شئثعئس حان جةتئسؤدا تؤئلدئ دةگةنگة كئم سةنةدئ؟

- مةن قئتايدا تؤئپ-ءوستئم (زةينوللا سانئك، جازؤشئ، تاريحشئ). سوندئقتان قئتاي ارحيأئندةگئ ءبئراز ماتةريالداردئ كورؤگة مذمكئندئگئم بولدئ. ونئث ذستئنة بةيجئثدة وقئدئم. 40 جئل باسپادا جاؤاپتئ رةداكتور بولئپ قئزمةت اتقاردئم. سول سةبةپتئ، مةنئث ورتالئق مذراعاتتارداعئ بذكئل ماتةريالداردئ اقتارؤ، كورؤ مذمكئندئگئم مول بولدئ. تةك مادةني رةأوليؤسيا كةزئندة قئتاي بذكئل باسپالاردئ توقتاتئپ، باسپا قئزمةتكةرلةرئن «حالئق جاؤئ» سانادئ.
جيئرما جئلداي تؤعان جةرئمئزگة كةلة الماي، 10 جئل ذرئمجئدة ازاپ شةكتئك، ودان وتباسئمئزبةن اؤئل-قئستاققا اپارئپ ةثبةكپةن وزگةرتؤ دةگةن زاثدارئ بويئنشا جازالادئ. ةگةر قؤعئن-سذرگئنگة تذسپةگةنئمدة مةن قازاق تاريحئنئث ءبئراز بولئگئن زةرتتةؤگة قول جةتكئزةر ةدئم دةپ ويلايمئن. جاسئم 78 گة كةتئپ بارادئ. قوعامدئق فورماسيانئ سوناؤ اؤئل ومئرئنةن كوردئم. فةوداليزم، سوسياليزم، كاپيتاليزم دةگةندةرئثنئث ءبارئن باستان كةشئردئم. ءبئرقئدئرؤ دذنيةنئ كوثئلگة توقئدئم. سذراپ وتئرعان ساؤالئث ورئندئ. ويتكةنئ قازاق تاريحئنئث وتة كوپ بولئگئ، اسئرةسة ارعئ بابالارئمئزدئث تاريحئ قئتايدا جاتئر.
- سوناؤ سانكت-پةتةربؤرگتةگئ مذراعاتتارعا تاريحشئلارئمئزدئث قولئ جةتة بةرمةيتئن كورئنةدئ. ول جةردةگئ قذپيا دةرةكتةردئ تةك وقئپ، ميعا توقئپ شئعؤعا عانا مذمكئندئك بار ةكةن. جازئپ الؤعا، كوشئرمة جاساؤعا، سؤرةتكة تذسئرؤگة رذقسات ةتئلمةيتئن كورئنةدئ. ال قئتايدئث ارحيأتةرئندة قالاي؟
- ةجةلگئ قئتاي مةن ءبئزدئث ةجةلگئ اتا-بابامئز تذركئلةر قويان-قولتئق ارالاسقان. ءبئزدئث بابالارئمئز قازئرگئ شئنجاثنئث ارعئ بةتئندة، ةجةلگئ ساقتار مةن عذنداردئث، ءذيسئن، قاثلئلاردئث مةكةنئ دةگةن ذلئ قورعاننئث تذبئندة ءومئر سذرگةن. اتا-بابالارئمئز قئتايلارمةن تئعئز قارئم-قاتئناستا بولعان. انئقتاپ ايتقاندا ب.ة.ب. 10- عاسئردان ب. ة. 10- عاسئرئنا دةيئنگئ جيئرما عاسئر ؤاقئت اتا-بابالارئمئز قئتايلارمةن قويان-قولتئق ارالاسقان. ماسةلةن، سذي پاتشالئعئ 2 عاسئر، تاث پاتشالئعئ 3 عاسئر، ةكةؤئ 5 عاسئرعا جؤئق حاندئق قذرعان. وسئ كةزدة قئتايدئ تذركئ پاتشالارئ بيلةگةن. سوندئقتان ولار تذركئ مادةنيةتئن قابئلداعان. قئتايدئ موثعولدار دا، مانجؤلةر دة ءذش عاسئر بيلةگةن. شئثعئس حان زامانئندا تذركئ مادةنيةتئ دامئعان. سول كةزدة دة ءبئزدئث اتا-بابالارئمئزدان كوپتةگةن عالئمدار، عذلامالار، اقئن-جئرشئ، ادةبيةتشئ، سؤرةتشئلةر، قذسنيحاتشئلار شئققان. بذلاردئث بارلئعئنئث دا جازبالارئ قئتاي ارحيأئندة سايراپ تذر.
