تاؤةلسئزدئك تاريحئندا الاش قايراتكةرئ يسا قاشقئنبايةأتئث ءوز ورنئ بار -د.سذلةيمةنوأا
كةثةستئث كةرئ تارتپا ساياساتئ اسةرئنةن كةيئنگئ ذرپاق كوثئل تذكپئرئنةن جوعالتئپ العان قايراتكةر تؤرالئ وسئ تاقئرئپتئ دةندةتة زةرتتةپ جذرگةن الاشتانؤشئ عالئم، تاريح عئلئمدارئنئث كانديداتئ، دوسةنت دامةتكةن سذلةيمةنوأا بئلايشا اثگئمةلةپ بةردئ.
-بيئل 20 جئلدئعئن اتاپ وتكةلئ وتئرعان تاؤةلسئزدئك تاريحئندا الاش اتئن اسپانداتقان ارئستارئمئزدئث دا ذلةسئ وراسان، - دةدئ عالئم. ولار كةلةر ذرپاققا قيئننان جول سالئپ، ةركئندئكتئث وتئن وشپةستةي تذتاتئپ كةتتئ. بذگئنگئ تاؤةلسئزدئگئمئزدئث ئرگةتاسئ، باستاؤئ - وسئ الاش ارئستارئ ءاليحان بوكةيحانوأ، احمةت بايتذرسئنوأ، جاهانشا، حالةل دوسمذحامةدوأتار، مئرجاقئپ دؤلاتوأ، ماعجان جذمابايةأ، يسا قاشقئنبايةأ جانة باسقالارئ كوتةرگةن باتئل، مةملةكةتشئل جانة وتاندئق يدةياسئ بولاتئن. الاش قايراتكةرلةرئ اتقارعان تاريحي مئندةتتئث زور ماثئزئ دا وسئندا.
تاريحقا تاعزئم، وتكةنگة قذرمةت ةلگة، جةرگة، وتانعا دةگةن قذرمةت بولئپ تابئلادئ. قازئرگئ باتئس قازاقستان وبلئسئنئث جئمپيتئ ةلدئ مةكةنئندة 2008- جئلئ الاش قوزعالئسئنئث 90 جئلدئعئنا وراي ساياباق اشئلدئ. ساياباقتا الاش ارئستارئنا ارنالعان ةسكةرتكئش-مونؤمةنت كةشةنئ ورناتئلعان. مذنداعئ الاش قايراتكةرلةرئ اللةياسئندا كةؤدة ءمذسئنئ ورناتئلعان ارئستئث ءبئرئ يسا قاشقئنبايةأ بولاتئن.
ةلباسئ ن.نازاربايةأ: «الاشتئث» باستئ ماقساتئ - قازاق قوعامئن بئرتة-بئرتة وزگةرتئپ، زامانعا بةيئمدةؤ ةدئ. بذل ءبئزدئث جةدةل جاثعئرؤ، ياعني مودةرنيزاسيا باعئتئمئزعا دا ساي كةلةدئ... الاش ارئستارئ بئزگة مةملةكةتتئك يدةياسئن تؤ ةتئپ كوتةرؤدئ تابئستاپ كةتتئ... الاشتئث اسئل اماناتئ بئزگة تاريحي-مادةني بئرةگةيلئگئمئزدئ، قاراپايئم تئلمةن ايتساق، قازاقئ قالپئمئزدئ قاسيةتتةپ ساقتاؤعا مئندةتتةيدئ. الاشتئث اسئل اماناتئ ءبئزدئ اؤئزبئرلئگئمئزدئ كذشةيتؤگة شاقئرادئ»، - دةگةن ةدئ.
