وزدةرئن «ناعئز مذسئلماندار» رةتئندة تانئپ، وزگةلةردئ «كاپئر» دةپ سانايتئندار كوبةيدئ

ةلئمئزدئث ئشئندة كذماندئ، ةلدئ بئرئكتئرةتئن ةمةس، كةرئسئنشة، بةرةكةسئن الئپ، توزدئراتئن توپتار، ةلگة ئشتةي ئرئتكئ سالؤشئ، دةسترؤكتيأتئ ءدئني اعئمداردئث ءئس-ارةكةتئ قاؤئپ توندئرؤدة. ءدئندئ ءوز پايداسئنا قاراي بذرمالاپ، يسلامي نانئم-تانئمداردئ شاتاستئرؤشئلار كوپتةپ كةزدةسةدئ. ول توپتار مةن اعئمداردئ عالئمدار زةرتتةي كةلة ولاردئ دةسترؤكتيأتئ، راديكالدئ، فؤندامةنتالدئ نةمةسة ةكسترةميستئك دةپ اتاپ ءجذر.
بذل اعئمداردئ پسةأدو يسلامدئق دةپ اتاپ وتئرعانئمئز دا وسئعان بايلانئستئ. سةبةبئ «پسةأدو» تئركةسئ - جالعان دةگةن ماعئنانئ بةرةدئ، ياعني ءداستذرلئ يسلامنئث كةيبئر قاعيدالارئن باسقاشا ءتذسئنئپ، بذرمالاپ، ونئ وزدةرئنئث راديكالدئ يدةولوگيالارئنا اينالدئرئپ، ءدئن ئشئندة ءدئن تؤئنداتئپ جذرگةن ءدئني اعئمدارعا ءتيئستئ ايتئلاتئن ذعئم.
قازئردة ا ق ش، ورتالئق ازيا مةن ت م د ةلدةرئندة، سونئث ئشئندة قازاقستاندا دا ءوز بةينةسئن كورسةتئپ ذلگةرگةن ذيئمدار قاتارئندا مئنالار بار: ءال-كايدا، تاليبان، وزبةكستان يسلام قوزعالئسئ (يدؤ)، حيزب-ؤت-تاحرير، سالافيتتةر، ورتالئق ازيا مودجاحةدتةرئنئث جاماعاتئ جانة ت.ب.
قازاقستان حالقئنئث سوثعئ كةزدة كوپ قوزعايتئن ماسةلةسئ - سالافيلئك پةن ؤاههابيلئك اعئمدارئنئث ءئس-ارةكةتتةرئ.
سالافيلئك تاريحئندا ةلةؤلئ ءئز قالدئرعان حارران قالاسئندا دذنيةگة كةلگةن فيقه عالئمئ ءابؤ ءال-ابباس تاحيؤددين احمةد يبن ءابد ءال-حاليم يبن تايميا (1263-1328) بولدئ. يبن-تايميانئث جولئن ذستانؤشئلار قاتارئندا يبن ءال-كايم ءال-جاؤزيا، حافيز از-زاحابي سةكئلدئ شاكئرتتةرئ بولعان. XVIII ع. ءومئر سذرگةن مذحامةد يبن ابدؤل-ؤاههاب يبن تايميانئث جولئن جالعاستئرؤشئسئ بولئپ تابئلادئ. سالافيلئك ءئلئمنئث نةگئزدةرئنة كةلةتئن بولساق، سالافيتتةر ءومئر مةن ءدئننئث بارلئق جاقتارئن قذران اياتتارئ جانة مذحاممةد پايعامباردئث حاديستةرئمةن سايكةستةندئرؤ قاجةتتئلئگئن، وسئعان وراي ايات نةمةسة حاديستئث شئنايئ تؤرا ماعئناسئ بذرمالانباؤئ ءتيئس ةكةندئگئن بةتكة ذستاپ، بارلئق ذستانئمداردا پايعامبار ساحابالارئنئث ادئستةرئن باسشئلئققا الؤ كةرةكتئگئن؛ شاريعات قاعيداتتارئن قاتاث ساقتاؤ قاجةتتئگئن، يسلامعا نةگئزدةلمةگةن باسقارؤعا جول بةرمةؤ، يسلامعا جاثاشئلدئقتاردئ ةنگئزؤگة تئيئم سالؤدئ ايتادئ. الايدا وزدةرئ قذراندا جازئلعان اياتتاردئث ماعئناسئن بذرمالاپ، وزدةرئنة ئثعايلئ تذرعئدا ءتذسئندئرئپ، ذستانؤشئلارعا تاراتادئ.
