شوقاننئث بويئندا ابئلاي باباسئنئث تةكتئلگئ بار-دئ

استانا. 22- ماؤسئم. قازاقپارات. «اثئز ادام» جذرنالئندا جارئق كورگةن بةلگئلئ جازؤشئ، شوقانتانؤشئ جارئلقاپ بةيسةنباي ذلئمةن بولعان قازاقتئث ذلئ عالئمئ، ويشئلئ شوقان ءؤاليحانوأتئث عذمئرئ مةن شئعارماشئلئعئ جايئنداعئ تانئمدئق سذحباتتئ ذسئنپ وتئرمئز.
None
None

شوقان تاقئرئبئ ءجئپسئز بايلادئ

- جارئلقاپ اعا، ءسئز - قازاقتئث ذلئ عالئمئ، ويشئلئ شوقان ءؤاليحانوأتئث عذمئرئ مةن شئعارماشئلئعئن تذبةگةيلئ زةرتتةپ، ونئث ساپارلارئنئث ئزئمةن ءجذرئپ وتكةن، ءومئر سذرگةن جةرلةرئن ارنايئ ارالاعان، سونئث ناتيجةسئندة بئرنةشة كئتاپ جازعان قالامگةرسئز. ءسئزدئ شوقان تذلعاسئ ءاؤ باستا قالاي قئزئقتئردئ؟

- بالكئم، سول كةزدةردة جاستار گازةتئنئث جذرنالشئسئ بولماسام شوقان تاقئرئبئنا كةلمةؤئم دة ابدةن مذمكئن ةدئ. ماعان وتكةن عاسئردئث 70-80- جئلدارئندا سةرگةك ساناتكةر سةيداحمةت بةردئقذل ذلئ باسقارعان «جاس الاش» باسئلئمئندا قئزمةت اتقارؤ باقئتئ بذيئردئ. ئزدةنةم دةگةن جذرنالشئعا اعئل-تةگئل مذمكئندئكتةردئ مولئنان ذسئناتئن وسئ قذتتئ ذستاحانادا سول كةزةثدة وثشةث قالامئ جذردةك جئگئتتةر مةن قئزدار ئستةپ، ءبارئمئز دة سان ءتذرلئ توسئن تاقئرئپتاردئ تالاسا-تارماسا كوتةرةتئن، بئرئمئزدةن-ءبئرئمئز اسئپ تذسؤگة ذمتئلاتئن شئرايلئ شئعارماشئلئق احؤال اياسئندا قولتاثبامئزدئ قالئپتاستئردئق. مةنئث ستؤدةنت كةزئمنةن جيناپ جذرگةن شاعئن كئتاپحانامدا شوقان ءؤاليحانوأتئث -1958 جئلئ ورئسشا باسئلعان تاثدامالئ شئعارمالار جيناعئ بار بولاتئن. ءبئر كذنئ سول كئتاپتئ قايتالاي پاراقتاپ وتئرعانئمدا، عالئمنئث 1856- جئلئ جازعان «ئستئقكول ساپارئنئث كذندةلئگئ» بذرئنعئداي ةمةس، باسقاشا قئرئنان اسةر ةتئپ، «وسئ ساپار ئزئمةن بذگئنگئ كذنئ ءجذرئپ وتسة عوي، شئركئن» دةگةن كادئمگئ جذرنالشئلئق قئزئعؤشئلئعئمدئ وياتقانئ. ءارئ ورايئ دا كةلئپ تذر. سول 1975- جئل - شوقاننئث تؤعانئنا 140 جئل تولماقشئ ةكةن. دةرةؤ ساپار مارشرؤتئن كذندةلئك بويئنشا كارتاعا تذسئرؤگة كئرئستئم. وسئ ايماقتئ ارالاعان باسقا دا ساياحاتشئلاردئث جولجازبالارئمةن تانئستئم. ءبارئن تاپ-تذيناقتاي ةتئپ دايئنداعان سوث رةداكتورئمئز سةيداحمةت اعانئث الدئنا كئردئم. ول كئسئ ةرةكشة قؤاندئ. ءذش كةزةثگة بولئنگةن ءئسساپارعا شئعؤعا رذقسات بةردئ.

ساپار بارئسئندا سول كذندةلئكتئ جازعان كةزدة 20 جاستا عانا بولعان شوقاننئث ذلئلئعئ، عالئمدئعئ، بايقامپازدئعئ، وي جذيرئكتئگئ، جازؤ شةبةرلئگئ، قالامگةرلئك قارئمئنا تالاي رةت ءتانتئ بولعان ساتتةردئ باستان كةشتئم. جاستار گازةتئ بةتئندة بئرئنةن سوث ءبئرئ شئعئپ تذرعان جول ساپار ماقالالار سةرياسئ ارقئلئ ءوزئمئز دة شوقان تانؤشئلار قاتارئنا ةنگةنئمئزدئ بايقاماي قالدئق. سودان بةرئ شوقان تاقئرئبئ وزئنة ءجئپسئز بايلاؤمةن كةلةدئ. عالئمنئث 150 جئلدئعئ كةثئنةن تويلانعان 1985- جئلئ تاعئ دا سول ساناتكةر رةداكتور سةيداحمةت اعامئزدئث قولداؤئمةن شوقان عذمئر كةشكةن، ةثبةك ةتكةن مةكةندةردئ ارالاؤعا شئقتئم. ناتيجةسئز بولمادئ. ذلئ عالئمنئث ومئرئنة قاتئستئ جاثا ماعلذماتتارعا جولئقتئم. جاستار گازةتئنئث ةكسپةديسياسئ رةتئندة جذرگئزئلگةن بذل ةكئ جول ساپار دا «جالئن» باسپاسئنئث نازارئنا ئلئگئپ، العاشقئسئ «شوقان ئزئمةن» (1977- جئلئ)، كةيئنگئسئ «جاسئن-تاعدئر جارقئلئ (1987- جئلئ) دةگةن اتپةن كئتاپ بوپ جارئق كوردئ. سودان كةيئنگئ جئلدارئ ءوزئمئز قازاق پةن تذرك جذرتتارئنئث ةتنيكالئق نةگئزدةرئن قاؤزاعان كذردةلئ عئلئمي تاقئرئپتارعا بذرئلئپ كةتكةندئكتةن، شوقاننان ءبئراز قول ءذزئپ قالعانداي بولعام. الايدا ذلئ تذلعا تاقئرئبئ ئلعي دا ءبئر بذيئرئمئزدة تذرعاندئقتان، وعان قاتئستئ كوزگة تذسكةن دةرةكتةردئ جيناستئرؤدئ توقتاتپاعان ةدئم. اقئرئ ارادا جيئرما جئلداي ؤاقئت وتكةندة شوقانعا قايتا ورالئپ، عالئمنئث بئلتئر تويلانعان 175 جئلدئعئ قارساثئندا 39 باسپا تاباق كولةمئندةگئ «شوقان» اتتئ كئتابئمدئ ءبئتئرئپ، ول «قازاقستان» باسپاسئنان «عيبراتتئ عذمئر» سةرياسئ بويئنشا جارئق كوردئ. سئنشئلار تاراپئنان جانرئ رومان-ةسسة دةپ باعالانعان بذل تاريحي-عذمئرنامالئق شئعارمادا ءبئز قازاقتئث ذلئ عذلاماسئنئث جاثادان تابئلعان شئنايئ دةرةكتةرمةن، دايةكتئ ماعلذماتتارمةن كومكةرئلگةن تولئققاندئ تذلعاسئن جاساؤعا ذمتئلدئق.