يسا (عايسا) قاشقئنبايةأ 1891- جئلدئث 15- قئركذيةگئندة سول كةزدةگئ ورال وبلئسئ، ءئلبئشئن ؤةزئ، قؤرايلئ بولئسئ، 3-اؤئلئندا (قازئرگئ اقجايئق اؤدانئ) دذنيةگة كةلگةن. اكةسئ داؤلةتتئ، ءارئ ساؤاتتئ كئسئ بولعان. تةگئ باي ذلئنا جاتاتئن تانا رؤئ. 1903- جئلئ قاراسؤ-شالقار بولئستئق ورئس-قازاق مةكتةبئن ذزدئك ءبئتئردئ. 1903-1910- جئلدارئ ورال رةالدئق اسكةري ؤچيليششةسئندة وقئدئ. 1911- جئلئ وسئ ؤچيليششة جانئنداعئ جوعارئ وقؤ ورنئنا تذسؤگة مذمكئندئك بةرةتئن قوسئمشا كلاستئ ءتامامدايدئ. 1912- جئلئ ورئنبور حالئق اعارتؤ وكرؤگئنئث سئناق كوميتةتئندة ةر بالالار گيمنازياسئنئث 8- كلاسئ كولةمئندة لاتئن تئلئنةن قاناعاتتانارلئق باعاعا ةمتيحان تاپسئرئپ، قذجاتتارئن ماسكةؤ ؤنيأةرسيتةتئنئث مةديسينا فاكؤلتةتئنة جولداعان. ماسكةؤ ؤنيأةرسيتةتئ قذجات قابئلداؤدان باس تارتقان سوث، سول جئلئ قازان ؤنيأةرسيتةتئنئث مةديسينا فاكؤلتةتئنة وقؤعا تذسةدئ. ول ورال وبلئستئق زةمستأو جيئنئنئث ستيپةندياسئنا وقئعان. 1905- جئلئ ستؤدةنتتئك تولقؤلارعا قاتئستئ، تاتار م.ؤاحيتوأ، چؤأاش-مارئ ن.نيكولسكيي، أ.وحوتنيكوأ، قازاق ن.زاليةأ، ءا.يمامباةأتارمةن بئرگة ر س د ر پ ذيئمئنئث وقؤشئ ياچةيكاسئنا كئرگةن. ءسويتئپ، پوليسيانئث جاسئرئن باقئلاؤئنا ئلئككةن. ءبئرئنشئ دذنيةجذزئلئك سوعئسقا بايلانئستئ 4-5- كؤرستاردئ ةكستةرن باعئتئ بويئنشا بئتئرگةن.
1917- جئلئ اقپان توثكةرئسئنةن سوث يسا پةتروگراد قالاسئنا كةلئپ، ساياسي وقيعالارعا ارالاستئ. ءبئرئنشئ بذكئل رةسةيلئك مذسئلماندار سيةزئ قارساثئندا شئعئس زيالئلارئ مةن ساياسي قايراتكةرلةرلةرئنئث اراسئندا مذسئلمان ايماقتارئنئث بولاشاق مةملةكةتتئك قذرئلئمدارئنئث ؤنيتارلئق (رةسةيدةن بولئنبةيتئن) جانة فةدةراتيأتئك ءتذزئلئمئن تاثداؤ جونئندةگئ ايتئسئنا قاتئستئ. ناؤرئزدئث ورتاسئندا مذسئلمان قايئرئمدئلئق قوعامئندا وتكةن جيئندا لؤتفي يسحاكي، سذلتانبةك مامليةأ سياقتئ تاتار زيالئلارئمةن بئرگة فةدةراتيأتئك قذرئلئمدئ قولداپ سويلةيدئ. ةلدة ساياسي وقيعالاردئث ورئستةؤئنة وراي ورئنبور قالاسئنا كةلئپ، 1917- جئلئ ءساؤئردئث باسئندا وتكةن تورعاي جانة ورال قازاقتارئنئث سيةزدةرئنة قاتئسادئ. 