كەلىن
كۇيەۋى اۋدان، قالاعا كەتكەن مەزەتتە دۇكەنگە دە ءوزى يە. ساۋدا-ساتتىققا تاپ-تۇيناقتاي، ءتۇبىن تۇسىرەدى. «اينالايىن كەلىن، انانى بەرە تۇر، مىنانى بەرە تۇر، اقشاسىن كەيىن الارسىڭ» دەيتىن نەسيەگە اياعىن اتتاپ باسپايدى، قازاقشىلىققا قانى قاس. اشۋلانسا، ورىسشالاپ جىبەرەتىنى بار. سوندىقتان جۇرت ونى «ورىس كەلىن»، «وسوبىي كەلىن» اتاپ كەتكەن.
مال سوڭىندا وتكەن بەينەتتى جىل ابدەن مەزى قىلعان. ۇلكەن اۋىلعا كوشىپ كەلگەلى جانى جاي تاپتى. ۇيلەرى بەس بولمەلى، شيفەر توبەلى. اۋىلدىڭ شىعىس شەتىندە. سۇلتاننىڭ ۇيىنەن كەيىنگى ەكىنشى ءۇي. وزەن جاعاسىندا. قاز-ۇيرەك، ۇساق مالعا مازا. شارباقتارى كەڭ. جوڭىشقا ەككەن. ءۇش جىلدىق دونەن تەرەكتەر سامساپ تۇر. راقات.
بۇرىن مۇندايدى بىلمەيتىن. سوڭعى كۇندەرى كەش باتسا كوڭىلى قۇلازيتىندى شىعاردى. ۇيرەك-قازدى ايداپ كەلەم دەپ جەلەۋلەتىپ، وزەن جاعاسىنا كەتىپ قالادى. اۋىلدىڭ باتىسىندا تاۋ، قاراساڭ، كوڭىلىڭ تۇيىققا تىرەلگەندەي بولادى؛ اۋىلدىڭ شىعىسىندا، وزەننىڭ ارعى بەتى - دالا. قىزىلشا ەگىلگەن تاقتايدان تەگىس القاپ. ودان ءارى تاس جول، تەمىر جول. دالا بەلىن قوس بەلبەۋلەپ بۋىپ تاستاعان سياقتى. ودان ءارى تاعى دا دالا. كەتە بەرەدى، كەتە بەرەدى. جۇرە بەرسەڭ، جۇرە بەرسەڭ - قۇم. مويىنقۇم. ودان ءارى بەتپاققا شىعىپ كەتەسىڭ.
كۇن باتاردا ەڭ الدىمەن شىعىس جاق شاڭىتىپ قاراۋىتادى. سوسىن كولەڭكەلەر ۇزارا بەرەدى، ۇزارا بەرەدى. ەڭكەيىپ بارىپ سۋ ءىشىپ جاتقان الدەكىمنىڭ قارا سۇلدەرى ءتارىزدى. تولقىنعا ىلەسىپ، كەيدە قالتىلداپ كەتە مە، قالاي.
شىلدە سىلەمى، سۋ ابدەن تارتىلعان كەز. وزەندى كەشىپ وتسەڭ، كەۋدەڭنەن ءسال-اق اسار ەدى. قىزىلشانى ارالاپ بارىپ، تۇۋ سوناۋ دالاعا شىعىپ كەتكىڭ كەلەدى. كەتە بەرسە، كەتە بەرسە. ويتۋگە بولمايدى. ۇيگە قايتۋ كەرەك. قايتۋعا زاۋقى جوق. جارقاباقتا ءالى دە بولسا تۇرا تۇرادى. كولەڭكەسىنە قارادى. ۇزارا تۇسكەن. وزەننىڭ ارعى جيەگىنە جەتىپتى. ەندىگى ءبىر ازىردە سىنىپ-سىنىپ، قارا جىلانداي
يرەلەڭدەپ بارىپ قارسى قاباققا شىعادى. شىعادى دا، عايىپ بولادى. كۇن ءبىرجولاتا باتقانى.
