئ تاريحتا مادةنيةت كوبئنة جئبةك جولئمةن ةمةس، كوشپةلئلةردئث كوش جولئمةن، جورئق جولئمةن تارالدئ. ات تا، ات ابزةلئ دة، اربا دا، قولا دا، اؤئ بئتةؤ شالبار دا، ذزئن قونئش وكشةلئ ةتئك تة، العاشقئ ءان، كذي، بي، اثئز ادةبيةت تة، توتةم دة، تاعئ وسئ ءتارئزدئ سانسئز مادةنيةت ذلگئلةرئ كوشپةلئلةردئث كوشئ مةن جويقئن جورئعئ ارقاسئندا شئعئسقا جةتئپ وتئردئ. وسئ كوشپةندئلةر مادةنيةتتئث نةبئر كةرةمةتتةرئن جاراتتئ دا، تاراتتئ دا. ولاردئث ءورئس-قونئستارئندا مادةنيةت ئزدةرئنئث ءجئپ ذشتارئ قالئپ وتئردئ. مئنة سولاردئث ءبئرئ، ءارئ بئرةگةيئ كوشپةلئلةردئث ءبيئ بولاتئن.

بي - ادامزات مادةنيةتئندةگئ ءارئ قاراپايئم، ءارئ سئرلئ قذبئلئس. ونئث تامئرئ تةرةث، مازمذنئ تذثعيئق. وعان ءار حالئقتئث نانئم-سةنئمئ، ارمان-تئلةگئ، ةستةتيكاسئ، مئنةز-قذلقئ، بولمئس-ءبئتئمئ، جان سةزئمئ سياقتئلار سئثئرئلگةن. ءارقانداي ذلتتئث ءبيئنئث، بئرئنشئدةن، وزئندئك بوتةن بوگةنايئ بار. ةكئنشئدةن، ونئث تئم ارئدان قالئپتاسئپ جالعاسئپ كةلة جاتقان جذلگةسئ جانة دةرةگئ بار. قازئرگئ كةزدة ادامزات ءان اؤةنئنئث دة، كذيئنئث دة، ءبيئنئث دة الؤان ءتذرئ بار. الايدا، سولارعا قاراپ وتئرئپ بذل قايسئ ذلتتئث ءان-ءبيئ ةكةندئگئن بئردةن بئلؤگة بولادئ. ال ءبئر ذلتتئث ءوزئنئث دة سانداعان ءانئ، كذيئ، ءبيئ بار. ولاردئث دا ءبئر-بئرئنةن ايئرماشئلئعئ بار. ءبئر ذلتتئث ءتذرلئ-ءتذرلئ ءبيئ بولعانئمةن ونئث ةث باستئ ارقاؤئ ءبئر، ياعني ءبئر ءتذپ اعاشتئث تامئرئ مةن بذتاعئ جان-جاققا شاشئراي بئتكةنئمةن، الايدا ءدئثئ ءبئر، جاپئراق ءپئشئنئ ذقساس. ونةر دة وسئلاي. قازاق ءبيئنئث دة، كورةي ءبيئنئث دة، ذيعئر ءبيئنئث دة، تيبةت ءبيئنئث دة تاريحي قالئپتاسقان ذلگئسئ، ارقاؤئ بار، ول سولاردئث كئمدئكئ ةكةندئگئن ايشئقتاپ تذرادئ.

كوپتةگةن دةرةكتةر بي ونةرئنئث تئم ارئدان قالئپتاساتئندئعئن، ونئث تةز وزگةرئسكة تذسة قويمايتئندئعئن دالةلدةپ وتئر. مئسالئ، قئتايدئث تارئم ويپاتئ ماثئنداعئ جاسئل القاپتاردان تابئلعان بؤددالئق قابئرعا سؤرةتتةردةن (1-2-سؤرةت) قازئرگئ ذيعئر ءبيئنئث وسئدان مئث جئل بذرئن قالئپتاسقاندئعئن، ال قئتايدئث سولتذستئك ولكةلةرئنةن تابئلعان لياو پاتشالئعئ داؤئرئندةگئ (ب.ز. 907 ج. - ب.ز.1125 ج.) قئتانداردئث (قيدانداردئث) قابئر قابئرعا سؤرةتتةرئنةن (سؤرةت-3) قازئرگئ كورةي ءبيئنئث دة وسئدان مئث جئل بذرئن قالئپتاسقانئن بايقايمئز.