- ءسئز عئلئمدا جئلدار بويئ «شوقاننئث تؤعان جةرئ - قذسمذرئن بةكئنئسئ» دةلئنئپ كةلگةن كوزقاراستئث كوبةسئن سوگئپ، شئن مانئندة عالئمنئث كئندئك قانئ تامعان جةرئ - كذنتيمةس قئستاؤئ ةكةنئن انئقتاؤعا اتسالئستئثئز. بالا شوقان اسئر سالعان، اسئق ويناعان اؤئلدئ تابؤ دا وثاي بولماعان شئعار؟

- كذنتيمةس اتاؤئن مةن العاش رةت اكادةميك الكةي مارعذلاننئث اؤزئنان ةستئدئم. الماتئداعئ م.اؤةزوأتئث مذراجاي-ذيئندة وتةتئن ءداستذرلئ حالئق ؤنيأةرسيتةتئ دارئستةرئندة الةكةثنئث شوقان تؤرالئ كوسئلة اثگئمةلةگةن بئرةر لةكسياسئن تئثداعانئم بار. سوثعئ دارئستةرئنئث بئرئندة عوي دةيمئن، اكادةميك ءسوزئنئث ءالقيسساسئندا «شوقان وباعانداعئ كذنتيمةس اتتئ حان سارايئندا دذنيةگة كةلدئ» دةگةندئ ايتئپ قالدئ. الايدا سول الةكةثنئث ءوزئنئث باسشئلئعئمةن شئققان شوقان شئعارمالارئنئث بارئندة، ونئث تؤعان جةرئ قذسمذرئن بةكئنئسئ دةپ كورسةتئلةدئ. «كذنتيمةس» دةگةنئن ءبئر ءسات توسئنداؤ قابئلداعانئممةن، ول كةزدة بذعان اسا نازار دا اؤدارا قويماپپئن. كةيئن 1984- جئلئ اكادةميكتئث 80 جئلدئعئنا بايلانئستئ جاستار گازةتئنئث تاپسئرماسئمةن اقساقالدان ينتةرأيؤ الؤعا ذيئنة ارنايئ بارعانئمئزدا، ول كئسئ «شوقان كذنتيمةس دةپ اتالعان وردادا تؤدئ» دةگةندئ تاعئ قايتالادئ. ءبئراق بولاشاقتا شوقاننئث كئندئك قانئ تامعان جةرئنة قاتئستئ ئزدةنئستةرگة بارام دةگةن وي قاپةرئمدة جوق، ول دةرةكتئ ءارئ قاراي قاؤزاماپپئن. تةك 1985- جئلئ شوقان عذمئر كةشكةن مةكةندةردئ ارالاؤعا شئعاتئن ساپارئمئز قارساثئندا عانا ءا.مارعذلاننئث سول سوزدةرئن قاعازعا تذسئرگةن جازبامداعئ كذنتيمةس ورداسئ اتاؤئنا نازارئم قايتا اؤدئ. انئقتاپ سذراؤعا ول كةزدة كةش، الةكةث سول جئلدئث قاثتارئندا عانا دذنيةدةن وزعان-دئ. امال جوق كذنتيمةستئث انئق دةرةگئن ءوزئم ئزدةؤگة كئرئستئم.

ءارتذرلئ قذجاتتاردئ كوز مايئمدئ تاؤئسا قاراؤ ذستئندة قذسمذرئن وكرؤگئنئث شوقان تؤرالئ ادةبيةتتةردة جازئلئپ جذرگةنئندةي، 1835- جئلئ ةمةس 1844- جئلئ اشئلعانئن انئقتادئم. وعان دةيئن شوقاننئث اكةسئ شئثعئس ءؤاليحانوأ اعا سذلتان بولعان امانقاراعاي دؤانئنئث ورتالئعئ قاراوبا دةپ اتالعان جةردة ورنالاسئپتئ. ول مةكةن شوقاننئث 1852- جئلئ سالعان كارتاسئندا دا كورسةتئلگةن. سول كارتادا دؤان ورتالئعئنان تةرئسكةي-شئعئسقا قاراي 30-40 شاقئرئمداي شاماداعئ ءبئر ءتذستئ شوقاننئث ءوز قولئمةن «قئستاؤ» دةپ باس ارئپتةرمةن بةلگئلةگةنئ دة نازارئمدئ اؤداردئ. اقئرئ ذلئ عالئمنئث كئندئك كةسكةن جةرئن سارسئلا ئزدةگةن 1985- جئلدئث كوكتةمئندةگئ جولسوقتئ ساپارئمنئث سوثئ سول «قئستاؤ» دةپ كورسةتئلگةن ورئندا تذيئندةلگةن ةدئ. كذنتيمةسئثئز سول جةردة ةكةن. بذگئندةرئ قوستاناي وبلئسئ سارئكول اؤدانئنا قارايتئن، ءالئ كذنگة دةيئن كذنتيمةس اتالئپ كةلة جاتقان اؤئلدئث كونةكوز قارياسئ ماعان اعا سذلتان ورداسئنئث، مةشئتئ مةن قذدئعئنئث ورنئن كورسةتتئ، سول زامان تذلعالارئنا قاتئسئ بار ءبئرقئدئرؤ يلانئمدئ دةرةكتةردةن اثگئمة شةرتتئ.

