قازاقتا باي مةن كةدةيدئث اراسئندا وشپةندئلئك بولعان ةمةس

سوندا دةيمئن-اؤ، كةدةيدئث كةدةي بولعانئنا باي جازئقتئ ما؟ ياعني، بايئعاننئث ءبارئ جةمقور ما؟ سانامئزعا باي جايلئ، بايلئق جايلئ وسئنشا وشپةندئلئك وتئن كئم جاقتئ ةكةن؟
ءبئزدئ قذرتقان كةثةستئك ساياسات...
باي دةگةن قارنئ جؤان، قذلقئنئ تةرةث، قارا باستئث قامئن عانا كذيتتةگةن، الدئنداعئ مالئن ساناؤدان عانا ءلاززات الاتئن اشكوز بئرةؤ... باي تؤرالئ شئعارمالاردئث بارلئعئ وقئرمان ساناسئندا وسئنداي جيئركةنئشتئ بةينة قالئپتاستئرئپ كةلدئ. قاراباي سونداي: قئزئ باياندئ قوزئ كورپةشتةي سذيگةنئنة قيمادئ، سةبةبئ ول - كةدةي. ءسابيت مذقانوأ تا «بوتاگوزئندة» بايدئ سونشالئقتئ وشپةندئلئكپةن سؤرةتتةدئ. ءتئپتئ كةشةگئ ساياسات مذقاثنئث دا «اباي جولئن» قذنانباي ءذشئن تالاي سةنزؤراعا ءئلئپ، اقئرئ ابايدئ شئعارؤ ءذشئن اؤةزوأ اكةسئن ودان ءسال السئزدةؤ ءتيپ ةتئپ كورسةتؤگة ءماجبذر بولدئ.
ال، شئن مانئندة، قذنانباي تةكتئ بولماسا، اباي قايدان تؤار ةدئ؟» ياعني، بذگئنگئ ذرپاق شئندئقتئث بةتئنة وسئلاي تؤرا قاراي الادئ؟ زامانئندا قاجئلئققا بارئپ، مةككةدة تاكيا سالدئرعان قذنانباي سئندئ قاجئنئث ادامگةرشئلئگئنة جات مئنةزدةردئ تةلئگةن سول باي اتاؤلئعا قارسئ ساياسات. ول ساياسات قازاقتئث مالئنان بذرئن ساناسئن، جان دذنيةسئن تونادئ ةمةس پة؟ ءبئز بارئنةن بذرئن وسئنئ ايتؤدئث ورنئنا، بالةن مال قئرئلدئ، بالةن دذنية تاركئلةندئ دةگةن ةسةپتةن ارئعا بارا الماي ءجذرمئز. سانامئز تونالماسا، ويلاؤ جذيةمئز 180 گرادؤسقا توثكةرئلئپ تذسپةسة، ناعئز قازاق قوعامئندا باي دةگةن باسقاشا ماعئناعا ية بولعانئن بئلةر ةدئك قوي؟
«قوزئ-كورپةش - بايان سذلؤ» جئرئندا قارابايدئث 90 مئث جئلقئسئ بولعاندئعئ انئق ايتئلادئ. ال شوقان ؤاليحانوأ 19- عاسئردا اقتايلاق دةگةن بايدئث 17 مئث، ال ورتالئق قازاقستانداعئ الدا مةن جذمان دةگةن بايلاردئث 24 مئث جئلقئسئ، ساپاق، ازئناباي دةگةن بايلاردئث 18 مئث جئلقئسئ بولعانئن جازعان. قازاقتا «باي بولساث، باپاقتاي بول، ازئناباي، ساپاقتاي بول» دةگةن ءسوز بار.
حان كةنةنئث اسكةرئن جاساقتاعان - حالقئمئزدئث وسئنداي جئلقئلئ بايلارئ. سونداي-اق «بايدئث تاسؤئ» دةگةن ءداستذر بولئپتئ قازاقتا. داؤلةتئ تاسئعان باي سونئ بةرگةن جاراتقانعا العئس رةتئندة ءبئر جةتئ، كةيدة ءتئپتئ ون كذن ةلگة مال تاراتقان. ودان الؤشئلار دا تةك «پايداعا كةنةلسةم» نة «تةگئن مالعا قارق بولسام» دةپ ةمةس، تةبةرئك رةتئندة ذلةس الئپ، سونداي قذرمةتتئ دارةجةگة كوتةرئلسةم دةپ ئرئمدايدئ ةكةن، ةث ءبئرئنشئ.
