جذماباي شاياحمةتوأ قازاقستاننئث قازاقتان شئققان تذثعئش باسشئسئ
ن ك أ د - حاتشئ
جذماباي شاياحمةتوأتئث ساياسي-قوعامدئق قئزمةتئن زةرتتةؤشئلةر ةث اؤةلئ ونئث «قازاقستاننئث قازاقتان شئققان تذثعئش باسشئسئ» بولعانئنا ةرةكشة نازار اؤدارادئ.
1924- جئلئ جذرگئزئلگةن ورتا ازيا رةسپؤبليكالارئن مةجةلةؤ شارالارئنا بايلانئستئ تذركئستان ا س س ر قذرامئنداعئ قازاقتار مةكةندةگةن جةرلةر قازاق ا س س ر قذرامئنا قوسئلئپ، نةگئزئنةن قازئرگئ قازاقستان اؤماعئ بةلگئلةنگةن سوث قازاقستاننئث ءبئرئنشئ باسشئلئعئ راسئندا دا قازاق كوممؤنيستةرئنئث قولئنا تيمةگةن بولاتئن.
«مةجةلةؤگة» دةيئنگئ قازاق ا س س ر تئزگئنئن ذستاعان حالئق كوميسسارلار سوأةتئنئث ءتوراعاسئ ساكةن سةيفؤللين مةن تذركئستان ا س س ر ورتالئق اتقارؤ كوميتةتئنئث توراعاسئ تذرار رئسقذلوأ 1924 جئلئ قئزمةتتةرئنةن بوساتئلدئ. ولاردئث ءوكئلةتتئگئ كةيئنگئ حالئق كوميسسارلار سوأةتئ ءتوراعالارئنئث وكئلةتتئگئنةن جوعارئ ةدئ. ةكةؤئن دة س س س ر ن ك أ د-سئ (س س س ر ئشكئ ئستةر حالئق كوميسسارياتئ) 1937- جئلئ تذتقئنداپ، 1938- جئلئ «حالئق جاؤلارئ» رةتئندة اتئپ جئبةردئ.
1936- جئلئ سولتذستئك قازاقستان وبلئستئق ن ك أ د باستئعئنئث ورئنباسارلئعئنا تاعايئندالئپ، 1937- جئلئ جةلتوقساندا أچك-و گ پ ؤ-ن ك أ د ورگاندارئنئث قذرئلعانئنا 20 جئلدئعئنا وراي ماراپاتتالعان، 1938- جئلئ ماؤسئمدا الماتئ وبلئستئق باسقارماسئنئث ورئنباسارئ لاؤازئمئنا بةكئتئلگةن جذماباي شاياحمةتوأ 1938- جئلئ شئلدة ايئندا قازاقستان كومپارتياسئ ورتالئق كوميتةتئنئث ءذشئنشئ حاتشئسئ بولئپ سايلاندئ.
جذماباي شاياحمةتوأ جاؤاپتئ قئزمةتتةر اتقارعان كةزةثدة، ياعني 1927-1938- جئلدارداعئ ستاليندئك ساياسي قؤعئن-سذرگئندئ بةلسةنة جذزةگة اسئرئپ، مئثداعان جازئقسئز ادامداردئث ءومئرئن قيعان ن ك أ د مةيلئنشة قاتئگةز جازالاؤشئ ورگان رةتئندة تانئلدئ. كةزئندة ن ك أ د ورگاندارئندا قئزمةت ةتئپ، كةيئن جوعارئ بيلئككة قول جةتكئزگةن ادامدارعا قاتئستئ كذدئكتئ كوزقاراس تا وسئ كةزدةن باستاپ قالئپتاسئپ، ءالئ كذنگة جالعاسئپ كةلةدئ.
ماسةلةن، زةرتتةؤشئ تذرسئن جذرتباي «ماعجاندئ تئمئسكئلةتكةن نة تذتقئنداعان، احمةت بايتذرسئنوأتئث ئسئنة دة قاتئسئ بار تةرگةؤشئلةردئث ءبئرئ - قازاقستاننئث ءبئرئنشئ باسشئسئ، ةكئنشئسئ - قاؤئپسئزدئك كوميتةتئ ءتوراعاسئنئث ورئنباسارئ، ءذشئنشئسئ - ئشكئ ئستةر ءمينيسترئ، ءتورتئنشئسئ - توبة بي بولدئ» دةگةندئ العا تارتادئ.
الايدا قازاقستاننئث قازاقتان شئققان تذثعئش باسشئسئ جايئنداعئ كوپتةگةن ةستةلئكتةر مةن زةرتتةؤ ةثبةكتةردة ول كوبئنة جاعئمدئ جاقتان عانا باياندالادئ.
