تاؤةلسئزدئكتئث تئرةگئ - اتا زاث

وسئدان ون التئ جئل بذرئن، 30- تامئزدا قازاقستان حالقئ تاريحي شةشئم قابئلداپ، ةلئمئزدئث قذقئقتئق ومئرئندةگئ جاسامپاز جاثا داؤئرئنة قادام باسقان ةدئ. سودان بةرئ قاراي تاؤةلسئزدئگئمئزدئث تئرةگئنة اينالعان اتا زاث - مةملةكةت پةن قوعامدا ورئن الئپ وتئرعان بارلئق ساياسي-ةكونوميكالئق، الةؤمةتتئك رةفورمالاردئث ئلگةرئ باسؤئنا، دامؤدئث قاينار باستاؤئنا اينالدئ. وتكةن 16 جئلدان بةرئ مةملةكةت پةن قوعامنئث دامؤئنداعئ وزگةرئستةر - دةموكراتيالئق، زايئرلئ، قذقئقتئق جانة الةؤمةتتئك مةملةكةت رةتئندة ورنئعؤ تالپئنئستارئنئث ءبارئ - اتا زاث قاعيدالارئ نةگئزئندة جذزةگة اسئرئلئپ كةلةدئ.
توقتالا كةتةتئن تاعئ ءبئر جايت، قازاقستاننئث اتا زاثئ الةمدةگئ ةث جاس كونستيتؤسيالاردئث ءبئرئ بولئپ سانالادئ ةكةن. راسئندا، بذكئل مةملةكةتتئك قذرئلئمدئ ايعاقتايتئن، ةلدئكتئث باستاؤئ بولئپ تابئلاتئن قذجات ةندئ عانا 16 جاسقا تولئپ وتئر. ارينة، تاريح اؤقئمئمةن ايتقاندا، بذل ازعانتاي عانا مةرزئم. دةسة دة، وسئنداي الماعايئپ زاماندا قازاقستاننئث اتا زاثئ ؤاقئتتئث سئنئنان سذرئنبةي ءوتتئ، ءوزئنئث زامان تالابئنا لايئقتئعئن جان-جاقتئ دالةلدةدئ. ال كوپتةگةن زةرتتةؤشئلةردئث پئكئرئنشة، قازاقستاننئث كونستيتؤسياسئ الةمدةگئ جالپئادامزاتتئق قذندئلئقتاردئ دارئپتةيتئن ةث ذزدئك 50 كونستيتؤسيانئث ءبئرئ بولئپ سانالادئ ةكةن. بذنئث ءوزئ اتا زاثئمئزدئث ذلكةن الةؤةتئن بئلدئرسة كةرةك.
تاريحقا كةرئ شةگئنةتئن بولساق، تاؤةلسئزدئككة ية بولعان قازاقستاننئث ةث باستئ قادامئ كونستيتؤسيانئ قابئلداؤمةن تذتاستاي بايلانئستئ. بذل تؤرالئ: «تاؤةلسئزدئگئمئزدئ العاننان كةيئن بئزگة بذگئنگئ ءومئر شئندئعئمةن جانة الداعئ ؤاقئتپةن بئرگة قادام باسئپ، وتكةن ذرپاقتئث ءئس-تاجئريبةسئ مةن جارقئن بولاشاققا دةگةن سةنئمدئ جيناقتاعان نةگئزگئ زاث قاجةت بولدئ. تاؤةلسئز قازاقستاننئث كونستيتؤسياسئ اشئق جانة دةموكراتيالئق قوعام ورناتؤدئث نةگئزگئ پرينسيپتةرئن باياندئ ةتؤگة ءتيئس بولاتئن»، - دةپ جازادئ مةملةكةت باسشئسئ نذرسذلتان نازاربايةأ ءوزئنئث «قازاقستان جولئ» اتتئ كئتابئندا. وسئلايشا، ةل ةگةمةندئگئنةن كةيئنگئ 1993- جئلئ قابئلدانعان قازاقستان