سوتتالعان ءيت، ورتةلگةن قوراز، دارعا اسئلعان سيئر
ورماننئث ئشئندة ءومئر سذرگةندةي، ذثگئرلئك سانا ءالئ سويلةپ تذر. ينتةللةكت ينستينكتئث الدئندا دارمةنسئز. ادام بالاسئنئث جةثئمپازدئعئ حايؤاناتتار الدئنداعئ جةثئمپازدئقپةن ولشةنبةسة كةرةك. دينوزاأرلار مةن ايداهارلاردئث ءداؤئرئ تذگئلئ، ومئرئثئزدة ءتئرئ جولبارئس پةن قولتئراؤئن كورمةي ءوتئپ كةتؤئثئز دة عاجاپ ةمةس. ادام ةكئ اياقپةن جذرةدئ دةدئك. ماقذل. ادام سانالئ دةدئك. ماقذل. ادامدا عانا ءتاثئرئنئث رؤحئ بار دةدئك. ماقذل. ادام سذيئكتئ دةدئك. ماقذل. ال قاتئگةزدئگئمئزدئ تابيعاتتئث ءوزئ دالةلدةپ بةردئ. سونئمةن بئرگة ساراثدئعئمئز دا، اشكوزدئگئمئز دة، تابيعاتتئث الدئنداعئ ماثگئلئك بالاثدئعئمئز دا انئق بولئپ قالدئ. حايؤاندارمةن سالئستئرعانداعئ عانا ةمةس، ءناسئل ارالئق ارتئقشئلئقتار، قاننئث، تةكتئث ارتئقشئلئعئ، ذستانعان ءدئننئث، نذسقالعان جولدئث ارتئقشئلئعئ ءذشئن اياؤسئز مايداندار اشئق جانة جابئق تذردة جذرگئزئلئپ كةلةدئ. بذل - باسقا اثگئمة.
جةر بةتئندةگئ جاندئ-جانسئزدئث قوجاسئ ادام بالاسئ ةكةندئگئ جايلئ ءدئني تانئمدار بئزگة شةكسئز بيلئك پةن ةركئندئك سةزئمئن بةردئ. بارلئعئ - ادام يگئلئگئ ءذشئن. ءومئر ءسذرؤ ءذشئن تاماق ءئشؤ نةمةسة تاماق ءئشؤ ءذشئن ءومئر ءسذرؤ سةكئلدئ پارودوكسالدئ ساؤالدار اراسئنداعئ تئرشئلئگئمئز ءوزئمئزدئث يگئلئگئمئز ءذشئن جالعاسا بةرةدئ. بئردة ءئرئ قارانئ سويؤدئ كوزئمةن كورگةن فيلوسوف دةكارت جانؤارلاردا سةزئمنئث جوقتئعئنا سئلتةمة جاساي وتئرئپ، ولاردئث ءولئم الدئنداعئ جانتالاسئن مةحانيكالئق ساعاتتئث سةرئپپةسئنئث ئتقؤئنا عانا بالاپتئ. «حايؤانداردا سةزئم مةن تذيسئك بار ما؟» دةگةن ساؤال «ماحاببات بار ما؟» دةگةن ساؤالعا ذقساس. ماحاببات ونئ سةزئنة الاتئن ادامدار ءذشئن عانا ءومئر سذرةدئ. ءدال ءبئر ةركئندئك سةكئلدئ. زاماناؤي زةرتتةؤلةر حايؤانداردئث سةزئنئپ قانا قويماي، قيسئندئ ويلانا دا الاتئنئن، ءاربئر ارةكةتئنة ئشتةي بولماشئ بولسا دا ةسةپ بةرؤگة قابئلةتتئ ةكةندئگئن انئقتاپ وتئر. تومةندة حايؤانداردئث وسئ قاسيةتتةرئ ءذشئن ورتا عاسئردا قالاي ءومئر سذرگةنئن ايتپاقپئز. لوگيكالئق قاراما-قايشئلئق نةمةسة تابيعاتتئث ءازئلئ دةپ وسئنئ ايتئثئز. حايؤانداردئ قورعاؤ ماسةلةسئمةن اينالئساتئن ذيئمداردئث مالئمةتتةرئنة كوز جئبةرسةثئز، ةندئ ءبئر 500 جئلدا جةر بةتئندة - ونئث قذندئلئعئ مةن بايلئعئنئث قوجاسئ - ادامنان باسقا ةشكئم قالمايتئنئن تذسئنة باستايسئز. ءوزئمئزدئث ارتئقشئلئعئمئزدئ سالئستئراتئن وزگة تئرشئلئك يةسئ قالماعان كةزدة قايدا ذمتئلار ةكةنبئز؟ بذگئنگئ ماقالامئزدئ بذلاي باستاؤئمئزعا ورتا عاسئرلاردا ةؤروپادا ورئن العان حايؤاناتتارعا قاتئستئ وقيعالار سةبةپ بولئپ وتئر. تومةندة مئسال ةتةر وقيعالارئمئز ادام بالاسئنئث قانداي قاسيةتئن كورسةتةتئنئن ئشتةي تذيسئنگةنمةن، تولئق تذسئنبةدئم. قئزئقتئ جاعدايلار ما، الدة كذلكئلئ مة، ونئ دا بئلمةيمئن. ءبئراق ءبئر نارسة انئق: ول - ادام بالاسئنئث بالاثدئعئ.