 - دةمةك، قازاق ءبيئنئث دة ارعئ توركئنئن انئقتاؤدا وسئنداي دةرةكتةرگة سذيةنؤگة بولادئ عوي؟

- دذرئس ايتاسئث! ءبئزدئث اتا-بابالارئمئزدئث قالدئرعان دةرةكتةرئ جارتاس بةتتةرئندة قالعان. وسئنئث كوپتةگةن دالةلدةرئن ئزدةپ تاؤئپ ساراپتادئم. ءتاثئرتاؤدئث (تيان-شان) شئعئس جاعئندا قئتايدئث ورتا جازئعئنان تارئم، ءتاثئرتاؤ ارقئلئ ورتا ازياعا وتةتئن جيايؤگؤان دةگةن ذلكةن قاقپا بار. سول جةردة قاراتاؤ اتتئ تاؤ سئلةمدةرئ سوزئلئپ جاتئر. 1970 - جئلدارئ وسئ قاراتاؤدان جارتاس سؤرةتتةرئ تابئلعان بولاتئن. 1981 - جئلدارعا كةلگةندة وسئ قاراتاؤ پةتروگليفتةرئن قئتايدئث گانسؤ ولكةسئ ونئ مةملةكةتتئك قورعاؤ وبيةكتئسئنة ةنگئزدئ. ءسويتئپ ونئ قئتايدئث عالئمدارئمةن قوسا، شةتةلدئك ارحةولوگتاردا ذزاق ؤاقئت زةرتتةدئ. ناتيجةسئندة عالئمدار بذنئ ءبئزدئث زامانئمئزدان بذرئنعئ 2000 - جئلدئث الدئندا سالئنعان سؤرةتتةر ةكةنئن انئقتاعان بولاتئن. سونئث ئشئندة عالئمداردئ وزئنة ةث باؤراعانئ وسئ پةتروگليفتةرئندةگئ ةرةكشة اسةم دة جاندئ بةينةلةنگةن توپتئق بي كورئنئستةرئ بولدئ (4-سؤرةتتةن 8-سؤرةتكة دةيئن.).

قاراتاؤ پةتروگليفتةرئن سؤرةتتئ تاسقا ةگةپ، قاشاپ سالؤ تاسئلئنة قاراي عالئمدار ءذش توپقا بولگةن. سونئث ئشئندةگئ بي كةسكئندةرئ تاس نةمةسة باسقا قاتتئ قذرالدارمةن ةگةپ سالعان سؤرةتتةر توبئنا جاتادئ. ولار تئم ارعئ زاماندئ، قئتاي جئلنامالارئنا ساي جانگو زامانئنان حان ديناستياسئ داؤئرئنة دةيئنگئ (ب.ز.ب. 475 ج. - ب.ز. 220 ج.) تؤئندئلار دةپ انئقتالدئ.

   - ءسئز ايتئپ وتئرعان قاراتاؤ پةتروگليفتةرئندةگئ بي كةسكئندةرئ قازاق ءبيئ، سونئث ئشئندة «قاراجورعا» ةكةندئگئن قالاي انئقتادئثئزدار؟