رةسپؤبليكاسئنئث العاشقئ كونستيتؤسياسئ ةگةمةندئك تاريحئنداعئ ةث دةموكراتياشئل قذجات بولئپ تابئلعان ةدئ. العاش قابئلدانعان 1993 -جئلعئ كونستيتؤسيانئث ءمانئ مةن ماثئزئنا كةلةتئن بولساق، بذل نةگئزگئ قذجات پرةزيدةنتتئث كورسةتكةن ماقساتئ بويئنشا ءتورت باستئ ماسةلةگة جاؤاپ بةرؤئ جانة سوعان جاعداي جاساؤئ ءتيئس بولاتئن. ونئث ءبئرئنشئسئ - مةملةكةتتئك بيلئكتئ باسقارؤدئث بارلئق جذيةسئن نئعايتؤ، ةكئنشئدةن - ةكونوميكالئق رةفورمانئ جذرگئزة وتئرئپ، ةلدئ سول كةزدةگئ تةرةث داعدارئستان شئعارؤ، ذشئنشئدةن - جاس مةملةكةتتئث سئرتقئ ساياساتئن قالئپتاستئرؤ، تورتئنشئدةن - ئشكئ ساياسي تذراقتئلئقتئ قامتاماسئز ةتةتئن زاثدئق نةگئزدةردئ اتا زاثدا كورسةتؤ. ةلباسئ ن. نازاربايةأتئث «قازاقستان جولئ» كئتابئندا جازؤئنا قاراعاندا، جوعارئدا قامتئلعان ءتورت ماقساتتئ شةشئپ بةرةتئن باپتار اؤةلگئ كونستيتؤسيانئث جوباسئندا بارئنشا قامتئلمادئ. پرةزيدةنت بذل رةتتة تذثعئش كونستيتؤسيا جوباسئ اؤةلدةن-اق ةلئمئزدةگئ ساياسي، الةؤمةتتئك-ةكونوميكالئق ذدةرئستةن الشاق قالعانئن جازادئ. ءسويتئپ، ؤاقئت وتة كةلة زامان اعئمئ مةن سذرانئسئنا قاراي، باس زاثئمئزدئث كةيبئر تذستارئ نارئقتئق قوعامداعئ وزگةرئستةرگة سايكةس بولماي شئققانئ بايقالدئ. سوندئقتان دا ارادا ةكئ جئل وتكةندة 1995- جئلئ قازئرگئ نةگئزگئ زاث - كونستيتؤسيا قابئلداندئ. وسئلايشا، تاؤةلسئزدئك جئلدارئ قازاقستاننئث مةملةكةتتئگئن ايقئنداعان اتا زاث ةكئ قايتارا تذلةدئ. ويتكةنئ 90- جئلداردئث باسئندا قازاقستاننئث ساياسي-ةكونوميكالئق جاعدايئ مذلدةم باسقاشا بولاتئن.
كذنئ كةشةگئ تاريحي وقيعالارقا جذگئنسةك، جاثا كونستيتؤسيانئ قابئلداؤ قارساثئندا ذزاق مةرزئمدئ قئزؤ جذمئستار اتقارئلدئ. پرةزيدةنتتئث باستاماسئمةن قذرئلعان ساراپشئلار كوپتةگةن الةم ةلدةرئنئث كونستيتؤسيالارئن، اسئرةسة ХХ عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئندا قابئلدانعاندارئن مذقيات ساراپتاؤدان وتكئزدئ. «ءبئز ءذشئن دامؤدئث ءارتذرلئ ساتئلارئندا تذرعان، سان الؤان الةؤمةتتئك-مادةني، ذلتتئق جانة باسقا دا ةرةكشةلئكتةرئ، ءار ءتذرلئ قذقئقتئق جذيةسئ بار ةلدةردئث كونستيتؤسياسئ باستئ ماسةلةنئ - تذراقتئلئقتئ نئعايتؤداعئ، حالئقتئث