كۇن باتىسىمەن اۋىل جاق ىڭ-جىڭ شۋعا تولادى: موڭىرەگەن، ماڭىراعان، بوزداعان مال ءۇنى، ۇرگەن ءيت، شۋلاعان بالا-شاعا، قاتىن-قالاش، كلۋب ماڭىندا سامپىلداعان راديو. قاراڭعى ءتۇسىپ، كوشە-كوشە بويىنداعى شامدار سامساپ جانعان، سالقىن سامال ەسەدى. سىزىلىپ شىعىپ اككوردەون ءۇنى كەلەدى قۇلاققا. كوڭىل قۇلازي تۇسەدى. جۇرەگىڭ ءىسىنىپ، كەۋدەگە سىيماي كەتەدى. وزەننىڭ ارعى بەتىنە شىعىپ، جۇرە بەرسە، جۇرە بەرسە. ويتۋگە بولمايدى. ۇيگە قايتۋ كەرەك.
جاۋهاز كۇرسىندى. كەشكى ەلەڭ-الاڭدا اۋىل مي دالادا اداسىپ قالعان ءسابي ىسپەتتى، كەلىنشەكتىڭ جانى اشيدى.
اۋىل جاقتان وقىس ءۇن ەستىلدى. ايقاي-شۋ. ەركەكتەر ءۇنى ەكەن. بوقتاسا ما، قالاي. جاۋهاز ەلەڭ ەتتى. ايقاي-شۋ جاقىنداي بەردى دە، تىنا قالدى. الدەبىرەۋلەر كۇڭكىلدەپ، گۇج-گۇج ەتەدى. ەرەگىسە مە، باسۋ ايتا ما ەكەن.
جاۋهاز اۋىلعا قاراي جۇگىردى. ءوز ءۇيىنىڭ ماڭدايشاسىنداعى شام جاندى، ۇيگە بىرەۋ كەلگەنى عوي. تۇرار شىعار. اتا-ەنەسى كودەلىدە، ولار كەلە قويماعان بولار. ءۇي ماڭىندا بىرەۋلەر دابىرلاسىپ ءجۇر. داربازا اشىق تۇر ەكەن. اۋلادان:
- ويباي قۇداي! نە سۇمدىققا تاپ قىلدىڭ، قۇداي! -دەگەن زار ەستىلىپ قالدى. «بۇ نە تاعى!» دەپ جاۋهاز ەنتەلەي جۇگىردى.
زارلاپ جۇرگەن ەنەسى قىزتۋماس ەكەن. جاۋهازدى كورە سالا:
-جاڭا عانا كەلىپ ەم، بۇ نە سۇمدىق، ويباي! ايلى-كۇن امانشىلىقتا، ويباي، بۇ نە سۇمدىق، ويباي! - دەپ ەڭىرەپ كەلىنىنە قاراي تۇرا ۇمتىلدى. - قايدا ءجۇرسىڭ قاڭعىرىپ، ويباي، مىنا سورلىنى ءولتىرىپتى عوي، ويباي! - دەپ اندەتىپ جىلايدى.
بەس-التى ەركەك جان-جاعىنان قاۋمالاپ، سۇيەمەلدەپ، تۇراردى ماشيناعا مىنگىزىپ جاتىر. تۇراردىڭ باسى تاڭۋلى. سول قولىمەن كەۋدەسىن باسىپ:
-ۋه، ۋه! - دەي بەرەدى.
جاۋهاز شوشىپ كەتتى. ساسقانى بولار:
-بۇ نە سۇمدىق! - دەپ كۇيەۋىنە قاراي ۇمتىلا ءتۇسىپ ەدى:
- كانى، كەلىن قاراعىم، بىلايىراق تۇر! - دەپ ەركەكتەردىڭ ءبىرى شىنتاعىمەن قاعىپ، شەگىندىرىپ تاستادى. قىزتۋماس زارلاپ تۇر.
- جەتكىزە كورىڭدەر، ويباي. ايلى-كۇن امانشىلىقتا، ويباي، بۇ نە سۇمدىق، ويباي!
-ءجا، اپا، قويساڭىزشى ەندى. ەشتەڭە جوق. ەر جىگىت... نە ەتەر دەيسىز. قالاعا اپارىپ، باسىن دارىلەتىپ، جوندەپ تاڭدىرىپ، قايتىپ اكەلەمىز. ءجا، بۇنىسى نەسى، زارلاپ! - دەپ ەركەكتەردىڭ ءبىرى كەمپىرگە جەكىپ تاستادى.
كەمپىر تىيىلىپ قالعان.