كةزئندة قازاق دالاسئنا كةلئپ، وسئنداي جاعدايدئ كوزئمةن كورگةن ورئس گةنةرالئ برونةأسكي: «قازاقتئث بايلارئ ورئستئث «بوگاتئي» ءسوزئنئث بالاماسئ ةمةس، قازاقتئث بايئ - اقئل-ويئ، رؤحاني جاعئنان بارئنشا جةتئلئپ، ناعئز كةمةلئنة كةلگةن ادام. سونئ عانا قازاق حالقئ باي دةيدئ. ال جاي عانا ماتةريالدئق قذندئلئقتاردئ جيناعان ادامدئ قازاق ةشقاشان باي دةپ مويئنداماعان» دةپ جازعان. راسئندا، قازاق ةشقاشان مالعا بايدئ ناعئز باي ساناماعان. سةبةبئ ذلتئمئزدئث ذعئمئنداعئ باي - ارنايئ ستاتؤس. ول - تةكتئلئكتئث بالاماسئ. سوندئقتان دا ونئث قوعامدا اتقاراتئن وزئندئك فؤنكسياسئ بولعان. ول قانداي؟
احمةت توقتاباي، تاريح عئلئمئنئث دوكتورئ:
- رؤ بولؤ ءذشئن قازاقتا ءذش نارسة بولؤئ كةرةك بولعان: ءبئرئنشئ - باعاتئن بايئ، ةكئنشئ - جاؤدان قورعايتئن باتئرئ، ءذشئنشئ - توپقا تذسةتئن ءبيئ. وسئ نةگئزگئ ءذش ةلةمةنتئ بولعاندا عانا «جةتئ اتاعا تولئستئق، جةكة ةل بولئستئق» دةپ، تؤ بية سويئپ، جاثا رؤدئث شاثئراعئن كوتةرگةن. سوندئقتان دا قازاقتئث بايلارئ قازئرگئدةي وزئنة بالةن ءذي سالئپ الئپ، تذگةن ماشينة ءمئنئپ، جةكة باس مذددةسئن كذيتتةپ كةتكةن ةمةس، بذگئنگئدةي زةينةتاقئ قورئ، ساقتاندئرؤ سةكئلدئ دذنيةلةر جوق جالپاق جذرتتئ سول ءار رؤدئث بايلارئ اسئراعان:
رؤدئث سوعئمعا سوياتئن مالئ بار ما، جارلئنئث بالاسئ وتاؤ قذرا الماي جذرسة، تاعئ سول سياقتئ ماتةريالدئق قاجةتتئلئكتئث ءبارئن باي ءوز موينئنا الئپ وتئرعان. قازاق قوعامئنئث ةث باستئ ةرةكشةلئگئ دة سوندا، ياعني ورئس نة ةؤروپا قوعامئنداعئداي باي مةن كةدةيدئث اراسئندا وشپةندئلئك بولعان ةمةس. بذل جاي ءبئزدئث قذر كةؤدة سوعؤ، ماقتانؤئمئز ةمةس، بارلئعئ دا بةلگئلئ ورئس، تذركئ عالئمدارئنئث كةزئندة جازئپ كةتكةن عئلئمي دةرةكتةرئنة سذيةنئپ ايتئلعان دةرةك.
قازاق كئمگة قاراپ بايؤئ كةرةك؟
بيئل 19-مارتة الةم بايلارئنئث كوشئن باستاؤشئ بيلل گةيتس تة ةمةس، بولماسا تؤعان ةلئ كةدةيلئكتةن قالتئراپ وتئرعاندا قاراقان باسئ 37 ميلليارد دوللاردئ بوكسةسئنة باسقان يسپاندئق امانسيو ورتةگا دا ةمةس، تاريحتا اتئ قالعان قازاقتئث ءوز بايلارئ بار. سونئث ءبئرئ - قاراجان ذكئبايةأ. ماسكةؤدةن ءبئرئنشئ گيلديالئ كوپةس اتاعئن الئپ كةلگةن الاش ازاماتئ قازان توثكةرئسئنة دةيئن قالتاسئ اسا قالئث، مئثدئ ايداعان ميلليونةر بولعان.