- ءبئز ونئ انئقتاؤدا ولاردئث قيمئلئنا عانا قارامادئق. بي بيلةگةن ادامداردئث باسئنداعئ شوشاق باسكيئم مةن ونئث توبةسئنة تاعئلعان ذكئ دة ءبئزدئث ونةرگة جاقئن ةكةنئن ايعاقتادئ. كةزئندة حان ديناستياسئ جانة ودان بذرئنعئ داؤئردة عذنداردئث باسئندا تاعاتئن ذكئلةرئ بولعان. ونئ سول كةزدةردة ورتا جازئقتاعئ قئتايلارعا دا دارئعان. ونئث جازبا، ارحةولوگيالئق دةرةكتةرئ ساقتالعان. دةمةك، عالئمدار قاراتاؤ پةتروگليفتةرئندةگئ بي كةسكئندةرئ توثئرةگئندةگئ ارحةولوگيالئق دةرةكتةر، تاريحي جازبالار جانة سؤرةتتئ سالؤ ءتاسئلئ جانة ونداعئ بةينةلةنگةن مادةنيةت ذلگئلةرئ سياقتئلارعا سذيةنة وتئرئپ، جانگو زامانئنان حان ديناستياسئ داؤئرئنة (ب.ز.ب. 475 ج. - ب.ز. 220 ج.) دةيئنگئ ساقتاردئث، يذزلةردئث (نذكئس)، ذيسئندةردئث نةمةسة عذنداردئث تؤئندئلارئ دةپ تذجئرئمدايدئ. ولار ءبئزدئث تاريحشئ عالئمدارئمئزعا بةيتانئس تا ةمةس. كةزئندة وسئ وثئرلةردة ساقتار بولعان، ودان يذزلةر ئرگة تةؤئپ، ولار ذيسئندةردئ شاپقان، كةيئن عذنداردئث سذيةمةلئمةن ذيسئندةر ةس جيناپ، ةلئن قذراپ قايتا يذزلةرگة تاپ بةرئپ، ولاردئ باتئسقا قؤئپ تاستاعان. ونئث سوثئنان ذيسئندةردئث ءوزئ باتئسقا ئلة القابئنا اؤعان. ودان بذل وثئرگة ءبئر مةزةت عذندار مةكةندةگةن.

قئتاي عالئمدارئ ءار تذرعئدان زةرتتةي كةلة قاراتاؤ پةتروگليفتةرئندةگئ بي كةسكئندةرئنئث ارعئ زامانعئ ساقتار، يذزلةر، ذيسئندةر، عذندارعا ءتان ةكةندئگئن تذجئرئمداعانئمةن، الايدا ونئث قانداي بي ةكةندئگئن، قازئرگئ قاي ذلتتئث بيئمةن جالعاسائتئنئدئعئن زةرتتةمةگةن.

ال بذل بيلةرگة قازاقتئث كوزئمةن قاراعاندا، ولاردئث قازئرگئ قازاقتئث «قاراجورعا» ءبيئنئث ارعئ توركئنئ ةكةندئگئ كورگةن جةردةن تانؤعا بولادئ. ونداعئ سؤرةتتةردةگئ ءبيدئث تيبةتتةردئث (نةمةسة قيانداردئث) بيئنة دة، تارئم اينالاسئنداعئ ذيعئرلاردئث دا، قيئر شئعئستاعئ كورةيلةردئث دة، ورتا جازئقتاعئ بايئرعئ قئتايلاردئث دا بيلةرئنة ذقسامايتئندئعئ بئردةن اثعارئلادئ. اياق-قول، دةنة قيمئلدارئنئث بارلئعئ تذگةلدةي «قاراجورعا» بيئمةن بئردةي.

تاعئ ءبئر ايتا كةتةتئن دالةل، سؤرةتتةردئث سالئنؤ ءتاسئلئ ةسئك التئن ادامئ، ذرئمجئدةگئ ةرةنقابئرعا تاؤئنئث باؤرايئنداعئ قذتئبي قئزئل تاس سؤرةتتةرئندةگئ توپتئق بي، ئلة وبلئسئنئث كذنةس اؤدانئ جاقتان تابئلعان قولا جاؤئنگةرلةردئث ءمذسئنئ، التايداعئ پازئرئق مادةنيةتئ، بةرةل قورئمئنداعئ قازبا قالدئقتاردئث بةينةلةؤ ونةرئمةن سايكةس كةلةدئ. كوركةمدةؤ تاسئلدةرئ دة ذقساس.