ق م د ب ءتوراعاسئنئث ءبئرئنشئ ورئنباسارئ، «حازئرةت سذلتان» مةشئتئنئث باس يمامئ قايرات جولدئباي ذلئنئث پئكئرئنشة، سالافيلئك بؤكأاليزممةن ةرةكشةلةنةدئ. ياعني ايات-حاديستةردئث استارئن، ماقساتئنا ذثئلمةي، بةتئن قانا قالقئپ الئپ، وزدئگئنشة تذسئندئرؤگة بةت بذرادئ. «سالاف» ءسوزئ «بذرئنعئلار» دةگةندئ بئلدئرةدئ. ءدئني تةرمينولوگيادا «ساليقالئ سالافتار» دةلئنگةن كةزدة ساحابالار، ولاردئث كوزئن كورگةن تابيعيندةر مةن بذلاردئث دا كوزئن كورگةن تاباعا تابيعيندةر مةثزةلةدئ. ءبئراق ءدئني تةرمينولوگيادا بةلگئلئ ءبئر اعئمعا «سالافتار» دةپ ايتئلمايدئ. سالافيتتةر وكئلدةرئ بولسا ونئ پايدالانئپ، وزدةرئن «بذرئنعئ پايعامبار زامانئنداعئ مذسئلمان جولئن ذستانامئز» دةپ جةكةلةگةن ادامداردئث يدةياسئن ناسيحاتتاپ ءجذر.
ؤاههابيلئك پةن سالافيلئكتئ ءبئر اعئم دةؤشئلةر دة بار. جالپئ، ؤاههابيلئك ؤاقئت تذرعئسئنان كةلةتئن بولساق، سالافيزمنةن الدةقايدا كةش پايدا بولدئ. الايدا ؤاههابشئلار وزدةرئن سالافيتپئز دةپ اتاپ جذرگةنئ بارئمئزگة ءمالئم. سونداي-اق جوعارئدا كةلتئرئلگةن قايرات جولدئباي ذلئنئث پئكئرئنة سذيةنسةك، سالافتار دةپ قازئرگئ كةزدة ناقتئ اعئمعا قاتئستئ ايتئلمايتئندئعئن ةسكةرؤ ءجون بولادئ.
تار جانة ناقتئ ماعئناداعئ ؤاههابيلئك نةگئزئن 1703-1797- جئلدارئ نةدج قالاسئندا اراب ءدئندارئ مذحاممةد يبن ءال-ابدؤل-ؤاههاب سالعان، باستاپقئ يسلام، ياعني «بذرئنعئ ساحابالار يسلامئنئث» تازالئعئن قايتا جاثعئرتؤعا باعئتتالعان ءدئني-ساياسي ءئلئم. ءبئراق قازئرگئ تاثدا كةث ماعئنادا، «ؤاههابيلئك» ذعئمئن يسلاممةن جامئلعان ءدئني-ساياسي ةكسترةميزمدئ سيپاتتاؤ ءذشئن قولدانؤدا. ؤاههابيلئك اعئمنئث ةرةكشةلئگئ - سةنئم ماسةلةسئندة فاناتيزمگة بوي الدئرسا، وزئنةن باسقا پئكئردةگئلةرمةن كذرةسئ ةكسترةميزمگة تولئ بولادئ.
ءار نارسةنئث تةرئس جاعئ دا بولادئ دةپ قارايتئن بولساق، ءداستذرلئ يدةولوگيانئث دذرئس تالقئلانباي، راديكالدئ سيپاتقا ءوتؤ قاؤپئنة اينالاتئنئن ءبئز ذمئتپاؤئمئز قاجةت. سول سةكئلدئ ؤاههابشئلار ابدؤل-ؤاههابتئث جانة ونئث جاقتاستارئ قالئپتاستئرعان ءئلئمئن نةگئزگة الئپ، ونئ جاثا يدةيالارئمةن تولئقتئرئپ راديكالدئ تذستارئن دامئتئپ جئبةردئ.
