قازاقتئث سانئ كوبةيگةن سايئن وزگة ذلتتار اقئرئن-اقئرئن قازاققا سئثة بةرةدئ

- ماقاش اعا، بيئل ةلئمئزدئث تاؤةلسئزدئك العانئنا - 20 جئل. وسئ ورايدا، ةلئمئزدئث دةموگرافياسئن تةرةث زةرتتةپ جذرگةن بئردةن-ءبئر عالئم رةتئندة ايتئثئزشئ، وسئ 20 جئل ةلئمئزدئث دةموگرافيالئق احؤالئنا قالاي اسةر ةتتئ؟
- قازاق ةلئنئث باسئنان وتكةن تالاي ناؤبةت قازاقتئث دةموگرافيالئق تاريحئندا ايقئن ءئز قالدئردئ. وتكةن عاسئردئث باسئنداعئ رةسةي پاتشالئعئنئث ساياساتئ، ودان بةرگئ 30-جئلدارداعئ اشارشئلئق، 37-38- جئلدارداعئ رةپرةسسيا، ونئث ارتئن الا كةلگةن ةكئنشئ دذنيةجذزئلئك سوعئس، 50-جئلداردان ذدةرة باستاؤ العان كةثةس ذكئمةتئنئث ورئستاندئرؤ ساياساتئ قازاق حالقئنئث تابيعي ءوسئمئنئث تامئرئنا بالتا شابؤمةن بولدئ. وسئ ناؤبةتتةردئث سالدارئنان ءبئر كةزدةرئ قازاقستانداعئ قازاق ذلتئنئث سانئ 30 پايئزعا دةيئن ازايئپ كةتتئ.
ال ةندئ «تاؤةلسئزدئك نة بةردئ؟» دةگةن ساؤالعا كةلسةك، وعان ناقتئ جاؤاپ بةرؤ ءذشئن ةگةمةندئك العان 20 جئلداعئ ستاتيستيكاعا كوز جذگئرتةيئك. تاؤةلسئزدئك العان العاشقئ جئلدارئ ةلئمئز اؤماعئنان 3 ميلليونعا جؤئق وزگة ذلت وكئلئ كوشئپ كةتتئ. كوشكةن وزگة ذلت وكئلدةرئنئث ورنئن تاريحي وتانئنا الئس-جاقئن شةتةلدةردةن ورالعان قانداستارئمئز تولئقتئردئ. ولاردئث تاريحي وتانئنا ورالؤئنا جول اشقان - تاؤةلسئزدئك. وتكةن عاسئرداعئ 80-جئلداردئث سوثئندا دةموگرافيالئق احؤال ءبئرشاما وثالعانئ بايقالادئ. ءبئراق 1999- جئلعئ كورسةتكئش بويئنشا قازاق ايةلدةرئنةن تؤعان بالا سانئ ءبئرشاما ازايعانئن كورةمئز. ناقتئ ستاتيستيكاعا جذگئنةر بالساق، 1988- جئلئ قازاق ايةلدةرئنةن تؤعان بالا سانئ 208 مئث بولسا، 1999- جئلئ 138 مئثعا ازايعان. ال وتكةن 2010- جئل اياقتالماي جاتئپ بذل كورسةتكئش 265 مئثعا جةتتئ. دةمةك، جئل سايئنعئ قازاق ايةلدةرئنةن تؤاتئن بالا سانئ جالپئ، سوثعئ 10 جئل ئشئندة 127 مئثعا كوبةيگةن. ياعني قازاق ذلتئنئث سانئ قارقئندئ ءوسئپ كةلة جاتئر. ءبئر كةزدة 40 پايئزعا جةتپةي قالعان قازاق حالقئنئث ذلةسئ بذل كذندة 65 پايئزعا جةتتئ. بذل - تاؤةلسئزدئكتئث جةمئسئ.