* *
«باسىن دارىلەتىپ، جوندەپ تاڭدىرىپ، قايتىپ اكەلەمىز» دەگەن تۇرار قالاداعى اۋرۋحانادا ون شاقتى كۇن جاتىپ قالدى. باسى جارىلىپتى. كەۋدە سۇيەكتەرىنە دە زاقىم كەلىپتى. وكپەسى قىسىلىپ، القىنىپ قالا بەرەتىن كورىنەدى. جاۋهاز بارىپ جولىعىپ ەدى، سوقتالداي، ءتىپ-تىك جۇرەتىن ءور كوكىرەك مىنەز جىگىت، سۇپ-سۇر بوپ، كوزى شۇڭىرەيىپ، بەلى بۇگىلىپ قالىپتى. اۋرۋحانا قوراسىنداعى كولەڭكەدە كوك حالات كيىپ وتىر ەكەن. كەلىنشەكتىڭ جانى اشىپ، جۇرەگى ەلجىرەپ قايتقان. ءبىراق جۇرەك سىزداتقان جانە ءبىر كۇڭگىرت سەزىم دە تاپقان. ول نە، العاش ايقىن اڭعارا الماعان.
- جۇرت سان ساققا جۇگىرتىپ ءجۇر عوي. قالاي بولدى ءوزى، ايتشى، - دەپ ەدى كەلىنشەك.
- نە بولۋشى ەدى! ءوزى ءبىر ءيت ەكەن! - دەدى تۇرار. سويدەدى دە اشۋدان بۋلىعىپ ءبىراز وتىرىپ بارىپ، ايەلىنە بولعان ءىستى بايانداپ بەردى: كونسەرتكە ازىرلەنەمىز دەپ شاقىرتقان سوڭ بارسام... بۇرىننان ەستىپ جۇرگەم، ءبىز تۋرالى پەسا قويىپ جاتىر دەپ. ىزا بوپ جۇرگەم. ءبىزدىڭ مالدى تاستاپ، دۇكەن ۇستاعانىمىزدى، «ۆولگا» ساتىپ العانىمىزدى مازاقتايتىن كورىنەدى... سونىڭدى قوي، تىيىل دەپ ايتىپ ەم...
- سەن ءوزىڭ ءبىرىنشى ۇرىپسىڭ عوي...
- وي، ۇرعام جوق. ۇمتىلا بەرگەم...
- ءبىر ۇرعاندا ەدەنگە قۇلاپ تۇسكەنىڭ راس پا؟
- راس. بۇزاقى ەكەن. بالالار ۇيىندە وسكەن جەتىم... ونىڭ ونداي بوكسشى ەكەنىن كىم بىلگەن.
- مەيلى، قۇرىسىنشى... اپام ايتادى، ۇرعانى راس دەپ انىقتاما الا كەلسىن دەيدى. - جاۋهاز ءسال سۇرلانىپ كەتتى دە: - سوتتاۋ كەرەك ول ءيتتى! - دەدى. دەدى دە ءوزى قىسىلىپ قالدى. بۇل - ونىڭ ءوزى ەمەس، اتا-ەنەنىڭ دە ءسوزى ەمەس، جاناشىر تۋىستاردىڭ ءسوزى.
تۋرارمەن جولىققان سوڭ ءىشى الەم-جالەم بولىپ قايتقان. ۇيگە كەلگەن سوڭ، كۇنى بويى ىشتەي «اتام اتتاس جىگىتتى» قارعاپ-سىلەپ ءجۇردى. «بۇزاقى، جالاڭ اياق» دەپ قويادى، «كوزىمە ءبىر تۇسسە ەكەن، بەتىن تىرناپ الار ەم» دەپ قويادى.
سەرى سۇلتان بۇلاردىڭ كورشىسى. تاناباي سونىڭ ۇيىندە جۇرەدى. «ۇيىنە بارسام با ەكەن. نەگە ءويتتىڭ. نە دەگەن بۇزىقسىڭ» دەپ ايتسام با ەكەن دەپ تالاي تولعاندى. ءبىراق بارمادى. كۇن باتا، ەل ورىنعا وتىرا سىرناي تارتاتىن تانابايدىڭ ادەتى. بۇگىن دە سىزىلتىپ باستاپ، «زاۋرەشتى» قايتا-قايتا ويناي بەردى. جاۋهاز ۇيدە جالعىز ەدى. ەنەسى كودەلىگە كەتكەن. «ا، بالە، ۇيالماي، مۋزىكالاۋىن قاراشى!» دەپ كىجىنىپ ءبىراز تۇردى دا، ۇيگە كىردى. قاراڭعى بولمەدە تەرەزە الدىنا ستول قويىپ، سەرى سۇلتاننىڭ ءۇيى جاعىنا قاراپ قاپتى.