- «قاراجورعانئ» سول كةزدةگئ تذركئ تايپالارئمةن اؤئلئ ارالاس، قويئ قورالاس وتئرعان موثعولدئث ءبيئ دةپ تة ءجذر عوي؟

- قاراتاؤ پةتروگليفتةرئ بذل تذجئرئمدئ تةرئسكة شئعاردئ. شئندئعئندا سوثعئ مئث جئلدئقتا تذركئ تايپالارئ مةن موثعول تايپالارئنئث ارالاس وتئرعان كةزدةرئ كوپ بولدئ. بذل كةزدة ءتذرلئ مادةنيةت الماسؤ تولاسسئز ءجذرئلئپ وتئردئ. سونئمةن بئرگة رؤ-تايپالاردئث ءوزارا ءسئثئسؤئ دة تولاستامادئ. قايسئ تايپا كذشةيسة السئرةگةنئ سوعان باعئنئشتئ، تاؤةلدئ بولدئ، ءتئپتئ ونئث قذرامئنا ةنئپ كةتئپ جاتتئ. سونئث سالدارئنان قازاق رؤ-تايپالارئنئث ءبئر بولئگئ موثعول قذرامئندا دا قالئپ قالدئ. قازئرگئ قازاقتئث كةرةي، نايمان، قوثئرات، ت.ب. تايپالارئنئث سول بايئرعئ اتئمةن موثعول قذرامئندا قالعاندارئ دا بارئ بةلگئلئ. سوندئقتان قازاق «قاراجورعاسئنئث» موثعولدا دا از دا بولسا ساقتالؤئنا عاجاپتانؤدئث قاجةتئ جوق. «قاراجورعانئ» موثعولعا تاؤةلدةگةندة، دومبئرانئ دا بةرة سالؤعا تؤرا كةلةدئ.

سايئپ كةلگةندة، «قاراجورعا»» ءبيئن تذتاس قازاق ءبيئنئث ارعئ جذلگةسئ، التئن ارقاؤئ دةؤئمئزگة ابدةن نةگئز بار. ول ادامزات ءبيئنئث ئشئندةگئ دة ةث ةرتة دامئتئلعان بي ذلگئلةرئنئث ءبئرئ دةپ سةنئممةن ايتا الامئز.

- ال، موثعولياداعئ قانداستارئمئزدئث «قاراجوعانئ» «سال كذرةث» كذيئ نةگئزئندة شئققان نةمةسة «ايؤ ءبيئ» دةگةن پئكئرلةرئن ةستئپ جاتامئز. بذعان كةلئسةسئز بة؟

- جوق، بذل تذجئرئممةن مذلدة كةلئسپةيمئن. «ايؤ ءبيئ» دةپ اتالاتئن بي بار. ونئث «اقساق ايؤ» دةپ تة اتايدئ. 2000 - جئلدئث الدئندا ساقتار «قاراجوعا» دةپ اتالدئ ما، الدة باسقاشا اتالدئ ما ول جاعئ بةلگئسئز. قاراجورعا جايلئ قازاقتئث كةيئنگئ زاماندارداعئ اثئزدارئ وتة كوپ.

قازاقتا قارا جورعا، قارا ارعئماق، قارا تذلپار دةگةن ءسوز تئركةسةرئ كوپ كةزدةسةدئ. دةمةك، قازاق ءذشئن «قارا» ءسوزئ قاسيةتتئ دةپ تانئعان. «اعاجاي-التاي» انئندة بئلاي ايتئلادئ:

ءور التايدان دذركئرةپ ةل كوشتئ عوي،

اقدالانئث توسئندة وق ةستئ عوي.

قارا ارعئماق ءسذرئنئپ قؤ تومارعا،

قارا ناردئث بذيداسئن جاؤ كةستئ عوي.

بذل جةردة دة «قارا» ءسوزئن اسپةتتةپ وتئر. وسئ ارقئلئ دا «قاراجورعا» ءسوزئنئث قازاق تئلئنة جات ةمةستئگئن راستاؤئمئزعا بولادئ.

- «قاراجورعانئ» «بؤئن ءبيئ» دةپ ايتئپ جذرگةندةر بار؟

- «بؤئن ءبيئ» دةگةنئمئزدئث كةيئنگئ كةزدة ايتئلئپ جذرگةن عئلئمي اتاؤئ، عئلئمي سيپاتئ عانا. ال ءبيدئث اتئ «قاراجورعا». بؤئن بيئنة جاتاتئن «قاراجورعا» تةكتةس بيلةر كوپ قوي.