كةيبئر زةرتتةؤشئلةر جذماباي شاياحمةتوأ ن ك أ د-نئث، ياعني ميليسيانئث ئشكئ قاؤئپسئزدئك جذيةسئندة ةمةس، ئشكئ ءتارتئپتئ كذزةتؤ بولئمئندة جذمئس ئستةگةنئن جازادئ.
سونداي-اق «نيكولاي ةجوأ ورنئنان الئنئپ، ورنئنا لاأرةنتيي بةريا كةلگةن سوث جانة ودان كةيئن (1950-جئلداردئث سوثئندا) ن ك أ د-نئث ءوز ئشئندة جذرگةن جازالاؤ شارالارئنان امان قالؤئ - جذماباي شاياحمةتوأتئث تازالئعئنئث بةلگئسئ. ةگةر ول ساياسي قؤعئن-سذرگئنگة كئنالئلةردئث ءبئرئ بولسا، ن.حرؤششةأ ونئ ةسكةرؤسئز قالدئرمايتئنئ انئق ةدئ» دةؤشئلةر دة كةزدةسةدئ.
«ساياساتكةر بئرةؤ - قالعانئمئز تئرةؤ»
1938- جئلئ قازاقستان كومپارتياسئنئث ءبئرئنشئ حاتشئلئعئنا سايلانعان نيكولاي سكأورسوأ تا، ءذشئنشئ حاتشئلئققا سايلانعان جذماباي شاياحمةتوأ تة ازامات سوعئسئنداعئ اق پةن قئزئلدئث ايقاسئنا تذسپةگةن، رةأوليؤسيادان كةيئنگئ يدةيالئق تارتئستارعا ارالاسپاعان، سوأةتتئك يدةولوگيادان اؤا جايئلمايتئن ستاليندئك نومةنكلاتؤرانئث تيپتئك قئزمةتكةرلةرئ بولدئ.
20-جئلدار مةن 30-جئلدارداعئ بيلئك باسئنداعئلاردان كةيئنگئ ءذشئنشئ بؤئننئث وكئلدةرئ بولئپ سانالاتئن ولار جةكة باسئنئث ساياسي امبيسياسئن مةيلئنشة تذمشالاپ، «ساياساتكةر - بئرةؤ، قالعانئمئز - تئرةؤ» دةيتئن سوأةتتئك شةنةؤنئكتةردئث ءالئ كذنگة جالعاسئپ كةلة جاتقان قاساث تذرپاتئنئث نةگئزئن سالدئ.
«پةرأئة ليسا كازاحستانا أ ستالينسكؤيؤ ةپوحؤ» دةپ اتالاتئن زةرتتةؤ اأتورلارئ ل.س. احمةتوأا، أ.ك. گريگورةألار 1938- جئلئ شئلدةنئث ورتاسئندا قازاقستان كومپارتياسئ ورتالئق كوميتةتئنئث ءبئرئنشئ حاتشئلئعئنا كاسئبي ةكونوميست نيكولاي سكأورسوأتئث سايلانؤئنا بةس جاعداي سةبةپ بولعانئن ايتادئ.
ولار: ءوز مئندةتئن اسئرا ورئنداعان جاپپاي قؤعئن-سذرگئندئ اياقتاپ، ةلدةگئ ساياسي ءومئردئ ارناسئنا ءتذسئرؤ؛ ةؤروپا مةن قيئر شئعئستاعئ ساياسي شيةلةنئستةرگة بايلانئستئ قازاقستانمةن شةكتةسةتئن قئتايدئث شئنجاث ولكةسئنةن تونةتئن قاؤئپتئث الدئن الؤ؛ ةكئنشئ بةسجئلدئق جوسپارئن ورئنداپ، ةكونوميكانئ كوتةرؤ؛ قازاق س س ر جوعارعئ سوأةتئنئث سايلاؤئن وتكئزئپ، سوعان سايكةس باسقارؤ ورگاندارئن قذرؤ؛ 1938- جئلئ جارئق كورگةن «ب ك پ (ب) تاريحئنئث قئسقاشا كؤرسئن» سوأةتتئك ساياسي جذيةنئث يدةولوگياسئ رةتئندة ةلدئث باستئ باعدارئنا اينالدئرؤ.
وسئ رةتتة جذماباي شاياحمةتوأتئث سايلانؤئ، سونئمةن قاتار سوأةتتئك ذلت ساياساتئنئث تاعئ ءبئر شارتئ - ذلت رةسپؤبليكالارئنا سوأةتتئك ذلتتئق كادرلاردئ تاعايئنداؤ ماسةلةسئن دة شةشتئ جانة ونئث ونئث اتالعان بةس شارتقا ساي كةلگةنئن كةيئنگئ قئزمةتتةرئ كورسةتتئ.