قاراجان بايعا قاتئستئ مالئمةتتةردئ زةرتتةپ، ول جايئندا ماقالا جازعان سةمةيلئك جؤرناليست سايلاؤ تولةؤوأ كةلتئرگةن دةرةكتةرگة جذگئنسةك، قاراجانعا 11 مئث باس جئلقئ بئتكةن. مذنداعئ باستئ نازاردا ذستاؤ كةرةكتئگئ - وسئنشاما بايلئقتئ قاراجان بايدئث قارا باستئث قامئنا جذمساماي، ذلتقا پايداسئن كةلتئرةر ذلاعاتتئ ئستةرگة شاشقاندئعئ.
مئسالعا، 1918- جئلئ مذحتار اؤةزوأ «اباي» جؤرنالئن شئعارؤعا قاراجاننان قارجئ سذراپ بارعاندا، الپاؤئت باي قئثق دةمةستةن ذلئ جازؤشئنئث جذمئسئنا بار جاعدايدئ جاساعان ةكةن. بذل - ءبئر، ةكئنشئدةن، ةلئمئزدة ءوندئرئس ءئسئن دة العاشقئ ورئستةتكةندةردئث ءبئرئ وسئ - قاراجان باي بولسا كةرةك. «قانت قئزئلشاسئن وثدةيتئن زاؤئت پةن ءبئر وزئنة 27 وزةن مةن بذلاق كةلئپ قذياتئن مارقاكولدةن تةك جالعئز عانا اعئپ شئعاتئن قالجئر سةكئلدئ ارئندئ تاؤ وزةنئندة گ ة س سالؤ يدةياسئ دا وسئ قاراجان بايدان شئققان ةكةن. بذل شامامةن 1909- جئلدار بولسا كةرةك.
قاراجان تةرةث-تةرةث شاتقالداردئث ءبئر جاعئنان ةكئنشئ جاعئنا تةزدةتئپ شئعؤ ءذشئن مولشةرئ 200 مةتر بيئكتئكتة تةمئر تروستان اسپالئ كوپئر سالعئزادئ. جاس زةرتتةؤشئ، گؤمانيتارلئق عئلئمداردئث ماگيسترئ ةركئن راحمةتؤلليننئث ايتؤئنشا، قاراجان 1906- جئلئ سةمةيدة 100 نومئرلئك تةلةفون ستانسئسئن ءوز قارجئسئنا ساتئپ الئپ، ورناتقان. الئس جاتقان زايسان ؤةزئنة دةيئن باعانالار تارتقئزئپ، بايلانئستئ جةثئلدةتكةن. وسئلاي، جذرتقا جاقسئلئق جاساپ، قالئث قازاققا قئرؤار پايداسئن تيگئزگةن قاراجان 1921- جئلئ تولئق تاركئلةنئپ، زذلئم بيلئكتئث قذربانئنا اينالدئ.
قازاق تاريحئندا تاعئ ءبئر وسئنداي ةسئم يةسئ - پاث نذرماعامبةت. شئن تةگئ ساعئناي ذلئ بولئپ كةلةتئن نذرماعامبةت بايدئ حالئق تةك بايلئعئ ءذشئن ةمةس، ذلتئ ءذشئن ذلئ ءسوز سويلةپ، بيلئگئن جذزةگة اسئرا العاندئعئ ءذشئن «جارتئ پاتشا» اتاندئرسا كةرةك. وسئ ءبئر تذلعا جايلئ زةرتتةپ، جارئققا شئعارؤشئ قالامگةر ماقسذتبةك سذلةيمةننئث ايتؤئنشا، ول - اقمولا وثئرئندة اسئل تذقئمدئ جئلقئ شارؤاشئلئعئن العاشقئ دامئتؤشئلاردئث ءبئرئ. نذرماعامبةت - ذلت ءذشئن دة ذلاعاتتئ ئستةر تئندئرئپ، بايلئعئن سول جولدا سارپ ةتكةن ةرلةردئث ءبئرئ.