- زةينوللا اعا، ءسئز ايتئپ وتئرعان تاريحي دةرةكتةر قئتايدئث ناقتئ قاي قالاسئندا؟ وعان ءبئزدئث تاريحشئلارئمئزدئث قولئ جةتة الدئ ما؟
- بذرئن قئتايدا جذرگةنئمدة جةرگئلئكتئ ةلدئث وكئلئ بولعاندئقتان ذرئمجئدةگئ، بةيجئثدةگئ ارحيأتةرگة ةمئن-ةركئن كئرةتئنبئز. ال شةتتةن بارعان تاريحشئلارعا كئرؤ قيئن. قئتاي ءوزئ سةكةمشئل حالئق. ئشكئ ءتارتئبئ دة مئقتئ. «وزگة ةلدةن تاريحشئلار نةگة كةلدئ؟ نةنئ زةرتتةمةك؟ ءبئزدئث مادةني مذرالارئمئزعا قول سذقپاي ما؟» دةگةن ساؤالدار قئتايلار ءذشئن قاشان دا باستئ ورئندا. بئزدةن عئلئم اكادةمياسئنداعئ باقئت ةجةنحان ذلئ دةگةن جئگئتتئث قئتايدئث ارحيأئندةگئ ءبئراز دذنيةگة قولئ جةتتئ. قازئر سول قئتايشا جازئلعان ماتةريالداردئ اؤدارئپ، مةثگةرؤگة تالاپتانؤدا. قئتاي تاريحئنئث مامانئ عوي، قئتايشاعا جةتئك.
- ال ءوزئثئز سول قذپيا ارحيأتةردة قانشا مارتة بولا الدئثئز؟
- قئتايدا جذرگةندة قاجةت ؤاقئتتا بارئپ اقتاراتئنبئز. ءذرئمجئنئث ارحيأتةرئندة كوپ بولدئم. قازئر ول جاقتا ءتارتئپ تة، قاعازباستئلئق تا قيئنداپ كةتتئ. دةي تذرعانمةن، ئشكئ قئتايدئث ارحيأتةرئنة كئرئپ-شئعئپ جذرگةندةر بار. ءوزئم دة كئردئم. مةنئث قولئمدا قازئر قازاقتئث ادةبيةت تاريحئنا قاتئستئ كوپتةگةن قذندئ دةرةكتةر بار. ب.ة.ب. 10- عاسئردا «ساق انا جئرئ» دةگةن جئر بولعان. ول قئتاي ارحيأئندة ساقتاؤلئ. قازاقستان قازاق ادةبيةتئنئث تاريحئن قايتا جازاتئن بولسا، الدئمةن «ساق انادان» باستاؤئ كةرةك. ويتكةنئ، «ساق انا» ءبئزدئث حاتقا تذسكةن ةث العاشقئ جئرئمئز. ماسةلةن، ول جئر بئلاي باستالادئ:
«باتئستامئن مةن. ورنئقتئم وسئ اراعا،
بئقئعان اث مةن قذس تذر ءالئ بوساعادا.
ءتاثئردئث حانشايئمئ جاراتقان جار بولار،
جئلجئمان بذل توپئراقتان،
ةمةس مةن قار بولار.
تارتئلدئ سئرناي، كوثئلگة شاتتئق قذيئپ.
ءذمئتئم كوككة ورلةدئ، پاتشامئز پةرزةنت ءسذيئپ». كوردئثئز بة؟ وتة ةرتةدةگئ جاثا ةرادان بذرئنعئ 10- عاسئردئث جئرئ. ياعني 3000-4000 جئلدئث الدئنداعئ جئر. «ساق انا» جئرئن جازئپ العان قئتاي عالئمئ مو تيانزئ. «ساق انانئ» قئتايدا شي ؤاث مؤ دةيدئ. «ساق انا» - دةگةنئث باتئس پاتشالارئنئث اناسئ دةگةن ءسوز. بذل، بالكئم، انالئق ءداؤئر. سوندئقتان دا ايةلدةردئ ءبئرئنشئ ورئنعا قويادئ. بذل جئر ةث العاشقئ انالئق ءداؤئردئث جئرئ.