«ستاليننةن سذراپ الدئ»
1939- جئلئ ماؤسئمدا جذماباي شاياحمةتوأ قازاقستان كومپارتياسئنئث ةكئنشئ حاتشئلئعئنا سايلانئپ، وعان رةسپؤبليكاداعئ مةملةكةتتئك جانة پارتيالئق اپپارات جذمئستارئ جذكتةلدئ. سول جئلئ نيكولاي سكأورسوأتئث ذسئنئسئمةن قازاق گرافيكاسئ كيريلليساعا اؤئستئرئلدئ. اؤةلئ اراب، 1929- جئلدان لاتئن گرافيكاسئن قولدانئپ كةلة جاتقان قازاق قوعامئ كيريلليسامةن قايتا ساؤات اشؤعا ءماجبذر بولدئ.
جذماباي شاياحمةتوأتئث ذيئمداستئرؤشئلئق قابئلةتئ ةكئنشئ دذنيةجذزئلئك سوعئس جئلدارئ ايرئقشا كورئندئ. اؤئل شارؤاشئلئعئن مايدان قاجةتتئلئكتةرئنة سايكةستةندئرئپ قايتا قذرؤ، اسكةري-موبيليزاسيالئق جذمئستاردئ ذيئمداستئرؤ، تئلعا ةأاكؤاسيالانعان كاسئپورئندار مةن بةيبئت تذرعئنداردئ ورنالاستئرؤ، سوعئس ؤاقئتئنداعئ ءبئلئم مةن مادةنيةت ماسةلةلةرئمةن شذعئلداندئ.
1942- جئلئ جذماباي شاياحمةتوأتئث مايدان مةن تئلدئث رؤحئن كوتةرؤ جونئندةگئ ذندةؤئنةن سوث جامبئل جابايةأتئث ايگئلئ «لةنينگرادتئق ورةندةرئم» اتتئ ولةثئ جاريا بولدئ.
1943- جئلئ اسكةرگة جارامدئ ازاماتتار مةيلئنشة ازايئپ، 1931-1933- جئلدارداعئ اشارشئلئقتان كةيئن ونسئز قاتارئ سةلدئرةگةن قازاق حالقئنئث دةموگرافيالئق احؤالئ اپاتتئ جاعدايعا كةلدئ.
جذماباي شاياحمةتوأ ستاليننئث الدئنا وسئ ماسةلةنئ قويا وتئرئپ، 1944- جئلئ اسكةرگة شاقئرئلعان قازاقتاردئ مايدانعا ةمةس، تةمئرتاؤداعئ ءتذستئ مةتاللؤرگيا زاؤئتئ مةن وزگة دة ونةركاسئپتئك كاسئپورئندارداعئ قارا جذمئسقا جئبةرؤئن سذرادئ. سوعئس ؤاقئتئنا قاراماستان جذماباي شاياحمةتوأتئث ذسئنئسئمةن قازاقستاندا بئرنةشة جوعارئ وقؤ ورئندارئ اشئلدئ.
«سوعئستان سوثعئ سذرگئن»
جذماباي شاياحمةتوأ 1946- جئلئ قازاقستان كومپارتياسئ ورتالئق كوميتةتئنئث ءبئرئنشئ حاتشئسئ بولئپ سايلانئپ، سوعئستان سوثعئ رةسپؤبليكا شارؤاشئلئعئن قالپئنا كةلتئرؤگة ةلةؤلئ ذلةس قوستئ.
اتاپ وتةرلئك جايت، وسئ كةزةثدة سوأةت وكئمةتئنئث قئتاي اؤماعئنداعئ ئقپال ارةكةتتةرئ بارئنشا كذشةيئپ، شئعئس تذركئستانداعئ قوزعالئستئ جانشؤعا بةلسةنة ارالاستئ.
جذمابةك شاياحمةتوأتئث بيلئگئ قازاق عالئمدارئ مةن شئعارماشئلئق ادامدارئنئث جاپپاي سذرگئنگة تذسكةندئگئمةن دة ةستة قالدئ. «زأةزدا» جانة «لةنينگراد» جؤرنالدارئنداعئ يدةولوگيالئق ماسةلةلةر تؤرالئ ورتالئقتئث اتئ-شؤلئ قاؤلئلارئنان كةيئن 1947- جئلئ 21- قاثتاردا قازاقستان كومپارتياسئ ورتالئق كوميتةتئنئث «قاز ك س ر عئلئم اكادةمياسئ ءتئل جانة ادةبيةت ينستيتؤتئنئث جذمئسئنداعئ ورةسكةل ساياسي قاتةلئكتةر تؤرالئ» قاؤلئ قابئلدادئ.
قاؤلئدا «ةر سايئن، «قوبئلاندئ»، «قوزئ كورپةش - بايان سذلؤ»، «قئز جئبةك»، «ايمان - شولپان»، «ةدئگة» سياقتئ رةأوليؤسياعا دةيئنگئ قازاق اؤئز ادةبيةتئ مةن جازبا ادةبيةتئنئث تؤئندئلارئ تذگةلگة دةرلئك حالئققا قارسئ، رةاكسيالئق شئعارمالار رةتئندة كورسةتئلدئ.