- سوثعئ حالئق ساناعئ توثئرةگئندة داؤ-داماي بولعانئن بئلةسئز. باز بئرةؤلةر ساناق قورئتئندئسئ بويئنشا «قازاقتاردئث سانئ - 67 پايئز» دةسة، ةندئ ءبئرئ «63 پايئز» دةيدئ. ءسئزدئث بولجامئثئز بويئنشا قازئر مةملةكةت قذرؤشئ قازاق حالقئنئث سانئ قانشا؟
- قازاقتاردئث سانئنا كةلةر بولساق، مةنئث ةسةبئم بويئنشا، ءدال بذگئنگئ كذنئ قازاقتار قازاقستان حالقئنئث 65 پايئزئن قذراپ وتئر. جالپئ حالئقتئث ءوسئمئ جئلئنا 250 مئث ادامعا جةتئپ جئعئلادئ. ياعني الداعئ ءار ءتورت جئلدا حالئق سانئ ءبئر ميلليونعا ارتادئ دةگةن ءسوز. تابيعي ءوسئم مةن ميگراسيالئق ءوسئمدئ قوسا ةسةپتةگةندة وسئ جئلدئث قاثتار ايئندا قازاقتاردئث سانئ 10 ميلليون 620 مئثعا جةتتئ. وسئ قارقئنمةن وسةر بولسا، كوپ ذزاماي قازاقتار قازاقستان حالقئنئث ذشتةن ةكئسئن قذرايتئن بولادئ. بئرئككةن ذلتتار ذيئمئنئث كريتةريئ بويئنشا مةملةكةتتةگئ جالپئ حالئقتئث ذشتةن ةكئسئنةن كوبئ مةملةكةت قذرؤشئ حالئق بولسا، ونداي مةملةكةت كوپ ذلتتئ مةملةكةت بولئپ ةسةپتةلمةيدئ. مةنئث پايئمداؤئمشا، بذل كذن دة ذزاق ةمةس.
- قويان جئلئنا دةگةن دةموگرافيالئق بولجامئثئز قالاي؟
- قاشان دا قويان جئلئ قازاق ءذشئن جامان بولعان ةمةس. قازاق «قويان-قولتئق ارالاسئپ جاتئرمئز» دةيدئ. ياعني «بةرةكة-بئرلئكتة، تاتؤ-ءتاتتئ عذمئر كةشئپ جاتئرمئز» دةگةن ءسوز. بذل - جاقسئلئقتئث نئشانئ.
ال قويان - تةز وسةتئن جانؤار. سوندئقتان كوك كورپة ءجيئ بذلكئلدةؤ كةرةك. جاي بذلكئل ةمةس، كةلئنشةكتةر كوك كورپةنئث شاثئن جاقسئلاپ قاعؤئ لازئم. كوك كورپة استئنان شئعاتئن «كوجةكتةر» كوپ بولؤئ ءتيئس. اللا ءساتئن بةرسة، ةلئمئزدة وسئ جئلئ جوق دةگةندة 370 مئث بالا دذنيةگة كةلةدئ. ارينة تئرشئلئك بار جةردة ءولئمنئث بولارئ حاق. بولجام بويئنشا وسئ جئلئ 150 مئثداي ادام ومئردةن وزؤئ ئقتيمال. ياعني تابيعي ءوسئم 220 مئث ادامدئ قذرايدئ. ةندئ وعان كوشئ-قوننان كةلةتئن 40 مئث ورالماندئ قوسار بولساق، جالپئ دةموگرافيالئق ءوسئم 260 مئث بولماق.