ؤاههابيلئك (سالافيلئك) ءئلئمنئث قاعيداتتارئنا - ءتاؤحيد - ءبئر قذدايعا سةنؤ، دئنگة قوسئلعان ءتذرلئ جاثاشئلدئقتان باس تارتؤ (بيدعا)، ءدئني سةنئمسئزدئكتة ايئپتاؤ (تاكفير) جانة كاپئرلةرمةن سوعئسؤ (دجيحاد) جاتادئ.
ولار زايئرلئلئق پةن دةموكراتيالئق مةملةكةتتئك پرينسيپتةرئنة، كونفةسسياارالئق ديالوگ پةن كةلئسئمگة، ساياسي ينستيتؤتتاردئث قازئرگئ قذرئلئمئنا، زاثدارئنا قايشئ كةلةدئ. ءتئپتئ ولاردئ مذلدة ماقذلدامايدئ.
يسلام دئنئندةگئ ءبئر پارئز امالدئ ورئنداماعان مذسئلماندئ كاپئر دةپ سانايتئن ؤاههابتئث ذستانئمئ بارلئق ءتورت سؤنيتتئك ءمازحابتاردئث (حانافيتتئك، شافيتتئك، مالئكتئك، حانباليتتئك) ءدئني تذسئنئكتةرئنة قايشئ كةلةدئ.
كاپئرلةر قاتارئنا ولار كوپ قذدايعا تابئنؤشئلاردئ، بيداعاتشئلاردئ، دئننةن بةزگةندةردئ (ارابشا - مؤرتاد)، مذنافئقتاردئ (ةكئ جذزدئلةر)، بارلئق باسقا كونفةسسيا وكئلدةرئن (حريستياندار، يؤدةيلةر، بؤدديستةر، كريشنايتتةر ت.ب.)، سونداي-اق يسلامداعئ ؤاههابيلئك ةمةس اعئمدئ ذستانؤشئلاردئ (سؤفيزم، شيزم ت.ب.) جانة بارلئق يدةولوگيالئق ذستانئمداردئ (كوممؤنيستئك، زايئرلئ، دةموكراتيالئق، كاپيتاليستئك ت.ب.) مويئندايتئنداردئ جاتقئزادئ.
ؤاههابشئلار (سالافيتتةر) اؤليةلةر-دئث زيراتئنا بارؤعا قارسئ شئعادئ. پايعامبارلاردئث جانة اؤليةلةردئث رؤحئنان شاپاعات سذراعان مذسئلمان اؤليةلةردئث كةسةنةسئنة جانة قاسيةتتئ جةرلةرگة بارئپ، ولاردئ سةبةپ ةتئپ، دذعا جاساعان ادام كاپئر بولادئ دةپ سانايتئن ؤاههابشئلار (سالافيتتةر) كةسةنة سالؤ، كةسةنةلةردة ناماز وقؤ، ارؤاقتاردئث رؤحئنا ساداقا اتاؤ مذشرئكتئك دةپ ةسةپتةيدئ. مذنداي كوزقاراس قازاقستان مذسئلماندارئنئث ءداستذرلئ ذستانئمدارئن نةگئزسئز ايئپتاؤ بولئپ تابئلادئ. مذنداي يدةيالار ةلئمئزدةگئ مذسئلمان حالئقتارئ اراسئندا ءدئني نةگئزدةگئ پئكئر قايشئلئقتارئنئث تؤئنداؤئنا، سونئث ناتيجةسئندة ءدئني ارازدئقتاردئث ورشؤئنة سةبةپ بولادئ.