شئثعئس ءؤاليحانوأ امانقاراعاي وكرؤگئنئث اعا سذلتانئ بوپ 1834- جئلعئ تامئزدئث سوثئندا تاعايئندالدئ. سونئث الدئندا عانا ول باياناؤئلدئث ايگئلئ ءبيئ شورماننئث قئزئ زةينةپكة ذيلةنگةن بولاتئن. بئلدةي دؤاننئث اعا سذلتانئ ءذشئن سول جئلئ قئس تذسكةنشة قئستاؤعا قولايلئ ءبئر جةردةن اعاشتان قيئپ ءذي تذرعئزئپ الؤ اسا قيئن شارؤا ةمةس. بيئك وسكةن قايئث مةن قاراعايدئث قويناؤئنداعئ كذنتيمةس مةكةنئ سونداي قويناؤلاردئث ءبئرئ ةدئ. مةيلئ، سول جئلئ اعا سذلتان قئستاؤئ سالئنئپ بئتپةي-اق قويسئن دةيئك. ءبئراق كةلةسئ 1835- جئلئ جاز بويئ ول قذرئلئستئث اياقتالؤئ ابدةن مذمكئن عوي. بذل قيسئن الكةي مارعذلاننئث 1958- جئلئ سئرئمبةتكة ارنايئ سوعئپ كونةكوز قاريالاردان جازئپ العان ةستةلئكتةرئندةگئ، سارئ ئبئراي ذلئ دةگةن اقساقالدئث «شئثعئس وباعانعا كةرةي-ؤاق ةلئنئث اعا سذلتانئ بولئپ بارئسئمةن، وزئنة قونئس سالدئرئپ الؤعا كئرئسةدئ، اعاشتان ءتذيئن تذيةتئن شةبةرلةر وعان تةز ارادا ساؤلةتتئ وردا جاساپ بةرةدئ»، دةپ ايتقانئمةن دة ءدال ذيلةسةدئ. دةمةك، 1835- جئلئ قاراشادا دذنيةگة كةلگةن شوقاننئث كئندئك قانئ وسئ وردا-قئستاؤدا تامعانئ ابدةن يلانئمدئ. وسئ ورايدا كذنتيمةس اقيقاتئنئث كةيئنگئ جئلداردا «مادةني مذرا» باعدارلاماسئ بويئنشا جارئق كورگةن قذجاتتارمةن دة ناقتئلانئپ جاتقانئن ايتقئم كةلةدئ. ماسةلةن، « ХҮІ-ХХ عاسئرلارداعئ ورئس دةرةككوزدةرئندةگئ قازاقستان تاريحئ» اتتئ سةريانئث 8- تومئنئث 1- بولئمئندة 1834-1853- جئلدارئ ارالئعئندا، اؤةلئ امانقاراعاي، 1844- جئلدان باستاپ دؤان ورتالئعئ قذسمذرئن كولئنئث وثتذستئك بةتئنة ورئن اؤئستئرعاندئقتان، قذسمذرئن دةپ جاثادان اتالعان وكرؤگتةردئث اعا سذلتانئ قئزمةتئن اتقارعان شئثعئس ءؤاليحانوأتئث بارلئق ؤاقئتتاردا دا قئستاؤئنئث تةك كذنتيمةس بولعانئ انئق جازئلعان. ال بذعان دةيئنگئ عئلئمي ةثبةكتةردة ايتئلئپ جذرگةن «تؤعان جةرئ قذسمذرئن بةكئنئسئ» دةگةنگة كةلسةك، ول شوقاننئث 1847- جئلئ ومبئ كادةت كورپؤسئنا تذسكةن كةزدةگئ اكئمشئلئك اتاؤئنا بايلانئستئ تؤئنداعان جايت. قازاق شاكئرتئ سول شاقتا قذسمذرئن وكرؤگئ دةپ اتالعان دؤاننان كةلگةندئكتةن، ونئث تؤعان جةرئ دة سولاي بةلگئلةنئپ كةتتئ. ةگةر وكرؤگتئث اتئ بذرئنعئداي امانقاراعاي بوپ وزگةرمةي تذرسا، ونئ امانقاراعايدا تؤدئ دةپ جازار ةدئ. عئلئمي ةثبةكتةردئث قذجاتتان اؤئتقئمايتئن تارتئبئنة سايكةس قاعازعا ءبئر ءتذسئپ قالعان «تؤعان جةرئ - قذسمذرئن» دةگةن ءسوز سودان بئلايعئ دةرةكتةردة دة ءارئ قاراي كذمان-كذدئكسئز قايتالانا بةردئ.