دةمةك، قازاقتئث ادةبيةت تاريحئ وسئ «ساق انا» جئرئنان باستالؤئ كةرةك. پروفةسسور تذرسئنبةك كاكئشةأ مةنئث وسئ جئرلاردئ اؤدارعان اؤدارمالارئمدئ ةجةلگئ قازاق ادةبيةتئ دةگةن كئتاپقا قوسئپ، جارئققا شئعارعان ةدئ. ءبئراق كةيئنگئ كةزدة جالعاسئن تاپپاي قالدئ.
- «ساق انانئ» ايتئپ جاتئرسئز عوي... قئتايدئث كونة ارحيأتةرئندة ءبئزدئث تاعئ قانداي جئرلارئمئز بولؤئ مذمكئن؟
- لي باي دةگةن قئتاي اقئنئنئث جئرلارئ كوپ. لي بايدئث ارعئ تةگئ تذركئ. باي جذيي، شذي ماؤگذث، چئث ياؤجين سئندئ ءبئر شوعئر ليريك ءارئ رومانتيك اقئندار بولعان. ولاردئث دا ارعئ تةگئ تذركئ. كةيبئر تاريحشئلار بذلاردئ قئتاي اقئنئ دةپ ءجذر. ءبئراق ةجةلگئ قئتاي مادةنيةتئنئث جارتئسئ تذركئ مادةنيةتئ بولئپ ةسةپتةلةدئ. تذركئ مادةنيةتئنةن شئققان عالئمدار بار. ماسةلةن، تةك اقئندار عانا ةمةس، اسپان دةنةلةرئن، ماتةماتيكانئ، قذسنيحاتتاردئ زةرتتةيتئن عالئمدار بولعان. ةجةلگئ تاريحتا بذلاردئث بارلئعئ دا تذركئلةر. ال شئثعئس حان داؤئرئندة بذل عذلامالاردئث ءارقايسئسئنئث رؤئن جازئپ وتئرعان. قاثلئنئث، ءذيسئننئث، نايماننئث اقئنئ دةپ ولاردئ رؤئمةن انئقتاپ جازعان.
قئتايلارعا مادةنيةت تذركئلةردةن بارعان. قئتاي تئلئندة «سوثعئ حانناما» دةگةن كئتاپ بار. سول كئتاپتا مئناداي دةرةك بار. ارئستان ويئنئ كؤسان مؤزئكاسئمةن ورئندالادئ. كؤسان دةگةنئ - كذشار (ةجةلگئ قاثلئلاردئث مةكةنئ) قالاسئنئث مؤزئكاسئ دةگةن ءسوز. جاثا ةرانئث 87- جئلئ قئتاي پاتشاسئنا ارئستان تارتؤ ةتئلگةن. باي جذيدئث «ارئستان جئرئ» دةگةن جئرئ وسئلاي دذنيةگة كةلگةن. باي جذيي بذل جئردئ ةجةلگئ ذيسئندةر تذرعان مةكةندة جازعان. ول دا زةرتتةؤدئ قاجةت ةتةتئن دذنية.
- ءسئز زةرتتةؤدئ قاجةت ةتةتئن كونة جادئگةر جئرلاردئ ايتئپ جاتئرسئز. تاريحشئلاردئث اؤزئنان ابئلاي حاننئث سوثعئ حاتئ قئتايدا ساقتاؤلئ دةگةندئ ةستئپ قالئپ جاتامئز. بذل قانشالئقتئ انئق مالئمةت؟
- ابئلايدئث سوثعئ حاتئ قئتايدا ساقتاؤلئ. ول - انئق. باقئت ةجةنحان ذلئ قئتايعا بارئپ، حاتتئث ءتذپنذسقاسئن كوشئرمةگة ءتذسئردئ. حات جاريالانئپ كةتكةننةن كةيئن قئتاي جاعئ ءتارتئپتئ كذشةيتتئ. قازئر ونداي تاريحي دةرةكتةردئ قولعا ءتذسئرؤ قيئننئث قيئنئ. رذقسات تةك ةكئ مةملةكةتتئث كةلئسئمئ ارقئلئ عانا جذزةگة اسادئ.