- سوناؤ تاستارعا ويئلعان بي بويئنشا الئپ قاراعاندا قازئرگئ بيلةنئپ جذرگةن «قاراجورعا» دذرئس بيلةنئپ ءجذر مة؟

- حالئق اراسئنداعئ «قاراجورعا» سول تاستارعا ويئلعان بيمةن كوپ ايئرماشئلئعئ جوق، دذرئس بيلةنئپ ءجذر. الايدا، سوثعئ كةزدةردة «قاراجورعانئ» بذزئپ جذرگةندةر بار، ولار حالئق ةمةس، بي كاسئبئمةن شذعئلدانئپ جذرگةن ارنايئ ماماندار. وسئ جاس بيشئلةرئمئز «قاراجورعانئث» قيمئلئن باسقا بيلةرمةن ارالاستئرئپ قاسيةتئن بذزئپ ءجذر. بذل جةردة بارلئعئمئز قازاقتئث حالئق ءبيئ مةن قازاق ءبيئ دةگةندئ اجئراتا ءبئلؤئمئز كةرةك. قازاقتئث حالئق ءبيئ قازاقتئث داستذرئنةن اتتاپ كةتپةيدئ. ماسةلةن، اسئرةسة ايةل ادامداردا اياعئن كوككة كوتةرؤ، كويلةگئن جوعارئعا كوتةرؤ، كئندئگئن اشئپ شالقاسئنان ءتذسؤ، ةكئ اياعئن كةرئپ جاتؤ، اسپانعا سةكئرؤ حالئق بيئندة جات قيمئلدار. ونئ يسلام دئنئمةن بايلانئستئرماعان كذننئث وزئندة قازاقتئث ادةپ-يباسئنا ساياتئن تانئم. قازاقتئث يبالئلئعئ سونشالئق ايةل ادام ادئمداپ تا جذرمةگةن. ونئ دورةكئلئككة، بئلئمسئزدئككة بالاعان. وسئلايشا حالئق بيئنئث بارلئعئ ذلتتئق داستذردةن اتتامايدئ. ال، كةز-كةلگةن وسئ زامانعئ بيلةردئ قالاي بيلةسةث دة جاراسادئ.

- قئتايدا بي ونةرئن زةرتتةؤ قاي دةثگةيدة؟

- جاسئرارئ جوق، وتة تومةن دةثگةيدة زةرتتةلدئ دةپ ايتار ةدئم. ولاي دةيتئنئم، جاقئندا شئنجاث حالئق باسپاسئ مةملةكةتتئك باعدارلاما بويئنشا «قازاقتئث دالا مادةنيةتئ» اتتئ جةلئلةس 40 كئتاپتئ باسپادان شئعارؤ جونئندة تاپسئرما الدئ. سونئث بةس كئتابئن مةن جازدئم. سونئث بئرةؤئ «قازاقتئ بي مادةنيةتئ». وكئنئشتئسئ قولدا بار دةرةك وتة از. بئزدة بي زةرتتةؤ ةندئ باستالئپ كةلة جاتئر. كونة جازبا دةرةكتةردة بي ونةرئ جايلئ جازئلعان. قئتاي دةرةكتةرئندة جازئلعان تاث حاندئعئ كةزئندةگئ قاثلئ ءبيئنئث اتاعئ جةر جارعان. «قاثلئ قئزئ» دةگةن قئتاي اقئندارئنئث ولةثدةرئ بار. قئتاي جازبا دةرةكتةرئندة قاثلئلاردئث ءبيشئ بولاتئندئعئن، عذندار مةن ذيسئندةردئث مؤزئكا مادةنيةتئنئث دامئعاندئعئن كوپ جازعان. سونئث ءبارئ قئتايداعئ قازاقتار جاعئنان قذنتتاپ زةرتتةلمةگةن.

- سذحباتئثئزعا راحمةت!

اثگئمةلةسكةن مايگذل سذلتان

دةرةككوز:

baq.kz

سوڭعى جاڭالىقتار