1917- جئلئ ءساؤئر ايئنئث ورتاسئندا وتكةن ءبئرئنشئ ورال وبلئستئق قازاق سيةزئنئث دةلةگاتئ بولدئ. سيةزدئ قذتتئقتاؤعا كةلگةن قازاقتئث وقئعان قئزدارئ مةثدئ قئز شاپةنوأا مةن قاشقئنبايةأتئث زايئبئ جامال داؤلةتدين قئزئ قاشقئنبايةأا باستاعان قئز-كةلئنشةكتةر توبئن سيةزدةن شئعارئپ جئبةرؤ جونئندة ماسةلة كوتةرگةن ءدئن يةلةرئنة يسا قارسئ شئقتئ. ول وسئ كةزدة تذركئستان گؤبةرنياسئندا قئزمةت ةتسة كةرةك، سةبةبئ 1917- جئلئ شئلدةدة وتكةن ورئنبورداعئ ءبئرئنشئ جالپئ قازاق سيةزئندة قذرئلتاي جينالئسئ دةپؤتاتتئعئنا كانديدات رةتئندة ءمذستافا شوقاي، عابدئراسؤل مامبةيةأپةن بئرگة ءامؤداريا بولئمئنةن ةسئمئ اتالئپ، سيةزگة قاتئسادئ. دةپؤتاتتئققا كانديداتتار ءتئزئمئن جاساعان سيةزد بيؤروسئ «قازاق» گازةتئنئث بةتئندة وعان «جاس دوكتور، جئگةرلئ، ءبئلئمدئ، ذلتشئل جئگئت» دةگةن مئنةزدةمة بةرگةن. ول شامامةن 1917- جئلدئث جازئندا ورال وبلئستئق زةمستأو ؤپراأاسئندا، حالئق دةنساؤلئعئن ساقتاؤ ءبولئمئنئث مةثگةرؤشئسئ ا.گةنكةنئث كومةكشئسئ بولئپ ئستةدئ. زةمستأو سيةزئن شاقئرؤ جونئندةگئ جئمپيتئ ؤةزدئك ذيئمداستئرؤ كوميتةتئنئث جذمئسئنا قاتئستئ. وسئ ورايدا اكئمشئلئك-اؤماقتئق ءبولئنئستئ رؤ جئگئ بويئنشا جذرگئزؤ كوزقاراسئ سالدارئنان ورئن العان قاقتئعئستار تذسئندا كيةأ پوليتةحنيكالئق ينستيتؤتئنئث تذلةگئ م.بالتانوأپةن بئرگة ةسةنعالي قاسابولاتوأ توبئنا قارسئ شئقتئ.
1917- جئلئ جةلتوقساندا يسا قاشقئنبايةأ ورئنبوردا وتكةن ةكئنشئ جالپئ قازاق سيةزئندة ؤاقئتشا ذلت كةثةسئ (الاشوردا) مذشةلئگئنة كانديدات (ذلت كةثةسئ مذشةسئنئث ورئنباسارئ) بولئپ سايلاندئ. 1918- جئلئ قاثتاردا قاراتوبةدة وتكةن ءذشئنشئ ورال وبلئستئق قازاق سيةزئندة سالئق ماسةلةسئ تؤرالئ ايتئستا جاهانشا جانة حالةل دوسمذحامةدوأتار توبئن قئزؤ قولدادئ. سول جئلعئ مامئردا جئمپيتئدا وتكةن ءتورتئنشئ ورال وبلئستئق قازاق سيةزئنئث دةلةگاتئ، «ويئل ءؤالاياتئنئث ؤاقئتشا ذكئمةتئنة» مذشة بولئپ سايلانادئ. وبلئستئق زةمستأو جانئنداعئ ذكئمةت مذشةسئ رةتئندة اسكةري قذراما جاساقتاؤ، حالئققا دارئگةرلئك، تذرمئستئق قئزمةت كورسةتؤ ماسةلةلةرئمةن شذعئلداندئ.
