م.ماعاؤيننئث «شئثعئس حان» شئعارماسئنان ءذزئندئ - موثعول ةمةس، بارشا تذرئك تايپالارئنئث باسئن قوسقان موعذل ذلئسئ تؤرالئ تاراؤ

     VІ تاراؤ. ءبئر بةلگئلئ اتاؤدئث ءمانئسئ
None
None

       وزگةشة جايت - كذنئ بذگئنگة دةيئن "موثعول" ةتنونيمئنئث ءتذپ توركئنئ تولئق ايقئندالماي وتئر. ايقئندالسا دا، تالاسسئز اقيقات رةتئندة بةكئمةگةن. ءسوزدئث ذعئمدئق تانئمئ ةمةس، بذل - ةكئنشئ، ءذشئنشئ كةزةكتةگئ، كةرةك دةسةثئز، ءمانسئز ماسةلة، كذثگئرت جاعداي - اتاؤدئث قايدان شئعئپ، قالاي ورنئققانئ. شيئرتپاق ءتذيئننئث ايرئقشا ماثئزئ سونشالئق، شئثعئس حان يمپةرياسئنئث تاريحئنداعئ ةث نةگئزگئ ةتنيكالئق جانة ساياسي ماسةلةلةردئث كوبئنئث شةشئمئ وسئ كئلتيپانعا تئرةلةدئ.

     قالئپتاسقان كوزقاراس بويئنشا، "موثعول" نئسپئسئ، ناقتئراق ايتساق، "موثعول" بولؤعا ءتيئس دةپ شامالاناتئن "مةنؤ" اتاؤئ قئتاي تاريحناماسئندا العاش رةت 945 - جئلدان ذشئراسادئ («سزيؤ تاث شؤ» - «كونة تاث تاريحئ»). ءبئر عاسئردان سوثعئ، 1060-  جئلعا سايكةس دةرةكتة بذل "موثعول" - "مةنأا" اتاؤئمةن بةرئلگةن («سين تاث شؤ» - «جاثا تاث تاريحئ»). كةيئنگئ قيدان مةملةكةتئنئث (916-1123) ة لؤنلي قذراستئرعان دةربةس تاريحئندا ((سيدان گو چجي») جانة شذرجةن يمپةرياسئنئث (1115-1234) رةسمي تاريحئندا («سزين شي») "مةنگؤ"، نةمةسة "مانگؤ" جذرتئنا قاتئستئ ءبئرشاما دةرةك بار. "مةنگؤ" تؤراسئندا سذث تاريحشئسئ لي سينچؤان جانة سذث ةلشئسئ چجاو حؤث جازئپ قالدئرعان ماعلذمات تا ايرئقشا قذندئ. بذگئنگئ عئلئمدا اؤةلگئ "مةنؤ" جانة "مةنأا"ءهام كةيئنگئ "مةنگؤ"، "مانگؤ" - ءبارئ ءبئر-اق اتاؤ، ياعني "موثعول" ةتنونيمئنئث قئتايشا ءارقيلئ جازئلعان نذسقاسئ دةپ ةسةپتةلةدئ. نةگئزئ ورتاق اتاؤدئث ماعئناسئ دا ذيلةس - «وزةن جذرتئ» دةگةن ءسوز ةكةن. نةمةسة "سؤ جذرتئ».

      بذل تاراپتاعئ باستاپقئ اثگئمة - اثئز بةن اقيقات ارالاس.

مانگؤ - وزگةشة جاراتئلعان حالئق ةكةن. بويلارئ - سةگئز سؤن، ياعني ةكئ جارئم مةترگة تاقاؤ. قايراتتئ، كذشتئ. ايرئقشا جاؤئنگةر. كون ساؤئتتارئ ناهان بالئق تةرئسئنةن جاسالعان، وق وتپةستةي بةرئك. اثشئ جانة بالئقشئ. مال دةگةندة شوشقا وسئرةدئ. بالكئم، سونئمةن قاتار بذعئ. از با، كوپ پة، اتقا مئنگةن. تاماعئن، ونئث ئشئندة بذعئ ةتئن پئسئرمةي، شيكئدةي جةيدئ. جانارئ وزگةشة وتكئر، تذندة دة كذندئزگئدةي كورةدئ، ال جارئقتا - الدةنةشة شاقئرئم جةردةگئ ذساق-تذيةك نارسةنئث ءوزئن ايقئن اجئراتئپ تانيدئ... ةثسةگةي بوي مةن كورةگةن كوز جايئ ازدئ-كوپتئ اسئرةلةؤ دةسةك، قالعان سئپاتتار - شئندئق اؤقئمئندا، ةسكئلئكتئ، بذلا تايپالاردئث كوبئنة ورتاق سئپات.

     بذدان سوثعئ دةرةكتةردئث ناقتئلئعئ ةشقانداي كذمان تؤعئزبايدئ. مانگؤ يةلئگئ 1084- جئلئ قيدانعا ارنايئ ةلشئ ءتذسئرئپتئ. ةكئ ةل اراسئنداعئ قاتئناس ونشاما نئعئز بولماعان سياقتئ. ذرئس-قاعئستار تؤرالئ دا ماعلذمات جوق. ارالئق تئم الئس. ة لؤنليدئث ايتؤئنشا، قيداننئث جوعارعئ استاناسئ شانسزيننةن ةسةپتةگةندة، مانگؤ شةگئ ءتورت مئث ليدةن (ةكئ مئث شاقئرئمنان) استام قاشئقتا ةكةن. شالعاي كورشئمةن بايلانئس شذرجةن تذسئندا عانا جاندانا باستايدئ. جاثا ذلئستئث اؤةلگئ كةزةثئندة مانگؤ مةن شذرشئت اراسئندا دوستئق، وداقتاستئق قاتئناس ورناپتئ. مانگؤ قيدانعا قارسئ جورئققا اسكةر قوسادئ، البةتة، بةلگئلئ ءبئر قارئمتا، تولةم ورايئمةن. الايدا، بذل بئرلئك جاعداي ذزاققا سوزئلمايدئ. ةكئ ورتادا جاي عانا ارازدئق ةمةس، قاستاس جاؤلئق تذتانادئ. شذرجةندةر تولةم تؤراسئنداعئ ؤادةسئن ورئنداماپتئ، بار پالة سودان باستالئپتئ دةسةدئ. اؤةلگئ كةلئسئم-شارت بذزئلعان جاعدايدئث وزئندة، بئتئسپةس سوعئس سةبةبئ تةرةثدة جاتقان. شذرشئتتةر سولتذستئك قئتايدئ العاننان سوثعئ كةزةثدة يمپةريانئث شةگئن ولشةؤسئز كةثةيتتئ، بذدان ءارئ دا الئس-جاقئن توثئرةكتئ تذگةل ءوزئنئث عذزئرئنا كةلتئرؤگة تئرئستئ. قيئردا جاتقان مانگؤ يةلئكتةرئ بذرئنعئدان كوپ جاقئندادئ. ال جاؤئنگةر مانگؤ ةشقانداي زورلئقتئ مويئنداماعان. ةندئ اؤةلگئ شةكارالئق قاقتئعئستار تذتاس ون ةكئ جئلعا سوزئلعان ذزاق-سذرگئن سوعئسقا (1135-1147) ذلاسادئ.