كادةت كورپؤسئنا ول قذنارلئ بئلئممةن باردئ

- تذلعانئ وتباسئ مةن ورتا قالئپتاستئرادئ. شوقاننئث بالالئق كةزةثئ قالاي وتكةن؟ ونئث حان-سذلتاندار اؤلةتئنةن ةكةنئ بولاشاق زةرتتةؤشئنئث بولمئس-بئتئمئنة قانشالئقتئ ئقپال ةتتئ؟ 5 جاسئنان حات تانئپ، 7 جاسئندا اكةسئ شئثعئسقا جئر-داستانداردئ حاتقا تذسئرؤگة جاردةمدةسكةنئنة قاراپ، ونئ، بذگئنگئ تئلمةن ايتقاندا، «أؤندةركيند ةدئ» دةؤگة بولا ما؟

- بذل رةتتة شوقاننئث اكةسئ شئثعئستئث ءوزئنئث دة قارا جاياؤ ادام ةمةستئگئنة نازار اؤدارؤئمئز كةرةك. ول ومبئ اسكةري ؤچيليششةسئ جانئنداعئ ءتئلماشتار دايئندايتئن ازيالئق مةكتةپتئ العاشقئلاردئث ءبئرئ بوپ بئتئرگةن ساناؤلئ قازاقتاردئث ءبئرئ. ورئسشانئ كادئمگئدةي تذسئنةتئن، سول تئلدةگئ گازةتتةر مةن جذرنالداردئ قاراپ، وقئپ وتئراتئن، ورئس وقئمئستئلارئنئث تاپسئرماسئمةن قازاقتئث اؤئز ادةبيةتئ مةن ةتنوگرافياسئنئث ذلگئلةرئن جيناپ، جازئپ الئپ جذرةتئن كوزئ قاراقتئ تذلعا. شوقاننئث زةرةكتئگئن بايقاعان اعا سذلتان، تذثعئشئ التئ جاسقا كةلگةندة بالاسئنا ورنئقتئ ءبئلئم بةرؤدئ كوزدةپ، كذنتيمةس ورداسئندا قازاق مةكتةبئن اشادئ. شئثعئس اشقان ول مةكتةپتئث ءتالئمئ جامان بولماعاندئعئن، شوقاننئث ون ةكئ جاسئندا كادةت كورپؤسئنا بارعانعا دةيئن-اق كادئمگئدةي ءبئلئم العاندئعئنان دا اثعارؤعا بولادئ. كذنتيمةس مةكتةبئندة شاكئرتتةر قازاقشا تازا جازا ءبئلؤدئ، ورتاعاسئرلئق قئپشاق-شاعاتاي تئلدةرئن وقئپ، تذسئنة الؤدئ، ارابشا، پارسئشا ءتئل سئندئرؤدئ ذيرةندئ، شئعئس اقئندارئنئث ولةثدةرئن جاتتادئ، قازاقتئث حالئق ةپوستارئن وقئدئ، تاريح پةن ةسةپ پاندةرئن ءوتتئ.

تؤمئسئنان زةرةكتئگئمةن بايقالعان شوقانعا وقؤ-بئلئمگة اؤةلدةن جاقئن، ءار تئلدةن حابارئ بار، شئعئس ادةبيةتئ شئعارمالارئنا جةتئك ايعانئم اجةسئنئث دة اسةرئ مول ءتيدئ. ءؤالي حاننئث ايعانئمنان تارايتئن بالالارئنئث ءداستذرلئ جايلاؤلارئ اؤةلدةن ةسئلدئث وث سالاسئ اققانبذرلئق وزةنئنئث الابئ، ودان تذستئككة قارايعئ سالقئنكول، قالماقكول ايماقتارئ ةدئ. ءوزئ باسقا دؤاننئث اعا سذلتانئ بولسا دا، شئثعئس جئل سايئن كوكشةتاؤ وكرؤگئنة قارايتئن وسئ اتا جايلاؤلارئنا سوناؤ وباعان بويئنان كوشئپ كةلئپ، ءذش اي جاز قئزئعئن اعايئندارئمةن بئرگة وتكئزةتئن. شوقان سئرئمبةت ورداسئن مةكةندةيتئن ايعانئم اجةسئمةن دة نةگئزئنةن وسئ جايلاؤعا كةلگةندة عانا جولئعؤشئ ةدئ. ءبئلئمدئ اجة جاز بويئ العئر نةمةرةسئن قاسئنا كوبئرةك ذستاپ، ءارتذرلئ ةرتةگئلةر، اثئزدار مةن ولةثدةردئ ذيرةتةتئن، وزئندة بار شاعئن قيسسالار مةن داستانداردئ تئثداتاتئن. ونئث ذستئنة اعا سذلتان ورداسئنا ايگئلئ بي-شةشةندةر، اقئندار مةن جئراؤلار، انشئلةر مةن كذيشئلةر ات باسئن ءجيئ بذرئپ جاتادئ، وسئندا ءارتذرلئ ونةر سايئستارئن وتكئزةدئ. ءوزئ زةيئنتال شوقاننئث قابئلةتئنئث ودان ءارئ اشئلؤئنا ذشقان ذياسئنداعئ وسئنداي جان-جاقتئ رؤحاني ءتالئمنئث دة ةرةكشة اسةر-ئقپالئ ءتيدئ. ءبئر جاعئنان، ونئث «أؤندةركيندئك» دارئنئ سوناؤ ابئلاي باباسئنان كةلة جاتقان تةكتئلئكتئث ذشقئنئنا دا ساياتئن. ابئلاي حاننئث اتاقتئ قولباسشئ، جاهانگةر ءامئرشئ عانا ةمةس، شاندوز كذيشئ بولعانئ، ءوزئنئث دة ءبئرتالاي كذيلةر شئعارعانئ بةلگئلئ. ونئث ذرپاقتارئنئث اراسئنان شوقاننان باسقا دا كوپتةگةن تالانتتئ تذلعالار شئقتئ. ءؤاليحاننئث تذثعئشئ ابايدئلدانئث بالاسئ بولات تورة ايگئلئ جئرشئ، شئثعئستئث تؤعان ءئنئسئ قانعوجا تورة شالئمدئ قوبئزشئ بولسا، شوقاننئث تؤعان ءئنئسئ ماقئنئث اعاشتان تذيئن تذيگةن قولونةر شةبةرئ اتانعانئ ءمالئم. بذل رةتتة شوقاننئث كادةت كورپؤسئنا ءتذسئپ، بئلگئر ذستازدار ءتالئمئن كورؤئ، ونئث بويئنداعئ ارئدان كةلة جاتقان تةكتئلئك دارئن شوعئن ودان ءارئ لاؤلاتقان ذيلةسئمدئ ساتتئلئك بولعان ةدئ.