1918- جئلئ جةلتوقساندا يسا جئمپيتئ الاش گورنيزونئنئث باس كوتةرؤئ كةزئندة وتكئزئلگةن باتئس الاشوردا ذكئمةتئ مةن وبلئستئق زةمستأو باسقارماسئنئث توتةنشة ماجئلئسئنة قاتئستئ. باس كوتةرؤلةردةن سوث اسكةري قذرامالاردئ زيالئ توپ وكئلدةرئ مةن ةل ئشئندةگئ سئيلئ ادامداردئث بالالارئنان جاساقتاؤ، ساپالئق تذرعئدان جاقسارتؤ شارالارئن قولدادئ.
1920- جئلئ اقپان ايئنئث باسئندا باتئس الاشوردا تئزة بذككةننةن كةيئن ونئث بةلسةندئ ذكئمةت مذشةلةرئ اراسئنان جاهانشا جانة حالةل دوسمذحامةدوأتارمةن بئرگة ي.قاشقئنبايةأ تا ورئنبور ارقئلئ ماسكةؤگة جونةتئلدئ. ماؤسئم ايئندا كةثةس باسشئلئعئنا تابئس ةتئلگةن باتئس الاشوردا ذكئمةتئنئث قئزمةتئ تؤرالئ مالئمدةمةنئ ازئرلةگةندةردئث ءبئرئ بولدئ. سول جئلعئ 3- ماؤسئمداعئ بذكئل وداقتئق اتقارؤ كوميتةتئنئث قاؤلئسئمةن يسا قاشقئنبايةأ قازاق اسكةري رةأوليؤسيالئق كوميتةتئنئث قئزمةتئنة ذسئنئلادئ. قازاق اسكةري رةأوليؤسيالئق كوميتةت بذل ذسئنئستئ نةگئزئنةن قذپتاعانئمةن، رك (ب) پ ورتالئق كوميتةتئنئث وسئ مازمذندئ جةدةلحاتئنا قازاق رك (ب) پ وبلئستئق كوميتةتئ كةلئسئم بةرمةدئ. اسئرةسة، -1920 جئلئ 21- ماؤسئمداعئ ماجئلئسئندة كوميتةت «الةؤمةت ءذشئن قاؤئپتئ ادام» رةتئندة يسا قاشقئنبايةأتئ ايرئقشا مئنةزدةمةمةن زاأولجة اسكةري وكرؤگئنة جئبةرؤ جونئندة شةشئم قابئلدايدئ. الايدا قازاق حالئق اعارتؤ كوميسسارياتئنئث ارا تذسؤئمةن سول جئلعئ تامئز ايئندا وسئ ورگاننئث تذركئستان كةثةس رةسپؤبليكاسئنداعئ ؤاكئلئ رةتئندة تاشكةنت قالاسئنا جئبةرئلدئ.
1920- جئلئ وسئندا ولكةلئك مذسئلمانداردئث فةلدشةرلئك مةكتةبئن ذيئمداستئرؤعا بةلسةنة قاتئسادئ. 1920- جئلدئث اياعئندا ورتا ازيا مةملةكةتتئك ؤنيأةرسيتةتئنئث پةداگوگيكالئق فاكؤلتةتئنة اسسيستةنت بولئپ ورنالاسادئ.
1930- جئلئ 1- قازاندا ؤنيأةرسيتةت اسپيرانتتارئ م.اؤةزوأ، ق.كةمةثگةروأپةن بئرگة تذتقئندالئپ، الماتئ قالاسئنا ايدالدئ. وسئندا قازاق ك س ر بئرئككةن ساياسي باسقارماسئ كومةنداتؤراسئنئث ارناؤلئ تذرمةسئنة 32 قايراتكةرمةن بئرگة قامالادئ.