- باقئت ةجةنحان ذلئنان باسقا تاريحشئلارئمئزدان تاعئ كئمدةر قئتايدئث ارحيأتةرئن يگةرة الدئ؟
- قويشئعارا سالعارا ذلئ قئتايداعئ تاريحي قذجاتتاردئ انئقتاؤعا تالپئندئ. ءبئراق قويشئعارانئ تذساعان قئتاي ءتئلئن جةتئك بئلمةيتئندئگئ. تاپقان دةرةكتةرئن قازاقشاعا اؤدارتتئ، ونئث ءوزئ ءبئراز ؤاقئتتئث شارؤاسئ. قويشئعارا ول دةرةكتةردئ كئتاپ ةتئپ شئعاردئ. ءبئراق ونئث ءبئراز پئكئرلةرئنة ءوزئم قوسئلمايمئن.
- ماسةلةن قانداي پئكئرلةرئنة؟
- قئتاي دةرةكتةرئندةگئ ؤسؤثداردئ ءذيسئن ةمةس دةيدئ. قئتاي ءتئلئنئث اكسةنتئ، سويلةؤ مانةرئ بار. قويشئعارانئث اتئنئث ءوزئن قئتايلار كؤيچيكالا دةپ جازادئ. مةنئ زةينوللا دةي المايدئ، زاينؤللا دةيدئ. ءذسؤثدار ذيسئندةر ةمةي، كئمدةر ةندئ؟ ءبئر رةت جولئققانئمدا قويشئعارا ةكةؤئمئز وسئنداي دذنيةلةرگة كةلئسپةي قالدئق. ءالئ دة قويشئعارا سالعارا ذلئنئث انئقتاعان دةرةكتةرئن قاراپ شئعؤئم كةرةك. سوعان ؤاقئت جار بةرمةي ءجذر. مةن قئتايداعئ كونة جئرلارئمئزدئث ءبئرازئن تاؤئپ، قئتايشادان قازاقشاعا اؤدارئپ «مذرالار نةنئ ايتادئ؟» دةگةن كئتاپقا كئرگئزدئم. ول جئرلاردئث بارلئعئ قازاقتئث ادةبيةت تاريحئنا كئرؤگة ءتيئستئ .
- كةيبئر تاريحشئلارمةن پئكئرئثئزدئث بئرئكپةيتئنئن ايتئپ وتئرسئز. سوثعئ كةزدة ءار-ءار جةردة، ءتئپتئ تاريحشئلاردئث ءوزئ دة: «قازاق ءوزئنئث ذلتتئق تاريحئن جازا العان جوق»، - دةگةن پئكئر ايتئپ ءجذر. بذعان نة دةيسئز؟
- قازئرگئ تاريحشئلاردان مامبةت قويگةلدئنئث پئكئرلةرئ كوثئلئمة قونادئ. ءبئراق ول دا كةثةس زامانئنئث تاريحشئسئ. ارعئ دذنية تاريحئن زةرتتةي قويعان جوق. ارعئ دذنية تاريحئن، اتا-بابالارئمئز تذركئلةردئث ذلئ يمپةرياسئن، مادةنيةتئن، ءومئر-سالتئن قازاق تاريحشئلارئنان ءتذپ-تذقيانئنا شةيئن زةرتتةگةن ةشكئم جوق. ءتئپتئ ابئلاي حان تؤرالئ دا تاريحشئلار الاؤئز پئكئردة. بئرةؤلةر ابئلايدئث رةسةيگة قوسقانئن قازاقتاردئ وتار ةلگة اينالدئردئ دةپ كئنالايدئ. ةندئ ءبئر تاريحشئلار ابئلايدئث ذستانعان ساياساتئن دذرئس سانايدئ.
قازاقتئث ذلتتئق تاريحئ تؤرالئ سذراعئثنئث ءمانئ زور. ءبئز قالايدا ذلتتئق تاريحتئث جازئلؤئنا اتسالئسؤئمئز كةرةك. ذلتتئق تاريحتئ جازؤ ءذشئن ابئلايدان تارتئپ، بذكئل تاريحي تذلعالارئمئزدئث ئستةگةن شارؤاسئ، ذستانعان ساياساتئنا ذلت مذددةسئ تذرعئسئنان قاراؤئمئز قاجةت. ذلتتئق تاريحتئ ذلتقا جانئ اشيتئن ادامدارعا جازدئرعانئمئز دذرئس.