ورتا عاسئرلارداعئ ةؤروپادا جانة ءئشئنارا باسقا دا قذرلئقتاردا جابايئ حايؤاندار مةن ءذي جانؤارلارئن ولاردئث ادامعا قارسئ جاسالعان قئلمئستارئ ءذشئن سوتقا تارتقان. سوتتا، كادئمگئ قئلمئسكةردئ سوتتاؤ سةكئلدئ قازئ مةن قورعاؤشئ، قارالاؤشئ مةن جةندةت ءوز مئندةتتةرئن اتقارعان. ادام بالاسئنا قارسئ قئلمئس رةتئندة دةنة جاراقاتئن سالؤ، ومئرئنة قاؤئپ ءتوندئرؤ، ونئث ةگئستئگئ مةن مال جايئلئمئنا نذقسان كةلتئرؤ، سيقئرشئلئق پةن دؤاگةرلئك سةكئلدئ دئنگة جات كاسئپتةرمةن اينالئسؤ تانئلعان. سوتتالؤشئلاردئث ئشئنةن جئلقئ، سيئر، قوي، كوبئنةسة شوشقا، ءيت پةن مئسئق، كورتئشقاندار مةن ةگةؤقذيرئقتار، شئبئن-شئركةيلةر، قذرت-قذمئرسقالار، ذيرةكتةر مةن قازدار، تورعايلار مةن قارعالار، تاؤئقتاردئ كةزدةستئرؤگة بولادئ. جازالاؤ راسئمدةرئ ارتةكتئ بولعان. ماسةلةن، جازانئث جةثئل تذرلةرئ رةتئندة ةسكةرتؤ، جةر اؤدارئپ جئبةرؤ، سوگئس جاريالاؤ، اباقتئعا قاماؤ ةسةپتةلسة، اؤئر تذرلةرئ رةتئندة ءولئم جازاسئنا كةسؤ: ورتةؤ، دارعا اسؤ، تئرئدةي جةرگة كومؤ، قارعئسقا ذشئراتؤ ورئن العان. ХIII عاسئرلاردان بةرئ كةلة جاتقان (حاتقا ءتذسؤئ بويئنشا) وسئ ءبئر ةرسئ كورئنةر ارةكةتتةر سول كةزةثدةردةگئ وركةنيةت، قوعام، ويلاؤ جذيةسئ مةن ءدئني تانئم، زاثنامالئق نورمالار ءذشئن قالئپتئ نارسة بولعان ةكةن. سوتتاؤ جانة جازالاؤ راسئمدةرئ حالئقتئث كوز الدئندا، ورتالئق الاثداردا وتكئزئلگةن. ولار دا ادامدار سةكئلدئ سةزئنةدئ جانة ويلاي الادئ دةپ بئلگةندئكتةن ادامدار سياقتئ ءوز ارةكةتتةرئنة ءدئني جانة مةملةكةتتئك زاثنامالئق نورمالار الدئندا جاؤاپقا تارتئلؤئن قاتاث قاداعالاعان. مئسالئ، مئناداي دةرةكتةر بار: 1522-1530 - جئلدار اراسئندا وتةن اتتئ ةلدئمةكةندة سوت ءئسئ بولدئ. تئشقاندار ةگئستئكتئ جايپاپ، جذرتقا اشئعؤ قاؤپئ تونگةن سوث، جةرگئلئكتئ سوتقا تئشقانداردئث ذستئنةن ارئز تذسةدئ. ولار سوتقا شاقئرئلادئ. بايعذس تئشقاندار وت بولماسا، سوتتئ قايدان ءبئلسئن، شاقئرتؤدئ ةلةمةيدئ دة. مذنئ زاثدئ قذرمةتتةمةؤ دةپ تذسئنگةن سوت قئلمئستئق ءئس اشئپ، ولارعا مةملةكةتتئك قورعاؤشئ بةرةدئ. قورعاؤشئ ادام سوتتا تئشقاندار كوبئنة ةگئستئكتة جذرةتئن بولعاندئقتان سوتتئث شاقئرتؤ قاعازئن كورمةي قالعاندئعئن ايتادئ. مذنئ ةسكةرگةن سوت ءار كوشة باسئنان شاقئرتؤدئ داؤئستاپ وقئتقئزادئ. تئشقاندار تاعئ دا كةلمةيدئ. بذل ةندئ - ناعئز قورلاؤ. ةكئ رةت كةلمةدئ. قورعاؤشئ بولسا كةلةر جولدئث ذزاقتئعئن، ونئث ذستئنة سوتقا كةلة جاتقاندارئن ءبئلئپ جولدارئن مئسئق سةكئلدئ جئرتقئشتار توراؤئلدايتئنئن العا تارتادئ. امالئ قذرئعان سوت مذشةلةرئ سئرتتاي سوتتاماقشئ بولعاندا قورعاؤشئ تئشقانداردئث ئشئندة كئناسئزدةرئ دة بولؤئ مذمكئن ةكةنئن، سوندئقتان ناقتئ ءبئر تئشقاندئ سوتتاؤ كةرةك،- دةيدئ. قئلمئس ذستئندة ناقتئ ءبئر تئشقاندئ ذستاؤ مذمكئن بولماعاندئقتان سوت ءئسئ، ارينة، اياقسئز قالدئ.