1930- جئلئ ول بارلئق الاش قايراتكةرلةرئمةن بئرگة تذتقئندالعان، ءبئراق يسا قاشقئنبايةأ، ءاليحانوأ جانة ت.ب. بارلئعئ 18 ادام قئلمئستئق ئستةرئ جوقتئعئنا بايلانئستئ تذتقئننان 1932- جئلئ ساؤئردة بوساتئلعان. بذل مالئمةت №06610 قئلمئستئق ئستة بئلايشا كورسةتئلةدئ: «حاتتاما № 111، 1932 جئلدئث 20 ساؤئرئندة ج.اقبايةأ، م.اؤةزوأ جانة ت.ب. 20 ادام قئلمئستئق ئسكة تارتئلادئ. وسئ قئلمئستئق ئستة م. تئنئشبايةأ، ح.دوسمذحامةدوأ، د.اديلةأ، ي.قاشقئنبايةأ، ءاليحانوأتاردئث ئستةرئ وتةدئ. ءبئراق وسئلاردئث ئشئندة ي.قاشقئنبايةأ پةن ءاليحانوأتئث قئلمئستئق ءئس-ارةكةتئ دالةلدةنبةگةندئكتةن، ءئس توقتاتئلئپ، تذتقئننان بوساتئلادئ.
يسا قاشقئنبايةأ 30- جئلداردئث ورتاسئندا تاشكةنتتةگئ سةماشكو اتئنداعئ فؤنكسيونالدئق دياگنوستيكا ينستيتؤتئندا ءبولئم مةثگةرؤشئسئ بولدئ. 1938- جئلئ 23- ساؤئردة وزبةك ك س ر مةملةكةتتئك قاؤئپسئزدئك باسقارماسئ تاراپئنان ذستالئپ، «حالئقارالئق بؤرجؤازيانئث رةاكسيالئق بولئگئنة كومةك كورسةتتئ»، «كونتررةأوليؤسيالئق ذيئمعا قاتئستئ» دةگةن ايئپپةن قئلمئستئق جاؤاپكةرشئلئككة تارتئلادئ. وزبةك ك س ر نئث 1939- جئلعئ 1- جةلتوقسانداعئ قاؤلئسئمةن قئلمئسئ دالةلدةنبةؤ سةبةپتئ قاماؤدان بوساتئلعان. بذدان كةيئنگئ تاعدئرئ بةلگئسئز. يسا قاشقئنبايةأتئث كةيئنگئ كةزةثدةگئ تاعدئرئن انئقتاؤ ءذشئن ءالئ دة ئزدةنئس جذمئستارئن جذرگئزؤ قاجةت.
ءيا، يسا قاشقئنبايةأ باتئس الاشوردا قايراتكةرئ، العاشقئ قازاق دارئگةرلةرئنئث ءبئرئ بولاتئن. تاؤةلسئزدئكتئ قذرمةتتةؤ، تاؤةلسئز ةلدئث ازاماتئ بولا ءبئلؤ، ونئث قاسيةتئ مةن قادئرئن ءتذسئنؤدئث ايقئن جولئ - ءوز حالقئنئث ءجذرئپ وتكةنئن بئلؤگة، قذرمةتتةؤگة بارئپ تئرةلةتئنئنة ءسوز جوق. قانشاما بابالارئمئز بوستاندئق جولئندا، كذرةسكة شئعئپ «ذلتشئل، حالئق جاؤئ» اتاندئ.
ءدال وسئدان 90 جئل بذرئن ةركئندئكتئ، بوستاندئقتئ اثساعان اتا-بابالارئمئز «الاش» دةپ بار قازاققا ذران تاستادئ. سول تار جول، تايعاق كةشؤدة ءوز ءومئرئن، قاراقان باسئن قذرباندئققا شالدئ».
«وتكةن عاسئر باسئنداعئ ذلتئمئزدئث الئپتارئنئث قازاق الةمئنة شوق جذلدئزدارداي جارقئراپ شئعؤئ ةلدةگئ ساياسي، الةؤمةتتئك-ةكونوميكالئق جاعدايلارمةن تئعئز بايلانئستئ بولاتئن. ولاردئث كوكسةگةن ارمانئ 20 - عاسئردئث باسئندا بوي كوتةرسة، عاسئردئث اياعئندا ورئندالدئ»، - دةپ تذيئندةدئ ويئن د.سذلةيمةنوأا.