    شذرجةن ذلئسئنئث ءذشئنشئ يمپةراتورئ حةلا (1135-1149) تاققا وتئرار وتئرماستان، مانگؤ ماسةلةسئن ءبئرجولا شةشؤ ماقساتئمةن، سولتذستئككة ؤچجؤ دةيتئن قولباسئ باستاعان قالئث اسكةر اتتاندئرادئ. كذتپةگةن جةردةن باسئپ كئرگةن شذرشئتتةر اؤةلدة ءبئرشاما تابئسقا جةتئپتئ. الايدا، كوپ ذزاماي-اق ةس جيئپ، قايئرا كذش توپتاعان مانگؤلار جاؤ اسكةرئن ذلكةن شئعئنعا ذشئراتئپ، كةرئ تئقسئرا باستايدئ. حةلا شذعئل كومةككة حؤشاحؤ باستاعان تاعئ قانشاما تاثداؤلئ اسكةرئن باعئتتاپتئ. اقئرئ، بذرنادا قايتپاس قيداندئ، قارا-نور قئتايدئ قيراتا جةثئپ كةلگةن شذرجةن اسكةرئ، ءذش جئلعئ قانتوگئس مايداننان سوث توز-توزئ شئعئپ، كةرئ قاشادئ. وكشةلةي قؤعان مانگؤلار قالئث قولدئث اقئرعئ قالدئعئن جوعارعئ استانانئث تذبئندة ءبئرجولا جويئپ جئبةرئپتئ. شذرجةن يمپةرياسئن ذرةي جايلايدئ. ءبئراق مانگؤلار ةل ئشئنة بويلاپ ةنبةيدئ، كةرئ ورالئپ، وزدةرئنئث شةكارالئق ايماعئندا بةكئنئپ قالا بةرةدئ.

وركوكئرةك يمپةريا مذنداي الماعايئپ جاعدايعا توزبةؤگة ءتيئس ةدئ. حةلا سةكسةن مئثدئق جاثا جاساق شئعارادئ. باس قولباسئ رةتئندة، بذل تاراپتا سوعئس تاجئريبةسئ بار ؤچجؤ قايتادان بةكئتئلةدئ. مايداننئث ةكئنشئ كةزةگئ تؤرا جةتئ جئلعا سوزئلئپتئ. ةشقانداي ناتيجةسئز. ةسةبئ، يمپةريانئث نئسانالئ ماقساتئ ورئندالماعان. كةرئسئنشة، تئنئمسئز قئرعئندا ويسئراعان جةثئلئستةرگة ذشئراپتئ. اقئرئ، تذتاس ون ةكئ جئلدئق اؤئر سوعئستان سوث، 1147 - جئلئ، وكئلةتتئ ةلشئ جئبةرئپ، امالسئز، عذن زامانئنان بةرئدة بولماعان، يمپةريالئق كوزقاراس تذرعئنان العاندا "ماسقارا"، شئنئندا دا اسا اؤئر ءبئتئم جاسالئپتئ. شذرجةندةر بار اسكةرئن كةرئ قايتارادئ، شةكارالئق ايماقتاعئ جيئرما جةتئ بةكئنئس-قالاسئن مانگؤلارعا قالدئرادئ، ونئث ذستئنة جئل سايئن، تيةسئلئ مولشةردة، اياقتئ مال: ءمذيئزدئ قارا، بذعئ، قوي جانة ازئق-تذلئك: بيداي، كذرئش، بذرشاق جانة قانشاما بؤما جئبةك تذرئندة سالئق تولةپ تذرؤعا مئندةتتةنةدئ.

      مانگؤ جذرتئ ماثگئلئك ةركئندئك العانداي، شذرجةن يمپةرياسئ ءبئرجولا تئنئس تاپقانداي ةكةن. ءبئراق بارئ دة قذيتئرقئ، وكتةم قاؤئم امالداعان ؤاقئتشا شارا بولئپ شئعادئ.

    ذزاق، اؤئر سوعئستا تولئق جةثئسكة جةتكةن مانگؤ حالقئ ةتةك-جةثئن جيناپ، ورنئقتئ ذلئس رةتئندة ذيئسؤعا بةت بذرئپتئ. ةل ءامئرشئسئ بوسزين اولو ءوزئن حؤاندي - يمپةراتور دةپ جاريالايدئ، ال قاراؤئنداعئ جذرت بذدان بئلاي "ذلئ مانگؤ مةملةكةتئ» دةپ اتالؤعا ءتيئس ةكةن.

       بارئنة شئداعان شذرجةن يمپةرياسئ مذنداي، وزئمةن اتاق-دارةجةسئ يئقتاس پاتشانئ دا، قؤات-كذشئ زور، ئرگةلئ مةملةكةتتئ دة مويئنداي المايتئن ةدئ. حةلا شذعئل شةشئم جاساپ، جاثا مايدان اشئپتئ. بذل جولئ يمپةريانئث بارلئق قارؤلئ كذشتةرئ سولتذستئككة توگئلگةن سياقتئ. ذرئس ءتاسئلئ، سوعئس مذراتئ دا بذرئنعئدان وزگةشة بولادئ: ةلدئ مةكةندةردئ جةرمةن-جةكسةن قيراتؤ، قارؤ جةتكةن حالئقتئ تذگئن قالدئرماي قئرا بةرؤ، ءسويتئپ، مانگؤ ماسةلةسئن ءبرجولا، تذبةگةيلئ شةشؤ.