ءال-اؤقاتئن جاقسارتؤداعئ جانة دةموكراتيانئ دامئتؤداعئ قول جةتكةن تابئستارئن ذعئنؤ ماثئزدئ بولدئ. ئزدةنئس گةوگرافياسئ دا اؤقئمدئ بولاتئن - ول ةؤروپانئ، ازيانئ، سولتذستئك جانة لاتئن امةريكاسئن قامتئدئ. مةن ءوز باسئم تئكةلةي الةمدةگئ جيئرما ةلدئث كونستيتؤسياسئن تالداپ، ولاردان كونسپةكتئ جاساپ الدئم. ناتيجةسئندة، جاثا كونستيتؤسيانئث قاجةتتئگئ تؤرالئ شةشئم قابئلداماس بذرئن بئزدة بةس جئلدئق جيناقتالعان تاجئريبة بولدئ. ءبئز سودان نةگئزگئ باسئمدئقتاردئ، ماقساتتاردئ اجئراتئپ، ولارعا جةتؤدئث قذرالدارئن ذيرةندئك. كونستيتؤسيانئ قابئلداؤ قارساثئندا ونداعان جئلدار بويئ ازاماتتارئمئزدئث وي-ساناسئندا قوردالانئپ قالعان ستةرةوتيپتةردئ جويؤ ءذشئن، مةملةكةت پةن قوعامدئ تذبةگةيلئ رةفورمالاؤ بارئسئندا پايدا بولاتئن كوپتةگةن وبيةكتيأتئ جانة سؤبيةكتيأتئ پروبلةمالاردئ شةشؤ ءذشئن بئرنةشة جئلعا سوزئلعان تاباندئ جذمئستار اتقارؤعا تؤرا كةلدئ. ءيا، كةيدة ءبئزدئث شةشئمدةرئمئز جارتئكةش، ئمئراشئل سيپاتتا دا بولدئ. كةز كةلگةن جاثا ئستة بولاتئنئ سياقتئ، قاتةلئكتةر دة جئبةرئلةتئن. وسئنئث ءبارئ سول كةزدةردة انئق وتپةلئ سيپاتتا بولعان مةملةكةتتئك ينستيتؤتتار مةن زاثنامالئق قئزمةتتةردةن كورئنئس تاؤئپ وتئردئ. ءبئراق، سول ءبئر قيئن-قئستاؤ جئلداردئ ةسكة العاندا، ةلئمئزدئ كذردةلئ الةؤمةتتئك كاتاكليزمدةرگة سوقتئرماي، امان ساقتاپ، الةمدئك قاؤئمداستئقتئث تةث قذقئقتئ مذشةسئ رةتئندةگئ وسئ زامانعئ مةملةكةت قذرؤ ءذشئن نة كةرةكتئث ءبارئن ئستةگةنئمة، مةملةكةتتئ قذرؤعا قئزمةت جاساعانئما سةنئمدئمئن»، - دةپ جازادئ ةلباسئ كئتابئندا. ءسويتئپ، تذثعئش پرةزيدةنتتئث ءوزئ ئنتالئلئق جاساپ، سول كةزدةرئ ةؤروپا مةن ازيانئث، سولتذستئك لاتئن امةريكاسئنئث بارلئعئ 20 دان استام دامئعان جانة دامؤشئ ةلدةرئنئث كونستيتؤسيالارئن زةرتتةپ، سارالاپ شئقتئ. سوسئن 1994- جئلئ ءوز قولئمةن ادئلةت مينيسترلئگئنة جاثا كونستيتؤسيانئث جوباسئن تاپسئرعان بولاتئن. ناق وسئ ذلگئ-جوبا بذگئنگئ اتا زاثئمئزدئث نةگئزئن قالاعان ةدئ. ةندةشة 1995- جئلئ قابئلدانعان كونستيتؤسيانئث دا باستئ اأتورئ - تذثعئش پرةزيدةنت - ةلباسئ ن. نازاربايةأ دةپ تولئق سةنئممةن ايتؤعا دا بولادئ.