- بذگئنگئ تاثدا ةلئمئزدة جذرگئزئلئپ جاتقان دةموگرافيالئق ساياساتقا كوثئلئثئز تولا ما؟ دةموگرافيالئق ساياسات دةموگرافيالئق وسئمگة تئكةلةي اسةر ةتة مة؟
- «ةلئمئزدة دةموگرافيالئق ساياسات جذرگئزئلئپ جاتقان جوق» دةپ اؤئزدئ قؤ شوپپةن سذرتؤگة بولماس. ذكئمةت تاراپئنان وتباسئعا، ايةلدةرگة، بالالارعا دةگةن قامقورلئق جاسالئپ جاتئر. جاردةماقئ مولشةرئ جئل سايئن ءوسئپ كةلةدئ. ءبئراق قاناعاتتانارلئق ةمةس. مئسالئ، سالئستئرمالئ تذردة قارار بولساق، ءبئزدئث ةلدة بالالارعا بةرئلةتئن جاردةماقئ ؤكراينامةن سالئستئرعاندا 1،5 ةسة، بةلورؤسسيامةن سالئستئرعاندا 2 ةسة، رةسةيمةن سالئستئرعاندا 5 ةسة از ةكةن. رةسةيدةگئ «انالئق كاپيتال» - 10 مئث دوللار. ةگةر ءار بالا تؤعاندا 10 مئث دوللار بةرسةثئز، ءبئزدئث اؤئلداعئ ايةلدةر 10 بالا تاباتئنئنا كامئل سةنةمئن. قازئر اؤئلدا التئ-جةتئ بالانئث ءوزئ سيرةپ كةتتئ. وسئنئ ةسكةرگةن ذكئمةت التئ-جةتئ بالا تاپقان انالاردئ «كذمئس القا»، «التئن القا» بةلگئلةرئمةن ماراپاتتاپ جاتئر. ءبئراق باتئر انالارعا بةرئپ وتئرعان جاردةماقئسئ كوثئل كونشئتپةيدئ. قالادا تذراتئن ايةلدةردئث التئ-جةتئ بالا بئلاي تذرسئن، ءتورت-بةس بالا تابؤئ ةكئتالاي. ال بذگئنگئ تاثدا قالا حالقئنئث سانئ كذن ساناپ ءوسئپ كةلةدئ. سوندئقتان قالا ايةلدةرئن ئنتالاندئرؤدئ قولعا الؤ كةرةك. ول ءذشئن ءتورتئنشئ، بةسئنشئ بالا تاپقان انالارعا دا ماراپات بةرؤدئ ويلاستئرعانئمئز ءجون بولار ةدئ. ماسةلةن، سپورتتا ءذشئنشئ ورئن العانداردئ قولا مةدالمةن ماراپاتتايدئ عوي. سول سياقتئ بةسئنشئ بالا ءذشئن «قولا القا»، تورتئنشئ بالا تاپقان ايةلدةرگة دة وردةن، مةدال بةرئپ، الةؤمةتتئك جةثئلدئكتةر قاراستئرؤ كةرةك. قولا القانئث دارةجةسئ «التئن القا» مةن «كذمئس القانئث» دارةجةسئندةي بولماسا دا، ونداي ماراپات يةلةرئنة كةيبئر الةؤمةتتئك جةثئلدئكتةر قاراستئرئلؤئ ءتيئس. ال ون بالادان ارتئق تؤعان انالاردئ ةكئنشئ رةت «التئن القا» بةلگئسئمةن ماراپاتتاپ، ارنايئ ستاتؤس بةرؤ كةرةك. ءتئپتئ كةزةكسئز تةگئن ذيمةن قامتاماسئز ةتسةك تة ارتئق بولماس.
مةنئث ويئمشا، ءتورت-بةس بالانئث اكةسئ اتانعان ةر-ازاماتتارئمئزدئ دا ئنتالاندئرساق جامان بولماس ةدئ. مئسالئ، ونداي ةر-ازاماتتارعا «ارداقتئ اكة» دةگةن اتاق بةرؤگة ابدةن بولاتئن سياقتئ. ةگةر وسئنداي شارالار قولعا الئنئپ، امالعا اسئپ جاتسا، ناعئز دةموگرافيالئق ءدذمپؤ سوندا بولار ةدئ. وسئ باعئتتاعئ جذمئستار قارقئندئ جذرگئزئلئپ تذرؤئ شارت. ةگةر وسئ ئستةر امالعا اسار بولسا، 2023-2024- جئلدارئ قازاقستان حالقئنئث سانئ 20 ميلليوننان اسارئ حاق. ال 2050- جئلعا بارئپ قازاقستان حالقئنئث سانئ 32 ميلليونعا جةتةدئ دةپ ويلايمئن.