      بذل رةتكئ ذرئس قيمئلدارئنئث ناقتئ شةجئرةسئ قاعازعا تذسپةگةن، ءبئراق نةگئزگئ ماقسات تولئعئمةن ورئندالعانئ كورئنةدئ. ذلئ مانگؤ مةملةكةتئ قيراپ، قذلايدئ، ةرجذرةك مانگؤ جذرتئ دا قئرئلئپ بئتةدئ، جةر بةتئنةن ءبئرجولا كوشةدئ. تةك شئعئس حالئقتارئنئث ةجةلگئ ذردئسئندة دابئرالئ، داثقتئ ةسئمئ عانا قالئپتئ. ءبئراق تذگةل تاريحئ ماعلذم ةمةس. كةرةك دةسةثئز، شةشئلمةس جذمباق.

     ةتنونيم توركئنئنة قايتئپ ورالساق، كةيئنگئ ءبئر زةرتتةؤشئلةر "مانگؤ" - تذثعئس-ءمانچجذر ءسوزئ ةكةنئن ايعاقتايدئ. بذل جذرت ءوزدةرئ قونئستانعان امؤر وزةنئن مانگا دةپ اتاپتئ. ياعني "مانگؤ"، "مانگا" - تذثعئس تةكتئ الدةبئر حالئقتئث وزئندئك اتاؤئ. سوعان قاراماستان، بذل مانگؤ - ةجةلگئ موثعول دةپ تانئلعان. قئرئلئپ كةتكةن - نةگئزگئ توبئ، تذپكئ قونئستا وتئرعان جذرتئ. وسئ ايرئقشا اپاتتان ءجذز ةلؤ - ةكئ ءجذز جئل بذرئن، Х عاسئردئث ورتا شةنئ، بالكئم ХІ  عاسئردئث باس كةزئ، موثعول تةكتئ قيدان وكتةمدئگئ زامانئندا، بذلاردئث ءبئر بولئگئ وثتذستئك-باتئس - ونان-كةلذرةن بويئنا قونئس اؤدارئپتئ-مئس. الايدا... ارعئ تاريحتان ماشهذر مانگؤ، نةمةسة مةنگؤ قونئسئمةن ةكئ ارالئق - نؤلئ شئتئرمان، سؤلئ بوگةسئن. ةن دالا ةمةس، ورمان، توعايلئ، تاؤ، قئراتتئ، تةرةث داريالئ - سالقار كوش، ذزاق ساپارعا قولايسئز. ونئث ذستئنة ذلئ دالادان تئم شالعاي. ؤسسؤري وزةنئنئث تومةنگئ اعئسئ، جاپون تةثئزئنئث تةرئستئك جاعالاؤئ، اسپانمةن ذشقاننئث وزئندة بةس مئث لي - ةكئ جارئم مئث شاقئرئم. ازعانا قاؤئمنئث تؤما، قالئث توبئنان ءبولئنئپ، اتا جذرتئنان اؤؤئنا ةرةكشة ءبئر سةبةپ كةرةگئن ايتپاعاندا. جانة بذل كةزدة مانگؤ حالقئنئث باعئ باسئندا تذرعان. توتةنشة كوشتئث ةشقانداي قيسئنئ جوق. سوندئقتان دا موثعول نذسقاسئن جاقتاؤشئلار مانگؤ قونئسئن باتئسقا قاراي مةيلئنشة جئلجئتؤعا تئرئسادئ. امؤردئث ورتا اعئسئ، ءتئپتئ، باس جاعئ دةپ قويادئ. سونئث وزئندة مئث جارئم، ةكئ مئث شاقئرئم توثئرةگئ. ورئستئث دارئندئ جاس عالئمئ پاأةل رئكين بذل تاقئرئپتئ ارنايئ زةرتتةپ، "ميگراسيا تةورياسئ» مذلدة نةگئزسئز دةگةن قورئتئندئعا توقتاعان.

       قاراپ تذرساثئز، بار تةتئك كوشئ-قوننئث بولؤ-بولماؤئمةن شةشئلمةيدئ. ةجةلگئ مانگؤدئث تذرمئس-احؤالئ مذلدة وزگةشة. بالئقشئ، اثشئ. ال كةيئنگئ زةرتتةؤشئلةر موثعول قئلئپ قويعان جالپاق جذرت - كةرةي، نايمان، مةركئت، قوثئرات، جالايئردئ ايتپاعاندا، شئثعئس حاننئث تؤعان تايپاسئ قياتتئث ءوزئنئث بارلئق تئرشئلئگئ مال شارؤاشئلئعئنا بايلانئستئ. اثشئلئق - قوسئمشا دةمةسئن عانا. بالئق اؤلاؤ - كاسئپ ةمةس. ةث كةرةمةتئ - مانگؤلاردئث بئردةن-ءبئر دةرلئك، نةگئزگئ تذلئگئ شوشقا - اتئمةن جوق. قيما اعاش ذيدة تذرمايدئ، اث تةرئسئ جابئلعان، اعاش قابئعئ، جاپئراق، بذتاق بذركةنگةن قوس، كذركة دةگةندئ بئلمةيدئ. قئسئ-جازئ بئردةي كيئز تؤئرلئق استئندا.