- وسئ ورايدا ورئس ءتئلئن بئلمةيتئن 12 جاسار كةزئندة وزئنة مذلدة بةيتانئس ومبئ شاهارئنداعئ كادةت كورپؤسئنا وقؤعا قابئلدانعان شوقان كوپ ذزاماي ونداعئ ذزدئك شاكئرتتةردئث بئرئنة، قاتارلاستارئنئث كوشباسشئسئنا اينالدئ. بذل فةنومةندئ قالاي تذسئندئرةر ةدئثئز؟

- بذل دا ابئلايدان كةلة جاتقان تةكتئلئكتئث، كوشباسشئلئق قابئلةتتئث نئشانئ، كئشكةنتايئنان قازاقتئث رؤحاني ءتالئمئنئث سئرلئ بذلاقتارئنان سؤسئنداپ وسكةن جان-جاقتئ تاربيةنئث ناتيجةسئ. باسئندا ورئسشاعا شورقاقتئعئنا قاتئستئ ءسال-ءپال توسئرقاعانئمةن، شوقاننئث كذنتيمةس مةكتةبئنةن العان ءبئلئمئنئث دةثگةيئ ونئمةن بئرگة كادةت كورپؤسئنا تذسكةن قاراپايئم كازاك-ورئس بالالارئنئث وقؤئنا قاراعاندا قذنارلئلاؤ ةدئ. ءارئ ول ءوزئنئث حان تذقئمئ، اعا سذلتاننئث بالاسئ ةكةندئگئن، سول دةثگةيگة ساي بولئپ ءجذرؤ كةرةكتئگئن، باسقاعا كةؤدةسئن باستئرماؤ قاجةتتئگئن دة جاقسئ تذسئنةتئن. ونئث ذستئنة ايگئلئ حان تذقئمئنئث شئعئس ادةبيةتئنةن ساؤاتتئلئعئ، بايئرعئ قئپشاق-شاعاتاي تئلدةرئن بئلةتئندئگئ، ارابشا، پارسئشا تاني الاتئندئعئ دا ذستازدارئنئث نازارئن اؤداردئ. اسئرةسة شوقاننئث بذل قابئلةتئن ءوزئ شئعئستانؤشئ بولسا دا ورئس ادةبيةتئنةن ساباق بةرةتئن ن.ف.كوستئلةسكيي سئندئ مذعالئم ةرةكشة باعالادئ. قازان ؤنيأةرسيتةتئنئث شئعئستانؤ فاكؤلتةتئندة وقئپ، ونشاقتئ ءتئل بئلةتئن ايگئلئ پروفةسسور كازئمبةك مئرزاداي ءئرئ عذلامادان ءدارئس العان، بولاشاقتا بةلگئلئ شئعئستانؤشئعا اينالار بةرةزينمةن كؤرستاس بولعان كوستئلةسكيي ءذشئن شوقان سئندئ الئمدئ شاكئرتتئث كادةت كورپؤسئنا تذسكةنئ ايرئقشا ءبئر قؤانئش بولعانئ انئق. قازاقشانئ ءوزئ دة ءتاپ-ءتاؤئر بئلةتئن ذستاز شوقاندئ بئردةن باؤئرئنا تارتئپ، ول ورئسشانئ يگةرة باستاعاننان حالئق اؤئز ادةبيةتئنئث ذلگئلةرئن جيناؤعا جذمئلدئردئ، ءبئرازئن بئرلةسة وتئرئپ ورئسشاعا اؤدارئستئ، جيداشئلئق جذمئستئث عئلئمي باعئت-باعدارلارئن ذيرةتتئ. دايئنداپ بئتكةن دذنيةلةرئن قازانداعئ پروفةسسور دوسئ بةرةزينگة جئبةرئپ وتئردئ. كةلة-كةلة ورتاعاسئرلئق تذرك جازبا جادئگةرلةرئن زةرتتةؤگة، ولاردان قازاق تاريحئنا قاتئستئ دةرةكتةردئ ئزدةؤگة باؤلئدئ. شوقاننئث قئپشاق-شاعاتاي جازبا مذرالارئن تانؤشئ بئلگئر عالئمداردئث ءبئرئ رةتئندة قالئپتاسؤئنئث، ولاردئث كوبئن الةمدة، ةؤروپالئق عئلئمدا تذثعئش رةت تةرةثدةي زةرتتةؤئنئث، ايگئلئ قاشعار ساپارئنان اكةلگةن كونة قولجازبالاردئ عئلئمي اينالئمعا ءبئرئنشئ بوپ ةنگئزؤئنئث قاينار كوزئ دة سول كوستئلةسكيدةي ذستازدئث باعئتتاپ بةرگةن تياناقتئ تالئمئنةن باستاؤ الادئ.

ونئث ومئرئنة دة، ولئمئنة دة قاتئستئ قاؤةسةت كوپ

- شوقاننئث نةگئزئنةن عئلئمعا دةن قويؤئ، اتا-باباسئ، اكةسئ سةكئلدئ بيلئككة، اعاسذلتاندئققا ذمتئلماؤئ نة سةبةپتئ دةپ ويلايسئز؟