كةنةسارئ قاسئموأ باستاعان ذلت-ازاتتئق قوزعالئستئ زةرتتةؤدة جوعارئدا اتالعان «ب ك پ (ب) تاريحئنئث قئسقاشا كؤرسئنداعئ» يدةولوگيادان «اؤئتقئپ كةتكةن» ةرمذقان بةكماحانوأتئث ورةسكةل قاتةلئكتةرئ تؤرالئ 1947- جئلئ باستاپ ايتا باستادئ. 1951- جئلئ «پراأدا» گازةتئندة ايئپتاؤ ماقالا جارييلاعان قازاقستان تاريحشئلارئ بةكماحانوأتئ قؤدالاؤعا سةبةپ بولدئ.
كةيبئر ةستةلئكتةر مةن زةرتتةؤشئ عالئمداردئث ةثبةكتةرئندة جذماباي شاياحمةتوأتئث وسئ ايئپتاؤ ماقالانئث جاريالانؤئنا قارسئ بولعانئ، كةيئن مذحتار اؤةزوأتئ، قانئش ساتبايةأتئ قورعاپ قالؤعا تئرئسقانئ تؤرالئ ايتئلادئ. ءبئراق يدةولوگيا ماسةلةلةرئ بويئنشا قازاقستان كومپارتياسئنئث پلةنؤمئندا جاساعان بايانداماسئ مةن «بولشةأيك كازاحستانا» (1951) جؤرنالئنا جاريالانعان ماقالاسئندا بذل عالئمداردئ، وزگة دة عئلئمي ةثبةكتةردئ ءوزئ دة اياماي سئناپ شئققان ةدئ.
1950- جئلداردئث العاشقئ جارتئسئندا ذلتشئل دةگةن ايئپ تاعئلئپ، ذزاق مةرزئمگة سوتتالئپ كةتكةن ادامداردئ جذماباي شاياحمةتوأ قورعاپ قالا المادئ.
«فؤرمانوأ نةگة وزگةرمةيدئ؟»
ستالين ولگةننةن كةيئن س س س ر بيلئگئنئث تئزگئنئن ذستاعان نيكيتا حرؤششةأ 1954- جئلئ جذماباي شاياحمةتوأتئ قئزمةتئنةن نة ءذشئن العانئ تؤرالئ ءوز مةمؤارئندا بئلاي دةپ جازادئ:
«مةن قازاقستاندا قانشا جةردئث جئرتئلاتئنئن، قانشاسئنئث يگةرؤگة جارامسئزدئعئن، قانشا استئق جينايتئنئن، جئرتئلؤعا جارامدئ جةرلةردئث مذمكئندئگئن ةجئكتةپ سذرادئم. ول مذمكئندئكتةرئن تومةندةتئپ كورسةتتئ جانة «جئرتؤعا جارامدئ جةرلةر از، ءتئپتئ جوققا ءتان، ءبارئنئث ءوزئ تذگةل جئرتئلئپ قويدئ، ال قالعان جةرلةردةن پالةندةي ناتيجة كذتؤدئث قاجةتئ شامالئ، ولار نةگئزئنةن مال جايئلئمدارئ، سوندئقتان ءبئز مال شارؤاشئلئعئن دامئتامئز» دةگةن پئكئرئن دالةلدةپ باقتئ.
سودان سوث قازاقستان وبلئستئق پارتيا كوميتةتتةرئنئث حاتشئلارئمةن سويلةستئم. ولار شاياحمةتوأكة قاراعاندا كوبئرةك بئلةتئن بولئپ شئقتئ: تئث جةرلةردئ يگةرؤدئث مذمكئندئكتةرئ تؤرالئ قذلشئنا ايتئپ بةردئ».
«أةرنؤت يز زابأةنيا» دةپ اتالاتئن زةرتتةؤ ةثبةكتئث اأتورئ مادات اققوزين كةزئندة جذماباي شاياحمةتوأ تذرعان قذرمانعازئ مةن فؤرمانوأ كوشةلةرئنئث قيئلئسئنداعئ ذيدة وسئ قوعام قايراتكةرئنة ارنالعان ةسكةرتكئش تاقتا تذرعانئن ايتا كةلة، «فؤرمانوأ كوشةسئنئث اتئ نةگة وزگةرمةيدئ، جذماباي شاياحمةتوأتئث اتئن بةرسة قايتةدئ؟» دةپ ءتيئستئ ورئندارعا جاساعان ذسئنئسئنئث ةسكةرئلمةي قالعانئن ايتادئ.
دةرةككوز: «ازاتتئق راديوسئ» سايتئ