ال 1690- جئلئ پانديؤشاتو دةگةن جةردة ةگئستئككة تذسكةن جذلدئزقذرتتارعا ارئزدانئپ حالئق ةپيسكوپقا بارادئ. ةپيسكوپ «ءبارئث بئرگة قذدايعا جالئنئثدار» دةگةن سوث، كوتةرئلئپ العان حالئق سوتتان ءبئر-اق شئعادئ. ءئستئ قاراعان سوت جذلدئزقذرتتارعا تةز ارادا ول جةردةن كةتئپ، بةلگئلةنگةن جةرگة بارئپ ءومئر ءسذرؤدئ بذيئرادئ. وسئ ؤاقئتتاردا فرانسيانئث تاعئ ءبئر ةلدئمةكةنئندة زالال كةلتئرؤشئ كورتئشقاندار ذستئنةن ءئس قوزعالئپ، بذعان شئركةؤ دة ارالاسادئ. شئركةؤباسئ بيئك ءبئر توبةنئث ذستئنة شئعئپ، كورتئشقاندارعا بذل ماثدئ بوساتؤ كةرةكتئگئن ايتادئ. قذدايدئث قذدئرةتئمةن، كةمئرگئشتةر ئندةرئنةن شئعئپ، توپتانعان كذيئ باسقا جاققا كوشئپ كةتئپتئ. وسئ فرانسيادا حايؤاندار ذستئنةن قوزعالعان ءتورت قئلمئستئق ءئس تاثداندئرماي قويمايدئ. 1268- جئلئ پاريجدة بالانئ جةپ قويعان شوشقا سوت ارقئلئ ورتةلسة، 1386 - جئلئ ءدال وسئنداي قئلمئسپةن ذستالعان شوشقانئث باسئ، اياقتارئ كةسئلئپ، سوثئرا دارعا اسئلعان. ءبئر ةرةكشةلئگئ جازانئ ورئنداؤ كةزئندة جانؤارلارعا ادام كيئمئ كيگئزئلئپ، سوت ذكئمئ وقئلاتئن بولعان. سونداي-اق حايؤانداردئث جازانئ وتةؤ كةزئندة شئعارعان داؤئستارئ قئلمئسئن مويئنداؤئ بولئپ سانالعان.
1313 -جئلئ قورادان قاشئپ شئققان قذتئرعان بذقا ادام سذزگةن. سوت ونئ ءولئم جازاسئنا كةسئپ، وقيعا ورئن العان جةردة بذقانئ دارعا اسقان. 1457- جئلئ ساأيني سوتئندا بةس جاسار مارتةن اتتئ بالانئ جةپ قويعان شوشقا جانة ونئث التئ تورايئنئث ءئسئ قارالئپ، شوشقانئ ارتقئ اياقتارئنان دارعا اسؤعا ذكئم شئعارعان. ال التئ تورايئنئث قئلمئسئ دايةكتئث ازدئعئنان دالةلدةنبةي قالئپ، ءبئراز ؤاقئتتان سوث اقتالئپ شئققان. 1474- جئلئ بازةل اتتئ قالادا جذمئرتقا تاپقان قوراز جئنمةن شاتئسئ بار دةگةن كذدئكپةن ذستالئپ، ءوزئ جانة تاپقان جذمئرتقاسئ شئركةؤ جانة سوتتئث ارالاسؤئمةن ورتةلگةن. كةيئنگئ زةرتتةؤشئلةردئث دةرةگئنشة، ول قوراز ةمةس، بةلگئلئ ءبئر گةنةتيكالئق سئرقاتئ بار مةكيةن بولعان ةكةن. مذنداي جاعدايلار ةؤروپادا از كةزدةسپةپتئ. 1650- جئلئ ازعئنداعان دةگةن ايئپپةن ةسةك ذستالئپ، جةرگئلئكتئ شئركةؤ قئزمةتكةرئنئث وعان بةرگةن مئنةزدةمةسئنةن كةيئن، تذرمةدةن ازةر بوساپ شئعئپتئ. 