البةتتة، قونئس وزگةرگةندة، زامان وزعاندا حالئقتئث تئرشئلئك-كةبئ باسقا ءبئر ارناعا تذسةتئنئ بار. ماسةلةن، بذگئندة موثعول توبئنا تيةسئلئ حالئقتاردئث بارلئعئ دا مال شارؤاشئلئعئن تذرئك جذرتئنان ذيرةندئ، باستارئنداعئ كيئز ذيگة دةيئن تذرئكتةن الدئ. سوناؤ عذن زامانئنان باستالئپ، تذرئك قاعاناتتارئ داؤئرئندة بايان تاپقان ذردئس. ءبئراق زامانا لةبئمةن قانشاما وزگةرسة دة، ةجةلگئ جذرت ءوزئنئث باعزئ ءداستذر-سالتتارئن ءبئرجولا جوعالتپايدئ. بةلگئلئ مولشةردة نةگئزگئ ةرةكشةلئگئن ساقتايدئ. بذل تذرعئدان العاندا، قياتتئث وزدةرئمةن تذراقتئ قذدا-اندالئ قوثئراتتان، وكتةم تؤئستئق جونئمةن قالتقئسئز ارالاسقان جالايئردان، وداقتاس، ةندئگئ ءبئر زاماندا بويئ بيئك سيؤزةرةن بولعان كةرةيدةن، ءتئپتئ، كوبئنة-كوپ جاؤلاس مةركئتتةن، ةث اقئرئ - تئكةلةي شةكتةسپةيتئن، الئستاعئ نايماننان سونشاما وداعاي ايئرئم-بةلگئلةرئ بايقالمايدئ. تذرمئس-سالتتا دا، مئنةز-قذلئقتا دا. ءوزارا اؤدارما ءتئلماش ارقئلئ، نةمةسة باسقا ءبئر تئلدة سويلةستئ دةگةن دةرةك جوق. ءبارئ ءبئر جذرت، ءبئر حالئق. ءبارئ دة موثعول دةيتئن بذرنادا. اقئر تذبئندة، نايماننان باستاپ، مةركئت، كةرةيدةن ءوتئپ، قوثئرات، جالايئرعا دةيئن تذگةل تذرئك بولئپ شئقتئ. كةيبئرةؤلةر ءالئ دة كةيئن تارتئپ جذرگةنئمةن، ذلكةن عئلئمدا انئق شةشئلگةن اقيقات. ازئرگة باسئ اشئق - قيات قانا. ايتئپ، ايعاقتاپ كةلةمئز، ول دا تذرئك ةكةن. سوندا نة قالدئ؟!

     ءيا، ذمئتئپ بارادئ ةكةنبئز. ذلئ دالاعا قاتئستئ قئتاي دةرةكتةرئندة الدةبئر "مةن-گؤ» تايپاسئ اتالئپ قالاتئن رةتتةرئ بار. ونان وزةنئنئث ةتةگئ، بارعذجئن-توقئم - شئثعئس حان جذرتئنئث شةثبةرئندة. مئنة، موثعول! - دةسةدئ بئلگئشتةر. تةك اثداماعان، نةمةسة اتتاپ وتكةن ءبئر كئلتيپان بار. بذل مةن-گؤ - كادئمگئ ماثعئت! جةكةشة تذلعاسئ - ماثعؤ، نةمةسة ماثعئ بولؤعا ءتيئس. ءبئراق بذل ماثعئت تا موثعول تةكتئ ةمةس، تذرئك تةكتئ تايپا.

   سوندا "موثعول" ةتنونيمئ قايدان شئقتئ، قالاي جابئستئ دةگةن ساؤال تؤماعئ ورئندئ. شئثعئس حان - موثعول، ول قذرعان بايتاق يمپةريا دا موثعول اتئندا... ةندئ، وسئ تاراپتاعئ ازدئ-كوپتئ تولعام. ءبئز ويلاپ تاپقان ةمةس، زةردةلئ عئلئمدا قالئپتاسقان كوزقاراس. سونئث جالپئ سذلباسئن بايانداپ شئعايئق.

    ةث الدئمةن ايتارئمئز - "موثعول" اتاؤئ شئثعئس حان زامانئنان باستاؤ الادئ. ناقتئ تاريحي دةرةكتةر كؤالئگئ بويئنشا، 1211 - جئل، شذرجةنگة قارسئ ذلكةن مايدان اشئلار قارساثدا قابئلدانعان. بالكئم، بذدان ءسال ةرتةرةك، ياعني ذلئ قذرئلتاي - 1206 - جئل شاماسئندا دةپ ةسكةرتةدئ كةيبئر زةرتتةؤشئلةر. ءبئزدئث ةكة ذلئس مورئنة قاتئستئ بايئبئمئز بويئنشا، اتالمئش قذرئلتاي قارساثئندا، نةمةسة سودان ازعانا بذرئن. قايتكةندة دة شئثعئس حان يمپةرياسئ تؤ كوتةرگةن زامانعا دةيئن "موثعول" اتاؤئ (نةمةسة سونئث دئبئستئق باسقا ءبئر نذسقاسئ) ةشقانداي قولدانئستا بولماعان.

    شذرجةن جورئعئ - ئلكئدة، ذلئس ذيئسا باستاعان كةزدة ويلاستئرئلعان شارؤا. ارعئ مئث جئلدئق تاريحتئ ايتپاعاندا، كةيئنگئ ةكئ-ءذش عاسئر، ءتئپتئ، تةمؤجئن دذنيةگة كةلئپ، وث-سولئن تاني باستاعان كةزدئث وزئندة ساقارا حالقئ ءذشئن ةث ذلكةن قاتةر - كورشئلةس قئتاي مةملةكةتئ بولدئ. كيئز تؤئرلئقتئ جذرتتئ بوداندئقتا ذستاعان، ءبئرجولا باس كوتةرتپةؤ ءذشئن ذلئ دالاعا وقتئن-وقتئن جازالاؤشئ اسكةر شئعارئپ، كامةلةتكة جةتكةن ةر-ازاماتئن قئرئپ كةتئپ وتئرعان قئتاي. بذرنادا تاث، سذث اتانسا، كةيئندة قيدان، شذرجةن اتانعان، كئم بيلةپ، قالاي تولقئنسا دا، قئتايلئق نةگئزئن ساقتاعان قؤاتتئ يمپةريا. شئثعئس حان ءوزئنئث ومئرلئك، نةگئزگئ مذراتئ - وسئ ةجةلگئ دذشپاننئث ساعئن سئندئرؤ، ءزارئن قايتارؤ عانا ةمةس، ءبئرجولا قاؤئپسئز قالئپقا ءتذسئرؤ دةپ بئلگةن.

   1206 - جئلعئ ذلئ قذرئلتايدان سوث دالالئق مةملةكةت - ةكة ذلئس شاثئراعئن كوتةرئپ، ئرگةسئن بةكئتتئ. بئردةن-اق قاناتئن كةثگة جايئپ، ورتالئق-شئعئس ازياداعئ اسا قؤاتتئ، جاثا ءبئر يمپةريا رةتئندة بوي كورسةتتئ. ازئرشة، ذلئس قذرامئندا ازدئ-كوپتئ بوگدة تايپالار بار، ءبئراق حالئقتئث باسئم كوپشئلئگئ، ءتئپتئ تذگةلگة جؤئعئ - تذرئك تةكتئلةر. دةسة دة، بذل قئرئق رؤ ةلدئث ورتاق اتؤئ جوق ةكةن...