شئندئعئندا، 1995- جئلعئ كونستيتؤسيانئ تالقئلاؤ كةزةثئندة ةلئمئزدةگئ بةدةلدئ زاثگةرلةردةن بولةك، فرانسيانئث كونستيتؤسيالئق كةثةسئنئث وكئلدةرئ، وسئ ةلدئث مةملةكةتتئك كةثةسئنئث مذشةلةرئ، رةسةي زةرتتةؤ ورتالئعئنئث ةث بةدةلدئ زاثگةرلةرئ جوبالئق جذمئستئث جوعارئ تالقئلاؤ شارالارئنا اتسالئستئ. ايتا كةتةيئك، تاؤةلسئزدئك تاريحئندا تذثعئش رةت بذكئل حالئقتئق تالقئلاؤعا سالئنعان دا، ةلدئث كوپتةگةن پئكئرئ ةسكةرئلگةن نةگئزگئ زاث دا وسئ - 1995 - جئلئ قابئلدانعان كونستيتؤسيا. قازئر كةلتئرئلئپ جذرگةن رةسمي مالئمةتتةرگة قاراساق، قذجاتتئ تالقئلاؤعا 3 ميلليون 345 مئث ادام قاتئسئپتئ. جذرتشئلئق تاراپئنان ساراپتالعان 31 مئث 886 ذسئنئس تذسسة، سونئث 1 مئث 100 ئ كونستيتؤسيا جوباسئنا ةنگئزئلگةن. بذل جونئندة ةلباسئ «قازاقستاندئق جول» اتتئ كئتابئندا: «1995- جئلعئ كونستيتؤسيا تاقئر جةردة پايدا بولعان جوق. ول ةگةمةن قازاقستاندا كونستيتؤسيالئق قذرئلئس ورناتؤ ءذشئن بذرئننان جيناقتالعان تاجئريبةلةردئ، سونداي-اق ءبئزدئث جاعدايئمئزعا سايكةس كةلةتئن ةث پروگرةسشئل شةتةلدئك تاجئريبةلةردئ بارئنشا تولئق پايدالانعان ةدئ. سوندئقتان دا، كئمدة-كئم ةلئمئزدئث نةگئزگئ زاثئنئث رؤحئ مةن ماثئزئن تةرةث تذسئنگئسئ كةلسة، ونئ جاساؤدئث، قالئپتاستئرؤدئث تاريحئن جاقسئ ءبئلؤئ كةرةك»، - دةگةن بولاتئن.
ال بذگئنگئ اتا زاثئمئزدئث باستئ ةرةكشةلئگئ قانداي؟ وسئ ماسةلةگة تةرةثنةن ذثئلةتئن بولساق، پارلامةنت ءماجئلئسئنئث دةپؤتاتئ الدان سمايئل بذنئ ةلباسئ ذسئنئسئمةن ةنگئزئلگةن ءتورت ذستانئمدا جاتقاندئعئن العا تارتادئ. «راسئن ايتايئن، بذنداي پوزيسيالاردئ ةنگئزؤگة سول كةزدة ءبئرقاتار زاثگةرلةر دة قارسئ بولعان ةدئ. ويتكةنئ، الةم ةلدةرئ كونستيتؤسيالارئنئث كئرئسپةسئندة بذنداي باپتار جالپئ كةزدةسپةيدئ. ال جاثاعئ ءتورت ذستانئمعا كةلةتئن بولساق، بذل بئرئنشئدةن - قوعامدئق كةلئسئم جانة ساياسي تذراقتئلئق، ةكئنشئدةن - ةكونوميكالئق دامؤ، ءذشئنشئدةن - قازاقستاندئق پاتريوتيزم، تورتئنشئدةن - ماثئزدئ ماسةلةلةرگة رةفةرةندؤم جاساؤ جانة پارلامةنتتة داؤئس بةرؤ ارقئلئ شةشؤ. مئنة، وسئ ءتورت ماسةلة ءبئزدئث رةسپؤبليكامئزدئث نةگئزگئ پرينسيپتةرئ بولئپ سانالادئ. وسئ ءتورت ماسةلةنئ اتا زاثئمئزدئث ءبئرئنشئ بابئندا ةنگئزؤ ارقئلئ قازاقستاننئث جان-جاقتئ دامؤئنا جول اشا الدئق»، - دةيدئ دةپؤتات.