مئسالعا، ونئث الاش كوسةمدةرئمةن ذندةس بولئپ، ولارعا دةمةؤشئلئك جاساعانئ جايئنداعئ مالئمةتتةر مذراعاتتاردا ساقتاؤلئ. الايدا پاث نذرماعانبةت ةل ةسئندة اكةسئ ساعئنايعا بةرگةن اسئمةن قالعان. 1886- جئلئ بةرئلگةن سول اسقا 500 اق ءذي تئگئلئپ، وعان 500 بذحار كئلةم ئلئنگةن، 5 توننا شاي اكةلئنئپ، جاثا ئدئس-اياقتار تاشكةنت پةن قازان قالالارئنان الئندئ. 10 مئث كورپة-جاستئق، قوناقتارعا سئيلاؤعا 500 بذحار شاپانئ اكةلئنئپ، سئبئردةن 500 باعالئ اث تةرئسئ الئندئ. 20 مئث قوي، 100 جئلقئ سويئلدئ.
قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةدياسئندا ارقادا وتكةن ساعئنايدئث اسئنا كةتكةن شئعئننئث اتاقتئ ءتاج-ماحال كةسةنةسئن سالؤعا جذمسالعان قارجئمةن بئردةي بولعاندئعئ جازئلادئ. اتتةث، كةزئندة گيننةسستئث رةكوردتار كئتابئنا ةنبةي قالعانئ وكئنئشتئ...
سانانئ تذرمئس ةمةس، دذرئسئ - تذرمئستئ ساناعا بيلةتؤ
بذگئندة بئزدةردئ وسئنداي حالئقتئث ذرپاعئ دةپ كئم ايتادئ؟ باي كورسةك، بالة كورگةندةي جيئرئلئپ شئعؤئمئز سول كةثةستئك ساياساتتان. بايدئ قئرئپ، «شولاق بةلسةندئ» ةتئپ، كةدةي دةگةن الةؤمةتتئك توپتئث الةؤةتئن كذشةيتؤ ارقئلئ قازاقتئث پسيحولوگياسئنا توثكةرئس جاسادئ. سودان نة كةرةك، «اؤرؤئن جاسئرعان ولةدئ» دةمةكشئ، اشئعئن ايتؤئمئز كةرةك، بذگئن ءبئز تاؤةلسئز ةل بولساق تا، ءالئ سول كةدةيلئك پسيحولوگياسئنان ارئلا الماي وتئرمئز.
بئزگة ءبارئن بئرةؤ بةرؤ كةرةكتةي: ماسةلةن، جذمئس بةرؤشئ جالاقئسئن جوعارئلاتؤئ كةرةك، مةملةكةت ءذي بةرؤگة ءتيئس، باعالار تومةن بولؤئ شارت، سونداي-اق كوپتةگةن قئزمةت تةگئن بولؤئ ءتيئس! ةث ارزان كيئم، ارزان تاماق، ايتةؤئر ارزان اتاؤلئنئ ئزدةپ، كةيدة الدةبئر زاتتئ ءسال ارزانداؤ الؤ ءذشئن ساعاتتاپ كةزةك كذتؤگة بارمئز.
تانئس پسيحولوگيا ما؟ كوبئمئزدئث وسئلاي ويلايتئنئمئز وتئرئك ةمةس قوي؟ اتالعان قاسيةتتةردئث بارلئعئ كةدةيلئك پسيحولوگياسئنا ءتان بةلگئلةر ةكةن. ال ودان گورئ اقشا تابؤدئث قوسئمشا جولئن قاراستئرئپ، الگئندةي كةزةككة كةتكةن ؤاقئتئن ودان دا سول ةكئنشئ جذمئسقا كةتئرسة قايتةر ةدئ؟ سولاي ةتة السا عوي شئركئن، «كةدةيلئك پسيحولوگياسئنان» قذلان-تازا ايئعئپ كةتةر ةدئ-اؤ!.. قازاقتئث باي قؤاتتئ بولؤئنا ةث ءبئرئنشئ كةدةرگئ بولئپ وتئرعان - وسئ ماسةلة.
اأتور: ماريام ابساتتار
«الاش ايناسئ»