   قازئردة ءبئز ءتذپ تاريحئ ةنشئلةس، تئلدةرئ ذيلةس، نةگئزئنةن ةؤرازيا قذرئلئعئندا ورنالاسقان تؤئستاس حالئقتاردئث ذلكةن ءبئر توبئن "تذرئك تةكتئ» دةيمئز. باتئس ةؤروپادا ХVІІІ  عاسئردان باستاپ قالئپتاسقان اتاؤ. رةسةيدة كذنئ كةشة، ХІХ عاسئردئث ورتا شةنئنة دةيئن تذرئك ةسةبئندة "تاتار تايپالارئ» دةگةن انئقتاما قولدانئلدئ. وتكةن تاريحتئث ذزئنا بويئنا قاراساثئز، ارعئ زامانداردا ءوزارا قولداسقان تؤئستاس تايپالار وداعئ سول ذجئمعا جةتةكشئ بولعان رؤدئث اتئمةن اتالادئ ةكةن. ماسةلةن، تذرئك قاعاناتئ، تذرگةش قاعاناتئ، قارلذق حاندئعئ، قئپشاق بئرلةستئگئ دةگةندةي. ءارقايسئسئنئث قذرامئندا زاتئ ءبئر، اتئ بولةك تاعئ قانشاما رؤ-تايپا بار. شئثعئس حان قذرعان يمپةريادا بيلةؤشئ اؤلةت قيات ذزئن سانئ جونئنةن دة، كذش-قؤاتئ جاعئنان دا مذنداي باسئمدئققا جةتپةگةن. سونئمةن قاتار، شئثعئس حان رؤلئق ءبولئنئستئ جويماسا دا، السئرةتؤگة تئرئسقانئ، بذكئل ذلئستئ ءبئرتذتاس قذرئلئمعا اينالدئرعانئ ءمالئم. قولباسئلار، ذلئق، امئرلةر - شئققان رؤئمةن ةمةس، جةكة باسئنئث قاسيةت، قابئلةتئمةن كوتةرئلدئ جانة سوعان وراي ورئن الدئ. اؤةلدة شئثعئس حاننئث كذرةس كذندةرئندة قالتقئسئز قوسئلئپ، ةلدئث الدئ بولئپ جاقتاعان اتالار ذلكةن قذرمةتكة جةتسة، ؤاقئت وزا كةلة بارلئق رؤ-تايپا وكئلدةرئ، ءتئپتئ، بوگدة جذرت تذلعالارئ دا بئردةي ولشةممةن باعالاندئ. قايتكةندة دة، ذلئستئث جانة ونداعئ حالئقتئث جالپئعا ورتاق، وزئندئك اتاؤئ بولؤعا ءتيئس ةدئ. بذل كةزدة ةجةلگئ "عذن" ةسئمئ ذمئتئلعان، ال كونة "تذرئك" اتاؤئ كومةسكئ تارتقان جانة باتئس قانات - شئعئس داشتئ مةن ورتا ازياداعئ قاؤئم اراسئندا تارالعان ةتنونيم. اتاقتئ «تاتار» - ئلكئدة كوپشئلئككة تانئمال، ةتةنة بولسا دا، سوثعئ زاماندا ذيئرئنة قارسئ شاپقان، ناتيجةسئندة كذنئ كةش عانا قيراتئلعان، زامانئ وتكةن، باقاس تايپانئث نئسپئسئ. اقئرئ، تاثداؤ مذلدة باسقا تاراپقا ويئسئپ، وسئدان ةلؤ-الپئس جئل بذرئن شذرشئت-قئتايمةن قايتپاي قارجئسقان، سول، يئلمةگةن قالپئ تذگةلدةي قئرئلئپ كةتكةن جاؤجذرةك، قاهارمان جذرت ةسئمئ - "مانگؤ"، "مةنگؤ" اتاؤئنا تذسةدئ.

       تذستئك سذث ةلشئسئ، ساياساتكةر چجاو حؤث بذل تاثداؤ - شذرجةن تارابئنان قاشئپ، ةكة ذلئستئ پانالاعان قيدان قايراتكةرلةرئنئث اقئلئ بويئنشا جذزةگة استئ دةپ جازعان. "ولار شذرجةنمةن قايتپاي سوعئسقان جاؤئنگةر حالئق رةتئندة مةنگؤ جذرتئن ايرئقشا قذرمةت تذتادئ، سوندئقتان ءوز ذلئسئن "دا مةنگؤ گو» - "ذلئ مةنگؤ مةملةكةتئ» دةپ جاريالادئ»، - دةپتئ. بذل - شئثعئس حاننئث مورئندة تاثبالانعان، ودان سوثعئ جازبا دةرةكتةردة ايتئلاتئن «ةكة مونعول ذلئسئ»، نةمةسة، ناقتئسئ - «ةكة موعذل ذلئسئ» دةگةن تئركةس. دابئرالئ "مانگؤ" اتاؤئ شذرجةنگة قارسئ شةشؤشئ مايداندا دالا جذرتئنا كذش بةرؤگة جانة جاؤدئث قذتئن قاشئرؤعا ءتيئس ةدئ. سونئمةن قاتار،زةرتةؤشئلةر وسئ ةسئمدئ يةلةنؤ ارقئلئ شئثعئس حان ءوزئن مانگؤ جذرتئنئث تئكةلةي مذراگةرئ، سوعان وراي، جويئلعان تؤمالاستئث كةگئن قؤؤشئ رةتئندة كورستپةك بولدئ دةسةدئ. سول زامانداعئ سذث وقئمئستئسئ حؤان دؤنفا: "بذرنادا "دا مةن-گؤ گو» دةيتئن پاتشالئق بولعان. بذلار سزيننئث ليان زامانئندا (ياعني 1150-1161 جئلدار ارالئعئ، - م.م.) تاتارلارمةن تئزة قوسئپ، شةكارادا كوپتةگةن جاؤئزدئقتار جاسادئ. ةندئ ءبئزدئث سزيا-دين بيلئگئنئث ءتورتئنشئ جئلئندا (1211، - م.م.) تاتارلار ولاردئث ةسئمئن يةلةنئپ، وزدةرئن «دا مةن-گؤ گو» دةپ اتاي باستادئ»، - دةپ جازعان. تذستاس، ةكئنشئ ءبئر سذث ءبئلئمپازئ لي سينچؤان بذل اتاؤ شذرجةنمةن سوعئس باستالعان كةزدة عانا بةلگئلئ بولعانئن كؤالاندئرادئ. دةرةگئ مول، دايةگئ تياناقتئ تاعئ ءبئر ةسكئلئكتئ جادئگةر «مةن-گؤ-يؤ-مؤ-سزي« وسئ "مةنگؤ" اتاؤئنئث كةيئندة جانة قالايشا قابئلدانعانئ تؤرالئ بذرناعئ ماعلذماتتاردئ ايعاقتاي تذسةدئ. ياعني، قانشاما زاماننان بةرئ ذلئ دالاعا وكتةمدئك جاساپ، ونداعئ جذرتتئث ءاربئر قادامئن باقئلاپ وتئرعان قئتاي تارابئنئث ءوزئ "مةنگؤ" اتاؤئنئث ءتذپ توركئنئ مةن كةيئنگئ قالئبئنئث اراسئندا ساباقتاس بايلانئس جوعئن، بةلگئلئ ءبئر كةزةثدة تةك اتاؤدئث عانا اؤئسقانئن ناقتئ كورسةتئپتئ. بذل - تؤئستاس تايپالاردئث بئرلةسؤئ ناتيجةسئندة قايتا قذرئلعان حالئق ةسئمئ ةمةس، جاثادان بوي كوتةرگةن ذلئس ةسئمئ بولاتئن، ياعني ةتنونيم ةمةس، پوليتونيم. بذدان بئلايعئ جةردة شئثعئس حاننئث تؤئ استئنداعئ بارلئق جذرت مةنگؤ - جاثاشا دئبئستالؤئ بويئنشا - موعذل دةپ اتالؤعا ءتيئس بولدئ. كذنئ كةشةگئ زامانمةن شةندةستئرسةك، سوأةت وداعئ، سوأةت حالقئ دةگةن سياقتئ.