1497 - جئلئ شأةيساريادا قوثئزداردئث ذستئنةن ارئز ءتذسئپ، سوت ذزاققا سوزئلادئ. رةسمي قورعاؤشئلارئ فريبؤرگ ةسئمدئ بئرةؤ قوثئزداردئث نذح پايعامبار كةمةسئندة بولعان-بولماعاندئعئ جايلئ پئكئرتالاس تؤدئرئپ، بذل ايتئس ةكئ جئلعا سوزئلادئ. ال بذل ؤاقئت ئشئندة قوثئزدار ارئز بةرؤشئلةردئث باقشاسئنئث ئشئندة ةمئن-ةركئن كذندةرئن كورة بةرةدئ. اتالعان ةلدة تاعئ ءبئر سوت ءئسئ ورئن الدئ. كؤرا قالاسئنئث تذرعئندارئ كةمئرگئش جاندئكتةردئث ذستئنةن ارئز بةرئپ، سوت قورعاؤشئ مةن قارالاؤشئنئ تاعايئندايدئ. كذردةلئ قئلمئستئق ءئس شةشئمئن تاپپاي، «سوتتالؤشئ جاندئكتةر دة قذدايدئث جاراتقان تئرشئلئكتةرئ بولعاندئقتان، ولاردئث دا قذدايدئث جاراتقان جةرئندة ءومئر ءسذرئپ، قذداي بةرگةن جةمئستئ جةؤئنة حاقئسئ بار» دةگةن گؤمانيستئك ويمةن تامامدالادئ. تؤرا وسئ تةكتةس قئلمئستئق ءئس برازيليادا شئركةؤ قويماسئن تالقانداعان تةرميتتةر ذستئنةن قوزعالئپ، قئلار قايران بولماعان سوث، شئركةؤ قئزمةتكةرلةرئ «ولاردئث دا قذدايدئث جةرجةگئ ذيئندة تذرئپ، سيئنؤعا حاقئسئ بار» دةگةن شةشئم شئعارادئ.
1442- جئلئ سيؤريحتة قاسقئر سوتتالادئ. ةكئ قئز بالانئ جةدئ دةگةن ايئپ تاعئلعان قاسقئر، ورتالئق الاثدا دارعا اسئلادئ. ءبئر قئزئعئ، سوت ذستئندة ونئ قورعاؤشئ ادامدار دا تابئلئپتئ. 1389- جئلئ ادام ءولتئردئ دةگةن ايئپپةن ات ولتئرئلسة، سول كةزةثدةردة جالقاؤلئعئ جانة مئنةزئنئث قئزبالئعئ ءذشئن قذلئن ءئستئ بولئپ، سوت شةشئمئمةن ونئ اعاشپةن ذرئپ ولتئرةدئ. ХVII عاسئردا اأستريانئث ءبئر قالاسئندا ءيت ذزاق جئلعا تذرمةگة قامالسا، گةنت سوتئ الدةبئر سيئردئ سوتتاپ، ءولئم جازاسئنان كةيئن ونئث جارتئ ةتئنةن تذسكةن اقشانئ جاپا شةگؤشئگة، ال جارتئ اقشانئ قالانئث قورئنا اؤدارؤعا شةشئم شئعارعان. ورتا عاسئرلاردا وسئنداي جاعدايلار ةرةكشة كوپ ورئن الئپ، ءارتذرلئ پئكئرتالاستارعا سةبةپكةر بولعان. مئسالئ، ءذندئستاندا سيئر جانة قوي قاسيةتتئ سانالئپ، قورعالسا، فرانسؤزدار «حايؤانداردئث جانئ ماثگئلئك ءومئر سذرةدئ» دةگةن پئكئر ذستانئپ، يتالياندئقتار كاردينال روبةرتو باللارمينونئث «ولاردا ةكئنشئ ءومئر بولمايدئ، وسئ ءبئر عانا ءومئرئ بار،سوندئقتان ولارعا تذسئنئستئك جانة اياؤشئلئقپةن قاراؤ كةرةك» دةگةن كوزقاراسئن قولداپ، ةندئ ءبئر توبئ ولاردئ «جةر بةتئندةگئ جئندار» دةپ ساناسا كةرةك. مئنة، حايؤانداردئث ورتاعاسئرلئق ءومئرئ. ال سئزدة كوشة كةزگةن قاثعئباس يتتةر نةمةسة ءذيسئز مئسئقتاردئ كورگةندة قانداي سةزئم تؤادئ؟
ةرلان توسباي ذلئ
دةرةككوزئ:«ايقئن» گازةتئ