- ءوزئثئز بئلةسئز، كوپتةگةن باتئس ةلدةرئندة دةموگرافيالئق ءوسئم توقتاعان نةمةسة كةمئپ بارادئ. ال بئزدة دةموگرافيالئق وسئمگة قانداي دا قاؤئپ بولؤئ مذمكئن بة؟
-«جاؤ جوق دةمة - جار استئندا، ءبورئ جوق دةمة - بورئك استئندا» دةگةندةي، ةشقاشان قامسئز بولؤعا بولمايدئ. ةگةر ذكئمةت تاراپئنان انا مةن بالاعا قولداؤ السئرةسة، ال قئز-كةلئنشةكتةرئمئز باتئسقا قاراپ بوي تذزةسة، ءبئر-ةكئدةن ارتئق بالا تاپپاسا، تذرمئسقا شئقپاي قالاتئن كارئ قئزدار كوبةيسة، ةرلةر اراسئندا بةلسئزدئك بةلةث السا، وندا ارينة دةموگرافيالئق توقئراؤ بولاتئنئ ءسوزسئز. دةگةنمةن بئزدة مذنداي جاعداي تؤئنداي قويماس دةپ ويلايمئن. مةملةكةت تاراپئنان انا مةن بالاعا دةگةن قولداؤ وثتايلانادئ، كارئ قئزدار ماسةلةسئ شةشئلةدئ، سالاؤاتتئ ءومئر سالتئ قالئپتاسادئ، انالارئمئز ذلتتئق مةنتاليتةتئن ذمئتپايدئ دةپ ذمئتتةنةمئن. سةبةبئ قازاق حالقئ - بالاجان حالئق. ايتسة دة «ذلتجاندئ بولماساث دا، بالاجان بولؤعا ءتيئستئسئث» دةگةندئ ةلدئث ةسئنة سالعئم كةلةدئ. ويتكةنئ قازئرگئ تاثدا ماتةريالدئق قذندئلئق الدئثعئ ورئنعا شئقتئ دا، ادام قذندئلئعئ كةيئنگئ ورئنعا ئسئرئلدئ. وعان جاهاندانؤ مةن باتئستئق يدةولوگيا تئكةلةي اسةر ةتؤدة. دةگةنمةن «بالام - باؤئر ةتئم» دةيتئن قازاق نةبئر ناؤبةت زاماندا دا بالادان باس تارتقان ةمةس. سوندئقتان قازاق ذلت بولئپ ساقتالئپ قالدئ. ال مئنا مامئراجاي زاماندا قازاقتئث سانئ ارتا بةرةتئنئنة سةنئممةن قارايمئن.
- كةيبئرةؤلةر بالا تؤؤ سانئنئث ازايؤئن الةؤمةتتئك-تذرمئستئق جاعدايلارمةن بايلانئستئرادئ. شئنئندا دا، سولاي ما؟ دةموگرافيالئق ءوسئم ةلئمئزدئث قاي ايماقتارئندا ايقئن بايقالادئ؟
- بالا تابؤدئ الةؤمةتتئك جاعدايعا تئكةلةي بايلاپ قويؤ دذرئس ةمةس. ءار بالا دذنيةگة ءوز نةسئبةسئمةن كةلةدئ. قازاق «ءبئر قوزئ تؤئلسا، ءبئر جؤسان ارتئق شئعادئ» دةيدئ. مئنة، وسئ ءسوزدئ ةسكةرئپ وتئرعان وثتذستئك قازاقستان، قئزئلوردا، جامبئل جانة ماثعئستاؤ وبلئسئ تذرعئندارئ. اتالمئش وثئرلةردة ءاربئر ايةلگة شاققاندا بالا سانئ ذشةؤدةن اسئپ، تورتةؤگة جةتئپ وتئر. وسئ ءذردئستئ قالعان وثئرلةر جالعاستئرسا، قذبا-قذپ بولار ةدئ.