- ونئث بيلئككة ذمتئلؤعا ؤاقئتئ دا بولعان جوق. گةنةرال-گؤبةرناتوردئث اديؤتانتتئ قئزمةتئندة ءجذرئپ، ئستئقكول مةن قذلجاعا ساپار جاسادئ. ساياحاتنامالئق كذندةلئكتةرئن جازدئ. قاؤئپتئ قاشعار ساپارئنا دايئندئعئمةن قوسا ةكئ جئلئ كةتتئ. پةتةربورعا بارئپ عئلئمي جذمئستارمةن اينالئستئ. دةنساؤلئعئ جاراسا، سوندا تذراقتاپ قئزمةت ةتكئسئ كةلدئ. ءبئراق، وكئنئشكة قاراي، بذل ارمانئ ورئندالمادئ. جاستايئنان سئر بةرئپ جذرگةن، قاشعار ساپارئنان قايتار جولدا تاؤدئث ئزعارلئ سؤئعئنا ذرئنئپ، اسقئندئرئپ العان قذرت اؤرؤئ ونئ ةلگة قايتؤعا ءماجبذر ةتتئ. سول ناؤقاسئمةن ةندئ پةتةربور بارئپ، عئلئممةن ورنئقتئ اينالئسؤ مذمكئندئگئنة ية بولا المايتئندئعئن تذسئنگةننةن كةيئن عانا، قاراپايئم حالئققا جاقسئ، ادئلةتتئ باسشئ بولامئن دةگةن نيةتكة بةرئلئپ، اعا سذلتان سايلاؤئنا تذسؤگة بةكئنةدئ. الايدا وتارشئل اكئمشئلئك شوقان سياقتئ دةثگةيئ بيئك ءبئلئمپاز تذلعاعا ءبئر وكرؤگتئث بيلئگئن بةرئپ قويؤ، ةل ئشئندة وكئمةتكة قارسئ ذنامسئز ارةكةتتةردئ تؤئنداتؤئ مذمكئن دةگةن قاؤئپپةن، ول سايلاؤدا داؤئس سانئمةن جةثئپ تذرسا دا، سئرتئنان «ناؤقاسئنا بايلانئستئ، قئزمةتئنةن باس تارتتئ» دةگةن قاراؤ شةشئم شئعارئپ، ورنئنا قارسئلاسئ ةردةن ساندئباي ذلئن تاعايئنداپ جئبةرةدئ. ونئث بيلئككة ذمتئلعانئنئث باس-اياعئ وسئمةن بئتةدئ. اسقئنعان دةرتئمةن قابات، ومبئ ذلئقتارئنئث ءزابئرئن كورگةن، ونئث ذستئنة ءوز اعايئندارئنئث تذسئنئسپةؤشئلئگئنة ذشئراعان شوقاننئث سول شاقتاعئ تورئعئثقئ تاعدئرئ كادئمگئدةي ايانئشتئ.

- شوقان ةثبةكتةرئنئث قازاق عئلئمئنداعئ الار ورنئ قانداي؟ ونئث مذرالارئ جةتكئلئكتئ دارةجةدة زةرتتةلدئ مة؟

- ونئث ادال دوستارئ - ساياحاتشئ-عالئم پوتانيننئث، گةنةرال گؤتكوأسكيي مةن ونئث قئزئ كاتةرينا گؤتكوأسكايالاردئث شئنايئ ئقئلاس-نيةتتةرئنئث ناتيجةسئندة جينالئپ قالعان، بذگئندةرئ عالئمنئث بةس تومدئق شئعارمالار جيناعئنا توپتاستئرئلعان مذرالارئنئث - قازاق عئلئمئ عانا ةمةس، الةمدئك عئلئمداعئ ورنئ دا ةرةكشة سذبةلئ. شوقان ورتالئق ازيانئ، شئعئس تذركئستاندئ زةرتتةؤ ئسئندةگئ ءئزاشار عالئمداردئث ءبئرئ. ونئث قاشعارعا قذپيا ساپارمةن بارئپ قايتقاننان كةيئن جازعان «التئ شاردئث، ياعني قئتايدئث نان-لؤ ءؤالاياتئنئث (كئشئ بذحارانئث) جايئ» اتتئ ةثبةگئ وسئ ايماق تؤرالئ جاهاندئق دةثگةيدةگئ قذندئ زةرتتةؤلةردئث ءتولباسئسئ. وسئ ءوثئردئث تاريحئ تؤرالئ سودان كةيئن جازئلعان عئلئمي شئعارمالاردئث بارلئعئ دا شوقاننئث وسئ ةثبةگئنة ءبئر سوقپاي كةتة المايدئ. ودان دايةك ئزدةيدئ، سونئث ماعلذماتتارئنان تياناق تابادئ، دةرةكتةرئن سالئستئرئپ پئسئقتايدئ. قازاق پةن قئرعئزدئث اؤئز ادةبيةتئنئث ذلگئلةرئن ةؤروپالئق عئلئمعا تانئستئرؤداعئ شوقان قئزمةتئ دة ةرةسةن. بذل رةتتة «ماناس» ةپوسئنئث ةث شذرايلئ بولئگئنئث ءبئرئ - «كوكةتايدئث ةرتةگئسئن» الةمدة تذثعئش رةت جازئپ العانئنئث ءوزئ نةگة تذرادئ. سونئمةن قاتار ونئث ورتاعاسئرلئق تذرك تئلئندة جازئلعان كونة قولجازبالار مةن شئعارمالاردئ تانؤداعئ بئلئكتئلئگئ دة تاثعالدئرادئ. ول مذحاممةد حايدار دؤلاتي سئندئ ورتاعاسئرلئق جةرلةس عذلامامئزدئث «تاريح-ي راشيدي» اتتئ ةثبةگئن ةؤروپالئق عئلئمدا تئثعئلئقتئ زةرتتةؤدئ العاش رةت قولعا الئپ ةدئ. الايدا، دةنساؤلئعئنا بايلانئستئ ونئ ءارئ قاراي جالعاستئرؤعا مذمكئندئگئ بولمادئ.