سالافيتتةر مةن ؤاههابشئلار ءوز تذرعئلارئن كورسةتؤدة راديكالدئ سيپاتقا كوبئرةك جاقئن كةلةدئ. كوبئنةسة سولاردئث اراسئندا ةكسترةميستئك ءارئ قارؤلانعان توپتاردئث ذلكةن ذلةسئ بار. ةث قاؤئپتئسئ، يدةولوگياسئندا جيهاد ماسةلةسئ اؤقئمدئ ورئن الاتئن سالافيلةر جانة ولار سةكئلدئ باسقا دا اعئمدار مةن قوزعالئستار (سالافيتتةر قاؤئمداستئعئنئث باسقا دا كوپتةگةن تارماقتارئ، سولاردئث ئشئندة تاكفيرلةر، مادحاليتتةر جانة جيهاديستةر) بةيبئت ءئس-ارةكةتتةرئنةن قارؤلئ شابؤئلدار مةن لاثكةستئككة دةيئن وثاي اؤئسا الادئ. زةرتتةؤشئلةر ولاردئث ءدئني دايئندئعئنان وتكةن ادامنئث وتة راديكالدانئپ، زاثدئ بيلئككة، باسقا ءدئن وكئلدةرئنة، زايئرلئ ازاماتتارعا وشپةندئ قارسئلاسقا اينالاتئنئن، ءوزئنئث ساياسي ماقساتئنا جةتؤ ءذشئن كةز كةلگةن ءتاسئلدئ قولداناتئنئن، سونئث ئشئندة قارؤلئ قاقتئعئسقا دا باراتئنئن ايتادئ.
ؤاههابيلئك يدةولوگيا بذگئندة ءال-قايدا، تاليبان، وزبةكستان يسلام قوزعالئسئ (يدؤ)، حيزب-ؤت-تاحرير، سالافيتتةر، ورتالئق ازيا مودجاحةدتةرئنئث جاماعاتئ، ءال-اكسا ازاپ شةگؤشئلةرئنئث بريگاداسئ، حاماس ت.ب. سةكئلدئ ةكسترةميستئك ذيئمداردئث باستئ ذستانئمئنا اينالعان.
ماسةلةن، «كاپئرلةرمةن كذرةسؤ يدةياسئ» اتالعان اعئمداردئث بارلئعئندا دةرلئك ورئن الادئ. تاكفيرشئلةر ارابشادان اؤدارعاندا «كاپئرلئكپةن ايئپتاؤ» دةگةندئ بئلدئرةدئ. «تاكفير» جاماعاتئنئث مذشةلةرئ وزدةرئنئث پئكئرلةرئ مةن مئنةز-قذلئقتارئ بويئنشا راديكالدئق (باتئل شارالارعا باراتئن) كوزقاراستارئمةن ةرةكشة كوزگة تذسةدئ. تاكفيرشئلةر جيهاد - يسلام مةملةكةتئن قذرؤدئث ةث باستئ قذرالئ دةپ سانايدئ. وسئ جةردة «جيهاد» ماسةلةسئنة توقتالئپ كةتةتئن بولساق، اتالعان اعئمداردئث «جيهاد» ذعئمئن تئكةلةي سوعئس رةتئندة قابئلداپ جاتقانئ دا وكئنئشتئ جايت. ونئث اياسئ وتة اؤقئمدئ بولعاندئقتان، ادامدار ونئ تذرلئشة ءتذسئنئپ، ءمانئن سان-ساققا جذگئرتؤئ كوپتةپ كةزدةسةدئ.
نةگئزئندة، «جيهاد» ءسوزئنئث اراب تئلئندة «بةلگئلئ ءبئر ناتيجةگة، ماقساتقا جةتؤ ءذشئن قايرات جذمساؤ، ئنتا-جئگةر تانئتؤ، تئرئسؤ، كذرةسؤ» دةگةن ماعئنالارئ بار. جيهاد - ةث اؤةلئ ادامنئث ءوزئن تذزةتؤئ. ئشكئ دذنيةسئ مةن جذرةگئن تازارتؤئ، ءوز بولمئسئن قئزعانشاقتئق، قاناعاتسئزدئق، سابئرسئزدئق، جالقاؤلئق، تاكاپپارلئق سةكئلدئ كذللئ جامان قاسيةتتةردةن ارئلتئپ، ولاردئث ورنئن كوركةم قاسيةتتةرمةن تولتئرؤدئ بئلدئرةدئ.