- ارالاس نةكة جايلئ قوعامدا ءارتذرلئ كوزقاراس قالئپتاسقان. ءسئزدئث كوزقاراسئثئز قالاي؟ ارالاس نةكةنئث قازاق ذلتئنئث دةموگرافيالئق وسئمئنة پايداسئ مةن زيانئ قانداي؟
- ارالاس نةكةگة ءبئرجاقتئ قاراؤعا بولمايدئ. مةن ءبئر وقيعانئ ايتايئن. ماسكةؤدة وقئپ جذرگةنئمئزدة، بئزبةن وقيتئن ءبئر قازاق قئزئ بولگار جئگئتئنة تذرمئسقا شئقتئ. ةكئ بالا تاپتئ. ةكةؤئنة دة قازاقتئث اتئن قويئپ، قازاقشا تاربيةلةپ ءوسئردئ. وسئلاي بولئپ جاتسا، نةسئ جامان؟ ال ةگةر شةتةلدئك جئگئتكة تذرمئسقا شئعئپ، وزگة ذلتتئث ذرپاعئن كوبةيتئپ جاتسا، ارينة وكئنئشتئ.
ال ةندئ ةل ئشئندةگئ ارالاس نةكةگة كةلةر بولساق، بذدان قورقؤدئث قاجةتئ جوق. جئگئتتةرئمئز وزگة ذلتتئث قئزدارئنا ذيلةنگةنئمةن ودان تؤعان بالا قازاق بولادئ. ال ةندئ قئزدارئمئز وزگة ذلتقا شئعئپ جاتسا، ودان تؤعان جيةندةردئث بذيرةگئ قازاققا بذرئپ تذرارئ انئق. ويتكةنئ قازاقتئث سانئ كوبةيگةن سايئن وزگة ذلتتار اقئرئن-اقئرئن قازاققا سئثة بةرةدئ. وسئنداي كةزةثدة قازاق قئزئنان تؤعان بالانئث تةز-اق قازاق بولؤئ ءسوزسئز. ةكئنشئدةن، قاننئث ارالاسؤئ گةننئث كذشةيؤئنة ئقپال ةتةدئ.
- ماقاش اعا، ءبئزدئث بئلؤئمئزشة ءسئز ماسكةؤدئث پةداگوگيكا ؤنيأةرسيتةتئن، ودان سوث اسپيرانتؤراسئن ءبئتئردئثئز. ال دةموگرافيا عئلئمئنا قالاي كةلدئثئز؟
- مةنئث دةموگراف بولؤئما ةلباسئمئز نذرسذلتان نازاربايةأ تئكةلةي سةبةپشئ بولدئ. بذل اثگئمةنئ باسئنان باستايئن. 1958- جئلدئث كذزئندة قازاقستاندئق 72 جاس ؤكرايناعا مةتاللؤرگ ماماندئعئن الؤعا اتتاندئق. سولاردئث ءبئرئ نذرسذلتان نازاربايةأ ةدئ. تةحنيكؤمدا وقئعان العاشقئ كذندةردةن-اق نذرةكةث ءوزئنئث زةرةكتئگئمةن، بئلئمدئلئگئمةن، العئرلئعئمةن، اسا جوعارعئ ذيئمداستئرؤشئلئق قابئلةتئمةن بئردةن كوزگة ءتذستئ. تاؤ-كةن توبئنئث جةتةكشئسئ بولدئ. سپورتپةن اينالئساتئن. جاستئعئنا قاراماستان ءوزئن ذلكةندةرشة ذستايتئن. كورةگةن ذستازدار سول كةزدة-اق «سةندةردئث مئنا جةرلةستةرئث، نازاربايةأ ةرتةث-اق قازاق ك س ر مينيسترلةر كةثةسئنئث ءتوراعاسئ بولادئ» دةپ، بئزگة ونئ دايئم ذلگئ ةتئپ وتئراتئن.