الايدا، جاثا اتاؤدئث ورنئعؤئ وتة قيئن بولعانئ جانة ءبئرشاما ذزاققا سوزئلعانئ بايقالادئ. 1221 - جئلئ بةيجئثدة، سولتذستئك قئتاي تارابئنداعئ ذلئسبةگئ جالايئر مذقالئ-نوياننئث اسكةري ورداسئندا بولعان چجاو حؤث: "مو-حوؤ گو-أان ءوزئنئث ءاربئر سوزئندة "ءبئز، تاتارلار»  دةپ وتئرادئ، باسقا قولباسئلار مةن ذلئقتار دا سولاي... بذلار وزدةرئنئث مةن-گؤ ةكةنئن دة بئلمةيدئ، بذل اتاؤدئث ماعناسئنان دا بةيحابار»، - دةپ ايعاقتاعان. قولباسئ مذقالئنئث تانئم-بئلئگئ وسئنداي بولعاندا، قالعان قاراشئ جذرتتئث جاعدايئ ايتپاسا دا تذسئنئكتئ. سوثعئ ةكئ عاسئردا قالئپتاسقان، جالپئعا ورتاق تاتار اتاؤئ تارئك ةتئلمةيدئ.

     ايتكةنمةن، يمپةريالئق رةسمي ساياسات ناتيجةسئندة جاثا موثعول (موعول، موعذل) اتاؤئ بئرتة-بئرتة بةكي باستاعانئن بايقايمئز. ماسةلةن، شئثعئس حان يمپةرياسئنئث ءاؤةلگئ كةزةثئندة جازئلعان يبن ءال-اسير، ناساؤي شئعارمالارئندا، باتئس جذرتتارئنئث باستاپقئ دةرةكتةرئندة، ءتئپتئ، باتؤ حاننئث ةؤروپا جورئعئنا قاتئستئ بارلئق ادةبيةتتة تةك قانا "تاتار" اتاؤئ قولدانئلسا، ХІІІ عاسئردئث ورتا شةنئنةن بةرگئ زاماندا "موعول" اتاؤئ دا سئنالاپ ةنة باستايدئ. ءبئراق جةكة-دارا ةمةس، "تاتار" اتاؤئمةن قاتارلاس، نةمةسة قاباتتاسا. ماسةلةن، ماملذك بةيبارئس سذلتاننئث بةركة حانعا جئبةرگةن ةلشئسئ، مئسئرلئق اراب ءيبن ءابد از-زاحير "تاتارمةن" ارالاس "ماعذل" اتاؤئن دا تاثبالاسا (1262)، پارسئ، ءماشهذر جؤأايني كوبئنة-كوپ "تاتار" ةسئمئن ورئندئ كورگةنئمةن، ارا-تذرا وسئ اتاؤدئث تةثدةي بالاماسئ رةتئندة "مؤعذل" نئسپئسئن كةلتئرةتئنئ بار (1260). ئلكئدة رؤبرؤك "موال" دةپ جازعان (1255)، البةتتة، "تاتاردئث" ماندةس تاعئ ءبئر اتاؤئ ةسةپتئ. ةكئنشئ ءبئر كاتوليك موناعئ مونتة-كروچة: "تاتارلار وزدةرئن "موگول" (موعول، - م.م.) دةپ تة اتايدئ»، - دةگةن (ХІІІ ع. سوثئ). جيحانكةز گايتون بذل ءسوزدئ تاراتئپ ايتادئ: "تاتار تايپالارئنئث سانئ كوپ، ءبئراق ءبارئنئث "موگول" (ارينة، "موعول"، - م.م.) دةگةن ورتاق اتاؤئ بار،б - دةپتئ (1307). ХІІІ عاسئردا جاساعان ارميان تاريحشئسئ سةباستاسي "مؤگؤل" («مذعذل») دةپ جازسا، ونئث زامانداسئ ستةپانوس وربةليان: "تاتارلار اؤئزةكئ سوزدة "مؤگال" («مذعالپ) دةپ اتالادئ»، - دةگةن تذسئندئرمة بةرةدئ، ال اتاقتئ كيراكوس گاندزاكةسي ةكئ تةرميندئ تةثدةس ذعئم رةتئندة قولدانا وتئرا، كةيدة "مؤگال-تاتار" دةپ قاباتتاستئرئپ جئبةرةدئ. «ورئس تاريحئنئث اتاسئ» ن.كارامزين (1766-1826) ءوز زامانئندا ماعلذم بولعان دةرةكتةر نةگئزئندة "موگول" دةپ جازادئ جانة "تاتار" ةكةؤئن سينونيم رةتئندة قولدانادئ جانة بذل "موعول-تاتار" - "شئعئس تذرئكتةرئمةن تايپالاس تؤئس»، - دةپ اتاپ كورسةتكةن.