شوقان مذرالارئن زةرتتةؤدة قازاقتئث وتكةن عاسئرداعئ دانا عذلاماسئ الكةي مارعذلاننئث اتقارعان ةثبةگئ اسا زور. ونئث باسشئلئعئمةن جيئلئپ-تةرئلئپ، تئثعئلئقتئ تذسئنئكتةمةلةرئمةن ةكئ مارتة جارئق كورگةن شوقاننئث بةس تومدئق شئعارمالار جيناعئ (بئلتئر ونئث قازاقشاسئ شئقتئ) ايرئقشا قذندئ قازئنا. سول مارعذلان اقساقالدئث ءوز كةزئندة، «شوقان - نةگئزگئ بولئگئ سؤ استئندا جاتاتئن الئپ ايسبةرگ سياقتئ زاثعار تذلعا، ءبئزدئث ول تؤرالئ بئلةتئنئمئز ايسبةرگتئث سؤ بةتئندةگئ از بولئگئندةي عانا دةسة بولادئ، بئلمةگةنئمئز ودان دا كوپ» دةگةنئ بار ةدئ. سودان بةرئ اسا وزگةرة قويعان ةشتةثة جوق. ونئث ءالئ تالاي حاتتارئ مةن زةرتتةؤلةرئ سو كذيئ تاپتئرار ةمةس. ولاردئث رةسةيدئث قذپيا قويمالارئندا بذركةلئپ جاتؤئ دا مذمكئن. ارينة تالايئنئث ذشتئ-كذيلئ جوعالعاندئعئ امالسئز مويئندايتئن اقيقات. شوقان مذرالارئن تاؤةلسئزدئك زامانئ تالابئ تذرعئسئنان كةلئپ زةرتتةؤ جاعئنا دا ونشا كوثئل اؤدارا الماي جاتقان سياقتئمئز. شوقان ءومئرئنئث كةي ساتتةرئ مةن ونئث ولئمئنة قاتئستئ اثئزدار مةن قاؤةسةتتةر كوپ، دايةكسئز، دةرةكسئز پئكئر ايتؤشئلار دا جةتئپ ارتئلادئ. سولاردئ دا ءبئر جونگة كةلتئرةتئن، اقيقاتئ يلاندئراتئن زةرتتةؤلةردئ كوپشئلئككة تانئتا ءتذسؤ كةرةك...

قازاق جةرئن جاؤلاؤشئلاردئ «ورئس سيأيليزاتورلارئ» دةپ مئسقئلدايتئن

- اتئشؤلئ چةرنيايةأتئث اؤليةاتاعا جورئعئنا قاتئسقان شوقاننئث پولكوأنيك تاراپئنان شاهار تذرعئندارئنا جاساعان وزبئرلئعئنا شئداماي، ونئث قاراماعئنان ءوز ةركئمةن كةتئپ قالعانئ ءمالئم. جالپئ، ورئس پاتشاسئنئث قازاق دالاسئنداعئ وكئلدةرئنة قئزمةت ةتة ءجذرئپ، تؤعان حالقئنا جاسالئپ جاتقان ادئلةتسئزدئكتةردئ كورگةندة شوقان ءوزئن قالاي سةزئندئ ةكةن؟

- قاتتئ كذيزةلگةنئ انئق. شوقان ةثبةكتةرئن، ول تؤرالئ ةستةلئكتةردئ وقئپ وتئرعاندا، ونئث وتارشئلدئق پيعئلداعئ كوزقاراستاردئ جاقتئرمايتئنئن، وعان جان-تانئمةن قارسئ تذراتئنئن بايقاؤعا بولادئ. ءوز جازبالارئندا قازاق جةرئن جاؤلاؤشئلاردئ «ورئس سيأيليزاتورلارئ» دةپ الدةنةشة رةت مئسقئلدايتئنئ دا بار. كةنةسارئ كوتةرئلئسئ تؤرالئ قذجاتتاردئ زةرتتةگةن كةزدةرئندة ورئس اسكةرلةرئنئث قاراپايئم حالئققا جاساعان تالاي جاؤئزدئقتارئ تؤرالئ وقئعان شوقاننئث ئشتةن تئنئپ، شاراسئزدئق كذي كةشكةنئندة داؤ جوق. ونئث قاتتئ دئمكاستانئپ جذرسة دة، كذتپةگةن جةردةن پولكوأنيك چةرنيايةأتئث اؤليةاتا جورئعئنا قاتئسؤعا كونة كةتؤئنئث ءبئر سئرئ دا سونداي قئرعئنداردئ بولدئرماؤعا قولقابئسئم تيسة دةگةن نيةتتةن تؤئنداعانداي بوپ كورئنةدئ ماعان. الايدا جورئق بارئسئندا جةرگئلكتئ جذرتپةن بةيبئت كةلئسئمدةر جاساؤ مئندةتئ جذكتةلگةن شوقاننئث مامئلةگةرلئك قئزمةتئ جةمة-جةمگة كةلگةندة، وركةؤدة پولكوأنيككة قاجةت بولماي قالدئ. ول اؤليةاتا (بذگئنگئ تاراز) شاهارئنا جةتكةن كةزدة قانتوگئستئ بولدئرماؤ مذمكئندئگئ بار ةكةندئگئنة قاراماستان، شوقاننئث ايتقانئنا كونبةي، قالانئ زةثبئرةكتةرمةن اتقئلاپ، تذرعئندارئن قئرعئنعا ذشئراتتئ. شوقان بذل قانتوگئسكة توزة الماي، تئكة كةيئن قايتتئ. چةرنيايةأ قاندئ جورئعئن ءارئ قاراي جالعاستئردئ. اؤليةاتادان كةيئن شئمكةنت شاهارئنا شابؤئل جاساپ، وندا پانالاعان 3 مئثداي تذرعئندئ قئرئپ سالدئ. كةلةر جئلئ تاشكةنت قئرعئنئن جاسادئ.