العاشئندا مةن نذرةكةثدئ سئرتتاي عانا تانيتئنمئن. ءبئر كذنئ ةرتة تذرئپ، جاتاقحانانئث دالئزئنة شئقسام، نذرةكةث سكاكالكامةن سةكئرئپ، جاتتئعؤ جاساپ جاتقان ةكةن. ءبئز ءبئر-ءبئرئمئزدئ كورئپ، سالةمدةستئك. باسقا سوزگة بارعامئز جوق. سول العاش بةتپة-بةت كةزدةسكةندة، «كةث ماثدايلئ ةكةن» دةپ ويلادئم. ذلئ وكتيابر رةأوليؤسياسئنئث 41 جئلدئعئنا ارنالعان سالتاناتتئ جيئندا ن.نازاربايةأپةن جاقئنئراق تانئسؤدئث ءساتئ ءتذستئ. ول قازاق ةلئنةن بارعان كؤرسانتتار اتئنان مئنبةرگة شئعئپ، ءسوز سويلةدئ. سول جيئندا سويلةگةن سوزئنةن بويئنداعئ ليدةرلئك، شةشةندئك قاسيةتئن بئردةن-اق بايقادئم. ءبئر مةن ةمةس، ةلدةن بارعان جاستاردئث ءبارئ بايقاپتئ. ءبارئمئز دة ءدان ريزا بولدئق. سونداي جاؤاپتئ جيئندا تالاي مايتالمانداردئث الدئندا مئنبةرگة شئعئپ، ةركئن ءسوز سويلةؤ كةز كةلگةننئث قولئنان كةلمةسئ راس. سول جيئننان كةيئن ةتةنة ارالاسپاساق تا، ءجيئ كةزدةسئپ جذردئك.
1959- جئلئ ك س ر و-دا كةزةكتئ حالئق ساناعئ وتكةلئ جاتقان. وقؤ ورنئنئث ديرةكتورئ مةنئ شاقئرئپ، «وقؤ ورنئنئث جاتاقحاناسئ تذرعئن ءذي نئسانئ ءبولئپ ةسةپتةلمةيدئ، سول سةبةپتئ قازاقستاننان كةلگةن وقؤشئلار ساناققا ئلئگة الماي قالادئ. سوندئقتان سةنئ ساناق ينسپةكتورئنئث كومةكشئلئگئنة ذسئنئپ وتئرمئز» دةدئ. ول مةنئ ارنايئ كؤرستا دايارلئقتان ءوتؤ ءذشئن ءبئر اي مةرزئمگة ساباقتان بوساتقانئن ايتا كةلة «سةنئ كئم ذسئنعانئن بئلةسئث بة؟ سةندةردئث توپ جةتةكشئلةرئث، نازاربايةأ» دةدئ. ءبئراق بئزدة، كرانشئلاردا توپ جةتةكشئسئ باسقا جئگئت بولاتئن. ال ديرةكتوردئث «سةندةردئث توپ جةتةكشئلةرئث» دةگةن سوزئنةن، قازاقستاننان كةلگةندةردئث جةتةكشئسئ دةپ مةثزةپ وتئرعانئن ذقتئم. شئنئندا دا، نذرةكةث ةلدةن بارعان جاستاردئث جةتةكشئسئ بولدئ. ساناققا دايئندئق بارئسئندا بارلئق توپ جةتةكشئلةرئ ماعان كومةكتةستئ. توپتا وقيتئن ستؤدةنتتةردئث ءتئزئمئن العاش بولئپ تاؤ-كةن توبئنئث جةتةكشئسئ نازاربايةأ تاپسئردئ. سول ساناقتان كةيئن مةندة دةموگرافياعا دةگةن قئزئعؤشئلئق وياندئ.