       بئلگئر راشيد-اد-دين «جيناقتئ تاؤاريحتا » (1300-1307) بذل جاعدايدئ باجايلاپ تالدايدئ.

     "ةجةلگئ زاماندا مؤعذل - دالالئق تذرئك تايپالارئنئث ئشئندةگئ بئر عانا رؤ بولاتئن»، - دةيدئ. بذل جةردة كةيئنگئ تولقئن اسةرئمةن "مؤعذل" دةپ وتئرعانئ - قيات. "ةندئ، - دةيدئ، - شئثعئس حان اؤلةتئنئث باق-باراقاتئنا بايلانئستئ، جالايئر، تاتار، ويرات، وثعئت، كةرةيت، نايمان، تاثعذت قاتارلئ تذرئك تايپالارئنئث بارلئعئ دا وزدةرئن مؤعذل دةپ اتاي باستادئ»، - دةيدئ. ويرات پةن تاثعذتتئ جالپئ تذرئك تئزئمئنة قوسئپ جئبةرگةنئن ايتپاساق، بئردةن كوزگة تذسةتئن جاعداي - نايمان، كةرةي، جالايئر، وثعئت، تاتار تايپالارئنئث بذرنادا موثعول توبئنان تئس بولعانئ. "ولار ةسكئلئكتئ زاماندا بذل اتاؤدئ تانئماعان بولاتئن»،- دةپ ذستةيدئ اؤةلگئ ءسوزئن. كةرةك دةسةثئز: "قازئر ةث اياعئ قئتاي مةن شذرجةن جذرتئ، نيانگاستار (سذث جذرتئ، - م.م.)، ذيعئر، قئپشاق، تذركمةن، قارلذق، قالاش،ء تئپتئ، كئرئپتار تاجئك (پارسئ تةكتئلةر، - م.م.) حالئقتارئنا شةيئن مؤعذل دةپ اتالاتئن بولدئ»، - دةيدئ وسئ تاراپتاعئ بارلئق ءسوزئن تذزدئقتاپ.

     بذل ارادا "مؤعذل" - قازئرگئ، عئلئم مةن تاريحتا قالئپتاسقان نذسقاسئنا كوشئرسةك، "موثعول" - يمپةريا عذزئرئنداعئ جالپئ جذرت ماعئناسئنا ية بولعانئن كورةمئز.

    جاثا اتاؤ قابئلدانعان كةزدةن-اق وسئنداي رةثك-تانئمئ اثدالادئ. ماسةلةن، «قاستةرلئ شةجئرةدة» شئثعئس حان جاعئنداعئ رؤ-تايپالار تذگةلدةي "موثعول" اتالئپ وتئرادئ، ال قارسئ بةت، ءتئپتئ، كةيدة جاثاعئ "موثعول" بولئپ تذرعان رؤدئث ةكئنشئ بولشةگئ، قارسئلار عانا ةمةس، قالئس قالعان بارلئق بةيساؤات قاؤئم ةشقانداي انئقتاماسئز، وزدةرئنئث ذيرةنشئكتئ ةسئمئمةن عانا اتالادئ دا، جةكة-جةكة پاتشالئق بولئپ وتئرعان كةرةي مةن نايمان جانة مةركئت - "موثعولدان" مذلدة بوتةن جذرتتار ةسةبئندة بةينةلةنةدئ. ياعني، ئلكئدةگئ ءسوزئمئزدئ قايئرا پئسئقتاساق، بذل داؤئردةگئ "موثعول" - ناقتئ ءبئر حالئق ةمةس، شئثعئس حاننئث بودان جذرتئ عانا.

     وسئ ارادا بةلگئلئ اتاؤدئث دئبئستئق قالئبئ تؤرالئ ايتا كةتؤ كةرةك سياقتئ. بذگئندة باتئستا جانة ورئستا ورنئققان «مونگول» - "موثعول" ةتنونيمئنئث اؤةلگئ نذسقاسئ - "مةن-گؤ"، نةمةسة "مان-گؤ" دةدئك. قئتايدا كذنئ بذگئنگة دةيئن "مةنگگؤ" دةپ جازادئ جانة ايتادئ. ال شئثعئس حان زامانئندا... باستاپقئ جةكةشة نذسقاعا كوپتئك "-ل" جذرناعئ جالعانئپتئ. سوندا "مانگؤ" - "ماثعذل" بولئپ شئقپاق. ءبئراق سول كةزدة ناقپا-ناق وسئلاي دئبئستالدئ ما؟ قئتايشا الئپتةؤ داستذرئندة كةز كةلگةن جات ءسوز مذلدة وزگةشة تاثبالاناتئنئ بةلگئلئ. مذمكئن، اؤةلگئ نذسقا ناقتئ "مةنگؤ" ةمةس، سول توثئرةكتةگئ باسقا ءبئر دئبئستاردان قذرالعان شئعار؟ ونئث ذستئنة، قئتاي عانا ةمةس، كةز كةلگةن ءتئلدئث وزئندئك ةرةكشةلئگئ بار. سئرتتان ةنگةن قانداي دا ءسوز وسئ تئلدئث زاثئنا باعئنادئ (زورلئقپةن ءبارئ دة ورئس اؤةزئنة تذسئرئلگةن سوأةتتئك جذية - ةرةجةدةن تئس). شئثعئس حان ءمورئنئث بةتئندةگئ ذلئس اتاؤئ ارقيلئ وقئلؤئ مذمكئن ةكةنئن ةسكةرتتئك: "مونگؤل"، "موثؤل"، "موعذل"، "مذعذل"... قايتكةندة دة "مونگگول"، ياعني "موثعول" ةمةس. "قاستةرلئ شةجئرةدة» - "موثعول" (نةمةسة سولاي وقئلئپ، تاثبالانعان)، ءبئراق بذل - شئثعئس حاننئث تذسئ، ءتئپتئ، وعان جالعاس يؤان ءداؤئرئ دة ةمةس، كةيئنگئ ميث زامانئ، ارئ دةگةندة ХІҮ عاسئردئث سوثئندا كوشئرئلگةن نذسقاسئ. ءتئپتئ، بذگئنگئ اتاؤلئ موثعول جذرتئنئث ئشئندة ةمةس، قئتاي شةگئندة تذراقتاعان، دالا جذرتئنا كةيئندة عانا ءبئرجولا تاثئلعان ةتنونيم. مةيلئ.