كةيئننةن 1995- جئلئ 30- تامئزدا ةلدئث جاثا كونستيتؤسياسئن قابئلداؤ جونئندة بذكئل حالئقتئق رةفةرةندؤم ءوتئپ، وعان سايلاؤشئلاردئث 90،58 پايئزئ قاتئستئ. ولاردئث 89،14 پايئزئ جاثا كونستيتؤسيانئث قابئلدانؤئن قولدادئ.
سونئمةن بيئل 16 جاسقا تولعان كونستيتؤسيا تاؤةلسئز مةملةكةت رةتئندة دامؤئمئزعا داثعئل بولئپ، ةلدئث بةتكة العان باعدارئنئث تذتاستاي بولئگئن قامتئپ وتئر دةسة دة بولادئ. الايدا، زامان اعئمئنا قاراي نةگئزگئ زاثئمئزدئث وزگةرئسكة ذشئراؤئن دا ةشكئم جوققا شئعارا الماسئ انئق. دةگةنمةن، قازئرگئ هام ءومئر بويعئ باستئ مئندةتئمئز قازاقستان تاؤةلسئزدئگئنئث تئرةگئنة اينالعان كونستيتؤسيانئ قاتاث ذستانؤ. ياعني، باستئ تالاپ - اتا زاثئمئز، كونستيتؤسيانئ قذرمةتتةپ قورعاؤ، ال ونئث ماثئزدئلئعئن جوعالتپاي ساقتاؤ رةسپؤبليكامئزدئث ءاربئر ازاماتئنئث مئندةتئ مةن پارئزئ بولؤئ ءتيئس. ةث باستئسئ، قازاقستان تاؤةلسئزدئگئنئث 20 جئل بويعئ دامؤئنداعئ بذگئنگئ جةتئستئكتةرئنئث بارشاسئ اتا زاثئمئزدئث تيئمدئلئگئن انئق ايقئنداپ وتئر. كونستيتؤسيا 20 جئلدئق تاؤةلسئز دامؤعا سةپ بولئپ قانا قويعان جوق، قذجاتتئث نورماتيأتئك الةؤةتتةرئ دة حالئققا تالاي قئزمةت ةتئپ، دةموكراتيالئق، قذقئقتئق مةملةكةتتئلئكتئث ودان ءارئ بةكي تذسؤئندةگئ پروگرةسس جولئندا مئعئم زاثدئق نةگئز بولئپ قالا بةرمةك. وسئ تذرعئداعئ ويئمئزدئ ةلباسئنئث سوزئمةن اياقتاساق: «كونستيتؤسيانئ قاتاث ذستانؤ - بذل مةملةكةتتئلئكتئث تابئستئ دامؤئنئث جانة قوعامداعئ ازاماتتئق كةلئسئمنئث نةگئزئ. ول بويئنشا ءومئر ءسذرؤ - بذل دةموكراتيانئث ةث جوعارعئ مةكتةبئ. بذل مةكتةپتةن بارلئعئمئز وتؤگة ءتيئسپئز. ءبئزدئث مئندةت - كونستيتؤسياعا اسا ذقئپتئلئقپةن قاراؤ. ءوزئمئزدئث ةلئمئزدئ، ءوزئمئزدئث تاريحئمئزدئ، ءوزئمئزدئث جةتئستئكتةرئمئزدئ قالاي قذرمةتتةسةك، ونئ دا سولاي ايالاؤئمئز كةرةك. كونستيتؤسيانئ سئيلاي بئلمةسةك، ونئث تالاپتارئن مذلتئكسئز ورئنداي الماساق، وندا قوعامدئق كةلئسئمگة، تارتئپكة، بةيبئتشئلئككة جانة تئنئشتئققا جةتؤ مذمكئن بولمايدئ، ياعني مذنداي جاعدايدا وتاننئث ئرئس-بةرةكةلئ بولاشاعئ تؤرالئ ايتؤدئث دا قاجةتئ جوق».