قازئرگئ كةزدة ؤاههابيلئك يدةولوگياسئ بةلگئلئ ءبئر دةثگةيدة ةلئمئزدئث مذسئلمان جاستارئ اراسئندا كةثئرةك تارالؤدا. ءتذرلئ اعئمدار مةن توپتارعا بولئنگةن قازاقستاندئق مذسئلماندار ءبئر-بئرئنة وشپةندئلئكپةن قاراپ، ءبئرتذتاس مذسئلماندار قاؤئمئ اراسئندا الاؤئزدئق پايدا بولا باستادئ. وسئنداي اعئمدار مةن توپتارعا بولئنگةن مذسئلماندار ءبئر مةشئتتئث ئشئندة قاتار تذرئپ ناماز وقئمايدئ. ءبئر-بئرئنةن بولةكتةنئپ جذرةدئ، ءتئپتئ كةيدة ءبئرئن-ءبئرئ «كاپئر» دةؤگة دةيئن بارئپ ءجذر. وسئنداي جولعا تذسكةن جاستار وزدةرئنئث اتا-انالارئمةن قاتار وتئرئپ تاماقتانبايدئ، ولاردئ ناماز وقئماعاندارئ ءذشئن «كاپئر» سانايدئ. كةيبئر توپتاردئث مذشةلةرئ مةشئتتةرگة بارؤدان دا باس تارتئپ، يمامدارعا ءدئنسئز ذكئمةت تاعايئنداعان دةپ ايئپ تاعادئ.
سان عاسئرلار تاتؤ تذرعان قازاق ةلئ ءذشئن مذنداي كةلةثسئز جاعدايلارعا جول بةرؤ ذلكةن قاتةلئك. سوندئقتان اتا-بابامئز ذستانعان مةيئرئمدئ يسلام ءدئنئن دذرئس ءتذسئنئپ، جذرةگئمئزدة جئلؤلئق ساقتاپ، ادامگةرشئلئك بةينةمئزدئ قولدان كةلگةنشة جوعالتپاؤعا تئرئسؤئمئز كةرةك.
قازاقستاندئق ءداستذرلئ يسلام ماسةلةسئنة توقتالساق، بذل ذعئم بةلگئلئ ءبئر جاثا قازاق يسلام مودةلئن شئعارؤدئ ةمةس، اتا-بابالارئمئزدان ذرپاقتان-ذرپاققا بةرئلئپ كةلة جاتقان يسلام قذندئلئقتارئن ساقتاپ قالؤدئ بئلدئرةدئ. سةبةبئ يسلام ءدئنئ تاريحئمئزدئث، مادةنيةتئمئزدئث اجئراماس بولئگئ. بار قازاق ءبئر ءدئندئ، ءبئر ءمازهابتئ، ءبئر اقيدانئ ذستانئپ كةلدئ. ناماز وقئسا دا، قذران وقئپ، بةت سيپاسا دا، ءتاسپئ تارتئپ، دذعا ةتسة دة ةشكئم ءبئر-بئرئنة: «مئناؤئث نة، سةن قاتةلةسئپ وتئرسئث، اداسئپ ءجذرسئث» دةپ بئلگئشسئنگةندةر اتئمةن بولعان جوق. ذلكةندةر جاسئ كئشئلةردئ ماثگئلئك توزبايتئن مذسئلماندئق قذندئلئقتارعا تاربيةلةپ وتئردئ. اكة ذلئن، شةشة قئزئن يماندئلئققا، كوركةم مئنةزدئلئككة، ادامنئث قادئرئن بئلؤگة باؤلئدئ.
ال جوعارئدا سيپاتتاماسئن تاپقان وسئنداي دةسترؤكتيأتئ، كةي جاعدايدا ءتئپتئ راديكالدئ يسلامدئق اعئمداردئث بةلسةندئ ارةكةتئ ةلدئث ذلتتئق وزئندئك ةرةكشةلئگئنةن ايئرئلئپ قالؤ قاؤپئنة اپارئپ سوعؤئ مذمكئن. ول ةث الدئمةن ءدئندار جذرتشئلئقتئث ءبئزدئث ءتول قازاق داستذرلةرئنةن باس تارتئپ، ونئ جوققا شئعارئپ، فؤندامةنتالدئ جانة راديكالدئ يدةيالاردئث كذشةيؤئنةن كورئنئسئن تابادئ. سوندئقتان دا مةملةكةتتئث الدئندا تذرعان باستئ ماقساتتاردئث ءبئرئ - قوعامئمئزدا ءدئني پروسةستةردئث ساياساتتانؤئنا جول بةرمةؤ.
ءمادينا بةكتةن، ءدئن ئستةرئ اگةنتتئگئ
مادةنيةتتةر مةن دئندةردئث
حالئقارالئق ورتالئعئ
تالداؤ جذمئسئ بولئمئنئث
اعا عئلئمي قئزمةتكةرئ
«ايقئن»