    ةث ةسكئلئكتئ جازبالارعا ذثئلةيئك. "موثعول" - ءدال وسئنداي دئبئستئق جانة سوعان سايكةس تاثبالئق نذسقا مذلدة ذشئراسپايدئ. ارابتار «ماعؤل» دةپ جازادئ، پارسئلار "مؤعذل" دةپ جازادئ، ال تذرئك نةگئزدئ ذلگئلةر، بذرئنعئ-سوثعئ بار تاؤاريحتا - "موعذل" . كةيئنگئ زةرتتةؤشئلةر، بذكئل ةؤروپا عئلئمئ "ماعؤل" مةن "مؤعذل" جانة "موعذل" - "موثعول" ءسوزئنئث بذرمالانعان قالئبئ دةپ بئلةدئ. ءبئر، ةكئ ةمةس، ونداعان ءتذپنذسقا، تاريحي ةسكةرتكئشتة ذشئراساتئن ءجذز دة ءجذز قايتارا، نئعارلاپ جازئلعان اتاؤلئ ةسئم - تذگةل قاتة دةپ جاريالانعان. سةنئمدةرئنئث كذشتئلئگئ سونشالئق، ةسكئ مذرالار بةتئندة ذشئراساتئن تيةسئلئ اتاؤدئث بارلئعئن دا "موثعول" دةپ تذزةتئپ اؤدارادئ. يبن ءال-اسير مةن ءجذزجاني دا، جؤأايني مةن راشيد-اد-دين دة، تئم قذرسا وزدةرئ ارنايئ ءسوز ةتئپ وتئرعان جذرتتئث اتئن دذرئستاپ بئلمةپتئ. وندا... سول زاماندا جاساعان ةؤروپالئق مونتة-كروچة مةن گايتون نةگة «موگول» دةپ جازعان؟ كةيئندة قازاق حالقئن قذراعان رؤ-تايپالاردئث ءبئر توبئ شاعاتاي ذلئسئنان ءبولئنئپ، جةتئسؤدا ئرگةسئن بةكئتكةن جاثا ءبئر ذلئس نةگة موعذلستان دةپ اتالعان؟ ينديادا وكئم قذرعان ذلئ موعول يمپةرياسئنئث اتاؤئ قايدان شئققان؟ شئثعئس حان زامانئنا قاتئستئ ةث باستئ، ةث سةنئمدئ، قادئم دةرةكتةردة "موثعول" ةمةس، "موعذل" بولؤئن تذگةلدةي جاثساق دةپ تانؤعا قانشالئق نةگئز بار؟ سذراق كوپ. ءبارئنئث توعئسار ارناسئ ورتاق. ويتكةنئ بذل ارادا ةشقانداي كئلتيپان جوق. اتاؤدئث اؤةلگئ، ةسكئلئكتئ نذسقاسئ - "مةن-گؤ". شئثعئس حان تذسئندا "موعذل" تذرئندة قالئپتانعان. جانة بذكئل يمپةريا شةگئندة، ونئمةن كورشئلةس، الئس-بةرئستئ باتئس جانة شئعئس ةلدةرئندة وسئلايشا، از-ماز دئبئستئق ايئرئممةن "ماعؤل"، "مؤعذل"، "موگول" رةتئندة تاثباعا تذسكةن. ال قيئر شئعئستا - يؤان داؤئرئندة ةجةلگئ قئتاي راسئمئمةن "مةن-گؤ" تذرئندة جاساپ، اقئر اياعئندا، قئتاي دةرةكتةرئنة سذيةنگةن باتئس جذرتئنئث ئثعايئمةن "مونگول" بولئپ بةكئگةن جانة باعزئداعئ، بذكئل يمپةريا تذرعئنئ، كوپكة ورتاق پوليتونيم ةندئ جةكةلئك سئپات الئپ، ةتنونيم - ةجةلگئ ذلئستئث ةسكئ قونئسئندا قالعان جاثا ءبئر حالئقتئث وزئندئك اتاؤئ رةتئندة ورنئققان.

     وسئ ورايداعئ بار تولعامدئ اكادةميك بارتولدتئث سوزئمةن تذيئندةؤگة بولار ةدئ. «موثعول ةسئمئ تةك شئثعئس حاننئث كةزئندة عانا مةملةكةتتئث ءهام بيلةؤشئ اؤلةتتئث اتاؤئ ةسةبئندة قولدانئسقا ةندئ، ال كةيئندة حالئق اتاؤئ رةتئندة قالئپقا ءتذستئ»، - دةگةن.

     سوندئقتان دا شئثعئس حان قذرعان الةمدئك يمپةريا - موثعول حالقئ ذيتقئ بولعان موثعول يمپةرياسئ ةمةس دةيمئز. بذگئنگئ موثعول جذرتئنئث ارعئ اتالارئ - ةكة ذلئس قذرامئنداعئ ةلةؤسئز ءبئر تذيئرشئك قانا بولاتئن. ال ول زامانداعئ «مةن-گؤ» - "موعذل" ةسئمئنئث ءمان-ماعئناسئ مذلدة باسقاشا. ذلئ مةملةكةت قذرامئنا ةنگةن ءار تةكتئ، الئس-جاقئن بارلئق جذرتتئث جيئنتئق اتاؤئ.

     ءبئر پارا ءسوزئمئزدئ تذيئندةپ ايتساق، ةجةلگئ عذن يمپةرياسئنئث، ودان سوثعئ ذلئ تذرئك قاعاناتئنئث مذراگةر جالعاسئ رةتئندة بوي كوتةرگةن ذلانعايئر جاثا مةملةكةت - «ةكة موعذل ذلئسئ» دةپ اتالادئ. الئپ ةلدئث، نةگئزئنةن تؤئستاس تذرئك تايپالارئنان قذرالعان بارلئق حالقئ - بئرئكتئرؤشئ، ذيئستئرؤشئ سئپاتتاعئ، جالپئعا ورتاق «موعذل» ةسئمئنة ية بولئپتئ. موعذل جذرتئ. ذلئ موعذل يمپةرياسئ. نةمةسة ةكة موعذل ذلئسئ - ةكة ذلئس. 

سوڭعى جاڭالىقتار