كةيئن ماسكةؤدئث پةداگوگيكالئق ينستيتؤتئندا وقئپ ءجذرئپ، ةكونوميكالئق-ستاتيستيكا ينستيتؤتئنئث حالئقتئق-ستاتيستيكا ساباعئنا ةركئن تئثداؤشئ رةتئندة قاتئسئپ ءجذردئم. «1959- جئلعئ ساناق بويئنشا ؤكراينادا قانشا قازاق تذردئ ةكةن» دةگةن ساؤال مةنئ سول كةزدة مازالاي باستادئ. ساناق قورئتئندئسئن لةنين اتئنداعئ كئتاپحانادان ئزدةپ تاپتئم. سول ءبئر ئزدةنئس ءالئ ةسئمدة. 1959- جئلعئ ساناق قورئتئندئسئ بويئنشا، اسكةري قئزمةتتة جذرگةندةردئ قوسپاعاندا ؤكراينادا 4785 ةتنيكالئق قازاقتار تذرعان ةكةن.
1964- جئلعا دةيئن دةموگرافيا عئلئمئنا تئيئم سالئنعان بولاتئن. ويتكةنئ كةثةس ذكئمةتئ قذرامئنداعئ وزگة ذلتتاردئث قانشا قئرعئنعا ذشئراعانئن قذپيا ذستاعئسئ كةلدئ.
مةن ماماندئعئم بويئنشا ةمةس، جذرةك قالاؤئمةن دةموگراف بولدئم. سوندئقتان دا مةن ءومئرئمنئث 53 جئلئن دةموگرافيا عئلئمئنا ارنادئم. دةموگرافيا عئلئمئنئث نةگئزئن قالادئم دةسةم، ارتئق ايتقاندئق بولماس. دةموگرافيا جايلئ ةثبةكتةرئم شةتةلدةرگة دة كةث تاراعان.
- ةلگة ورالعاننان كةيئن دة نذرسذلتان نازاربايةأپةن جاقئن ارالاستئثئزدار ما؟
- ؤكراينادا ةكئ جئلدئق وقؤدئ ءتامامداعان سوث، ءبئزدئ تةمئرتاؤعا جذمئسقا جئبةردئ. وندا ةكئ جئل جذمئس ئستةپ، سوسئن ماسكةؤگة وقؤعا كةتتئم. ودان كةيئن ارالاسا قويعانئمئز جوق. ويتكةنئ ءبئز 70-80- جئلداردا ءار قالادا تذردئق.
1991- جئلدئث سوثئندا ازاماتتئق «ازات» قوزعالئسئنئث تةث ءتوراعاسئ رةتئندة مةنئ ن.نازاربايةأ قابئلداؤئنا شاقئردئ. بذل سول ءبئر تةمئرتاؤدا بئرگة جذمئس ئستةگةن كةزدةردةن كةيئنگئ العاشقئ كةزدةسؤ بولاتئن. كةزدةسؤدة تةك قوعامدا قوردالانئپ تذرعان ماسةلةلةر توثئرةگئندة اثگئمةلةستئك. مةملةكةتتئك ءتئل، قازاق مةكتةپتةرئ، ورالماندار جايلئ جانة دة باسقا دا وزةكتئ ماسةلةلةر توثئرةگئندة اثگئمة ءوربئدئ.
پرةزيدةنتتئث تاپسئرماسئمةن ذكئمةت تاراپئنان ناقتئ باعدارلامالار قابئلدانئپ، تالاي ماسةلة شةشئمئن تاپقان ساتتةردة، ارادا بولعان سول اثگئمةنئث بوس ءسوز بولئپ قالماعانئن ءتذسئندئم جانة وعان ئشتةي ريزا بولدئم.
سول ءبئر العاشقئ كةزدةسؤ كةزئندة نذرةكةث مةنةن «قانداي ءوتئنئشئث بار» دةپ سذرادئ. مةن جةكة باسئم جايلئ ةمةس، قوعامدئق ماسةلةلةر جايلئ اثگئمةنئ قايتا جالعادئم. ول «سةن سول باياعئ، ءوز ءئسئثنئث فاناتئ ةكةنسئث عوي» - دةدئ.