مةن قئتاي ارحيأئنةن تابئلعان ابئلاي حاننئث قئتايعا جازعان حاتئن تاؤئپ گازةتكة جاريالادئم. ول حاتتا ابئلاي: «تارباعاتاي مةن تاشكةنت مةنئث جةرئم. ءوز جةرئمدئ وزئمة قايتارئثدار»، - دةگةن. سونداي ادامدئ قالاي قازاقتئ بودان عئپ رةسةيدئث قولئنا سالئپ بةرگةن دةيمئز؟ مةنئث قولئمدا تاعئ ءبئر قذندئ دةرةك بار. ول - قئتايدا جازئلعان قازاقتئث ساؤدا تاريحئ.
قازاقتئث ةجةلگئ كوشپةندئلةر مادةنيةتئ تؤرالئ ةدأارد شةپي دةگةن امةريكالئق پروفةسسور 19 تاراؤدان تذراتئن زةرتتةؤ جازعان. مةنئث قولئمدا قازاقتئث 100 جئلدئق ساؤدا تاريحئ بار. قئتايداعئ ةث قذندئ كئتاپ سانالاتئن «باتئس ءوثئرئ ساؤدا تاريحئ» دةگةن كئتاپتئ قولئما ءتذسئردئم. بذل كئتاپتا حؤاثحئ مةن سئرداريا اراسئنا العاشقئ جئبةك جولئنئث نةگئزئن سالعان ءبئزدئث اتا-بابامئز تذركئلةر ةكةنئ باياندالادئ. ال ابئلاي زامانئنداعئ قازاق-قئتاي ساؤداسئنئث 100 جئلدئق تاريحئ ءوز الدئنا جاتقان ذلكةن دذنية. دةمةك، حاتقا تذسكةن، ءبئراق، ءالئ دة زةرتتةلمةگةن قازاقتئث ساؤدا تاريحئ قولئمئزدا تذر. مذنئ تةك تاريحي تذرعئدان زةرتتةؤ قاجةت. ساياسات ارالاسئپ كةتسة بولمايدئ.
- ءبئر سوزبةن ايتقاندا، ذلتتئق تاريحئمئزدئث جازئلماي جاتقانئنا ةجةلگئ تذركئ ءداؤئرئن، سول داؤئردةگئ مادةنيةتتئ زةرتتةي الماي جاتقانئمئز كةدةرگئ بولئپ تذر عوي سوندا؟
- البةتتة. تذركئ ءداؤئرئ ءوز الدئنا، قازاقتئث ةجةلگئ مذراعاتتارئن، ساؤدا تاريحئن دا تذبةگةيلئ زةرتتةي الماي وتئرمئز. ماسةلةن قازاقتاردا شةثبةرةك، توبئق دوپ دةگةن اتذستئ ويئندارئ بولعان. وسئنئث ءبارئ انئقتايتئن، زةردةلةيتئن دذنيةلةر.
- قازاق تاريحئندا زةرتتةلمةگةن قذپيا دةرةكتةردئث كوپ ةكةنئن ايتئپ وتئرسئز. تاريحئمئزدا ةل سةنبةيتئن «سةنساسيالار» بار ما؟
- تاريحشئلار ايتئپ جذرگةن شئثعئس حاندئ جالايئر دةگةنگة سةنبةيمئن. شئثعئس حاننئث تؤئپ وسكةن جةرئ جةتئسؤ دةگةن دة سةنبةيتئن «سةنساسيا». ويتكةنئ، بذكئل وقيعا ورحون-ةنيسةي بويئندا، موثعول دالاسئندا ءوتئپ جاتسا، موثعولدار وزدةرئنئث پاتشاسئنئث، قذپيا شةجئرةسئنئث 800 جئلدئعئن تويلاسا، شئثعئس حاندئ موثعول ةمةس، قازاق دةؤ شئندئققا جاناسپايدئ. شئثعئس حاندئ قازاق دةؤ ءذشئن، اؤةلئ قازاق ةكةنئن دالةلدةيتئن دةرةكتةردئ اشئپ، موثعولداردئ مويئنداتؤئمئز كةرةك. ويتپةيئنشة، شئثعئس حاننئث قازاق ةكةنئ سةنبةيتئن «سةنساسيا» بولئپ قالا بةرةدئ.
سذحباتتاسقان - قارلئعا يبراگيموأا
«حالئق ءسوزئ» گازةتئ