- ءومئرئنئث سوثعئ جئلدارئ شوقاننئث اكةسئمةن، جالپئ ءوز اؤلةتئمةن اراقاتئناسئ قانداي ةدئ؟ نةگة ول التئنةمةل باؤرايئندا قالئپ، ايسارئعا ذيلةندئ؟ نةگة ءوز اتا-بابالارئنئث ةجةلگئ قونئسئندا ةمةس، وسئ جاقتا دذنيةدةن ءوتتئ؟

- شوقاننئث سوثعئ جئلدارئندا قذسالئق ساتتةر باسئمداؤ. اتا-اناسئ ذلدارئن ايگئلئ سذلتان-پراأيتةل احمةت جانتوريننئث قئزئ عازيزاعا ذيلةندئرمةككة نيةتتةنگةندة، شوقان بويجةتكةندئ الؤعا ءذزئلدئ-كةسئلدئ قارسئلئعئن بئلدئرةدئ. سودان كةيئن ول كذتؤشئ بوپ جذرگةن قئزعا ذيلةنبةكشئ ةكةن، دةگةن نةگئزئ كذماندئلةؤ، قذپيا تذستارئ جةتةرلئك اثگئمةگة ذشئرايدئ. وسئ وقيعالاردان كةيئن شوقاننئث اكة-شةشةسئمةن اراداعئ قارئم-قاتئناستارئندا ءسال سئزات ورنايدئ. دةنساؤلئعئ شامالئ تذزةلگةندةي بوپ كورئنگةن سوث، پةتةربورعا جذرمةككة قذلقئ اؤئپ ومبئعا كةلگةنئمةن، ناؤقاسئ تاعئ دا قايتالاپ، ءبئر جاعئ قارجئسئ دا جةتئمسئز بوپ، جولعا شئعا الماي، قئس بويئ سول قالادا ايالداپ قالادئ. 1864- جئلدئث ءساؤئرئنئث باسئندا كذتپةگةن جةردةن الگئ اؤليةاتا جورئعئنا قوسئلؤ ءذشئن الماتئعا اتتانئپ كةتةدئ...

اؤليةاتادان ورالعاننان كةيئن پةتةربورعا بارماق نيةتتة بولئپ جولعا شئققانئمةن، ول جولشئباي البانداردئث اعا سذلتانئ تةزةك تورةنئث اؤئلئنا كةلگةندة تاعئ دةرتئ قوزئپ، ساپارئن ءارئ قاراي جالعاستئرا المايدئ. سودان سول اؤئلدا اعا سذلتان تؤئسئنئث وتئنئشئمةن ءبئراز ديلانئپ الؤعا توقتايدئ. بذل رةتتة ونئث چةرنيايةأپةن كةلئسپةي كةيئن قايتقانئ جونئندةگئ اثگئمةنئث ومبئعا بارعاندا الدئنان شئعاتئنئن سةزئنئپ، ءوزئن جةك كورةتئن گةنةرالداردئث تذرتپةگئنة ذشئراؤدان قاشقاقتاؤئ مذمكئن دةپ تة جورامالداؤعا بولادئ. دةگةنمةن سول كذزدة التئنةمةل ماثئنداعئ تةزةك اؤئلئنا سوعئپ، شوقاننئث حالئن بئلگةن الاتاؤ وكرؤگئنئث باستئعئ گةنةرال كولپاكوأسكيدئث وعان ءوز تاراپئنان ءتيئمدئ ذسئنئس ءبئلدئرؤئ، ونئث وسئ وثئردة الاثسئز ايالداؤئنا مذرسات بةرگةن ةدئ. گةنةرال شئعئس تذركئستان تاقئرئبئنئث سول زامانداعئ ءئرئ بئلگئرئ بوپ سانالاتئن قازاق عالئمئنا ئرگةدةگئ قذلجا، شاؤةشةك، ءذرئمجئ، قاشعار ايماقتارئندا باستالعان ذيعئرلار مةن دذنگةندةردئث قئتاي بيلئگئنة قارسئ كوتةرئلئسئنئث اثئسئن بايقاپ وتئرؤدئ، قذلجاداعئ قئتاي جاثجذثئنئث (ولكةنئث گةنةرال-گؤبةرناتورئنئث) كولپاكوأسكيدئث اتئنا، ودان كوتةرئلئسشئلةردئ باسؤ ءذشئن قايتا-قايتا ورئس اسكةرلةرئن جئبةرؤدئ سذراپ جازعان حاتتارئن مانجؤ تئلئنةن اؤدارئپ، ءوزئنئث جذرگةن جةرلةرئنة التئنةمةل بةكةتئنئث شابارماندارئ ارقئلئ جولداپ تذرؤدئ تاپسئردئ. بذل ورايدا شوقاننئث سول ايلاردا كولپاكوأسكييگة جازعان جةكة حاتتارئنئث كةيئنگئ زاماندارداعئ ذيعئر-دذنگةن كوتةرئلئسئن زةرتتةؤشئلةر ءذشئن سةنئمدئ دةرةككوزدةرئنئث ءبئرئ رةتئندة تانئلعانئن ايتساق تا جةتكئلئكتئ. اعا سذلتان اؤئلئندا ذزاق ايالدايتئن بولعاسئن شوقان تةزةك تورةنئث نةمةرة اعاسئ كوشةن تورةنئث قئزئ ايسارئعا ذيلةنةدئ. الايدا شوقاندئ تالايدان اينالدئرئپ كةلگةن قذرت اؤرؤئ (تؤبةركؤلةز) اقئرئ ونئ 1865- جئلدئث كوكتةمئندة ةسكئ كذنتئزبة بويئنشا ءساؤئردئث 10 ئندا و دذنيةگة الئپ كةتةدئ. شوقاننئث قازاسئن ةستئپ سئرئمبةتتةن التئنةمةلگة ارنايئ كةلگةن ونئث تؤعان ءئنئسئ جاقئپ اعاسئنئث قايتئس بولار الدئندا وتئنگةن تئلةگئ بويئنشا، جةسئرئ ايسارئنئ كوكشةتاؤعا الا قايتادئ. كةيئننةن ذلكةندةردئث ذيعارئمئمةن، امةثگةرلئك سالتئ بويئنشا، جاقئپتئث ءوزئ وعان ذيلةنئپ، ول ةكةؤئنةن تاراعان ذرپاقتار بذگئندةرئ سئرئمبةت وثئرئندة تذرئپ جاتئر.

سذحباتتاسقان ساكةن سئبانباي

دةرةككوز: «اثئز ادام» جذرنالئنئث 12 سانئ. 2011- جئلعئ ماؤسئم.

سوڭعى جاڭالىقتار