اراعا ةكئ جئل سالئپ، ةلباسئ مةنئ پرةزيدةنت اكئمشئلئگئنئث اقپارات جانة ساراپتاؤ بولئمئنة جذمئسقا شاقئردئ. مذنئ مةن نذرةكةثنئث دوستئق ئقئلاسئ، بئلئكتئلئگئمدئ باعالاؤئ دةپ ذقتئم. سول قئزمةتتة جذرگةن ةكئ جئلدا ساياساتتانؤ عئلئمئ بويئنشا دوكتورلئق ديسسةرتاسيا قورعادئم.
- ءبئزدئث ةلدة دةموگرافتار دايارلايتئن جوعارئ وقؤ ورنئ بار ما؟
- تةك ءبئزدئث ةلدة عانا ةمةس، بذكئل كةثةس ذكئمةتئ قذرامئندا بولعان ةلدةردة دة دةموگرافتار دايارلايتئن وقؤ ورنئ جوق. دةموگرافتار دايارلايتئن جالعئز جوعارئ وقؤ ورنئ - كارلوأ ؤنيأةرسيتةتئ چةح ةلئنئث پراگا قالاسئندا ورنالاسقان. بئرئككةن ذلتتار ذيئمئنئث قولداؤئمةن ةلئمئزدةن 20 بالانئ سول ؤنيأةرسيتةتكة دةموگراف ماماندئعئن مةثگةرؤگة جئبةردئك. ولاردئث الدئ وقؤئن ءبئتئرئپ، ةلگة ورالدئ. ءبئرقاتارئ ءالئ وقؤلارئن جالعاستئرؤدا.
بئزدة دةموگرافيا الةؤمةتتانؤدئث ءبئر سالاسئ رةتئندة وقئتئلادئ. دةموگرافيا - الةؤمةتتانؤدئث دئثگةگئ.
-اثگئمةثئزگة راقمةت!
الاشقا ايتار داتئم...
ةلئمئزدةگئ ءاربئر وتباسئندا التئ-جةتئ بالادان بولسا ةكةن. ذكئمةت تاراپئنان انا مةن بالاعا تيةسئلئ دارةجةدة قامقورلئق جاسالسا. اق نايزانئث ذشئمةن، اق بئلةكتئث كذشئمةن، عاسئرلار بويئ ةرجذرةك بابالارئمئز قورعاپ كةلگةن كةث بايتاق قازاق جةرئن ايةلدةرئمئز دارحان دا دانا، ةلئم دةپ ةمئرةنةتئن تةكتئ قازاقتئث ذرپاعئمةن تولتئرسا ةكةن دةپ تئلةيمئن.
قئسقاشا ماعلذمات:
ماقاش بايعالي ذلئ ءتاتئموأ - دةموگراف عالئم، ساياساتتانؤ عئلئمئنئث العاشقئ دوكتورئ، قازاقستاندا دةموگرافيا عئلئمئنئث نةگئزئن قالاؤشئ، كوشئ-قون ساياساتئن بةلسةندئ ناسيحاتتاؤشئ. قازاقستان عئلئمئنا ةثبةگئ سئثگةن قايراتكةر. قذرمةت وردةنئنئث يةگةرئ. سانكت-پةتةربورداعئ پةداگوگيكا جانة پسيحولوگيا عئلئمدارئ اكادةمياسئنئث قازاقستاننان وكئل-مذشةسئ. دةموگرافيا بويئنشا 12 عئلئمي مونوگرافيانئث اأتورئ.
تورت بالانئث اكةسئ.
ذلگئ تذتار تذلعالارئ: جاؤئرئنشئ جذگةنةي، اقئن اباي، ةل قورعاؤشئ كةنةسارئ، كذيشئ قذرمانعازئ.
اأتور: قالدار بةك
(« الاش ايناسئ» گازةتئ، 29- ناؤرئز. 2011 - جئل)