سۇلتاننىڭ ەسىك الدى جالاڭاش. كىرپىشتەن تاق جاساپ الىپ، تاناباي سوندا جايعاسقان. سىرنايىن اياماي سوزعىلاپ بەزىلدەتىپ، بالقىپ وتىر. «و-و، پالە! بەزىلدەۋىن!» «زاۋرەشتەن» كەيىن وگينسكيدىڭ «پولونەزىن» تارتادى. سوسىن «قارلىعاش». جاۋهاز ونىڭ نە تارتاتىنىن بىلەدى. ءبىراق ءار ءاندى ءار كۇنى ءار ءتۇرلىعىپ، الۋان-الۋان قۇبىلتىپ تارتادى. جاۋهاز ءوزىن ۇمىتادى. سول قىلىعىنا ءوزى ءمان بەرە بەرمەيدى دە. بۇگىن سيىر ساۋۋسىز، قوي-قوزى ءبولۋسىز، داربازا اشىق قالعان. ءتۇننىڭ ءبىر مەزگىلىنە دەيىن وسىلاي قاراڭعى بولمەدە سۇتتەي جارىق دالاعا قاراپ، سىزىلعان انگە ەلتىپ وتىردى. تاعى دا كوڭىلى قۇلازي ءتۇستى. اي نۇرى كوگىلدىر، دالا اپپاق كۇمىستەي. سوناۋ جازيراعا شىعىپ كەتەر مە ەدى. جۇرە بەرسە، جۇرە بەرسە.ويتۋگە بولمايدى. جاتۋ كەرەك. تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرۋ كەرەك. ساعات ون ەكى بوپتى. «ءداۋ اتامنىڭ كوك ەسەگى اقىردى عوي. جانۋار ساعات دەسە بولعانداي، قاتەلەسپەيدى. ەندى ازىردە تاناباي دا قويادى. تالىپ، شارشاپ قوياتىن شىعار. جاتۋ كەرەك. جاتۋ كەرەك».
جاۋهاز جاتىپ قالدى. تانابايدىڭ ۇيىنە بارىپ، «بۇزاقى، جالاڭ اياق!» دەپ ايتپاق ەدى. بەتىن تىرناپ الماق ەدى. ۇمىتىپ كەتتى. وگينسكيدىڭ «پولونەزىن» كوڭىلىندە قايتالاپ جاتىپ، ۇيىقتاپ كەتتى.
كەلەسى كۇنى تاعى دا تاڭ سارىدەن تۇرۋ، سيىر ساۋۋ، مال ورگىزۋ، ۇيرەك-قازعا جەم سەبۋ، شاي قايناتۋ، دۇكەن اشۋ، قورا-قوپسىنى تازالاۋ، مالدى قارسى الۋ. «بالەم، سەنى مە، كەشكە بولسىن. ۇيىڭە بارىپ، بەتىڭدى تىرنايتىن شىعار-مىن» دەپ جۇرگەن. «سىرنايىن قۇشاقتاپ ەسىك الدىنا شىقسىن، سوندا بارارمىن» دەگەن. ءبىراق جىگىت بۇگىن دالاعا شىقپادى. سىرناي تارتپادى. سەرى سۇلتاننىڭ ۇيىندە بۇگىن شام دا جانبادى. قاراڭعى بولمەدە، تەرەزە الدىنا وتىرىپ الىپ، جاۋهاز ونى كۇتتى. ارى وتىردى، بەرى وتىردى. جىگىت شىقپادى، ءسويتىپ وتىرعاندا ءداۋ اتانىڭ كوك ەسەگى اقىردى. ءتۇن جارىمى. جاتۋ كەرەك. ەرتەڭ بولسىن.
ەرتەڭىنە، «ويباي، نە دەيسىڭ، داراقى قونىسباي الگى جەتىمەك جىگىتتى ايىرلاپ تاستاپتى. جيەنى ءۇشىن كەك العانى بولار. اناۋ دا قونىسبايدى وڭدىرماپتى. بوكىستەپ بوكىستەپ ءيتىن شىعارىپتى. ەكەۋى دە بالينساعا ءتۇسىپتى» دەگەن حابار دۇڭك ەتە قالعان. راس ەكەن. قونىسبايدى قالاعا اۋرۋحاناعا اكەتىپتى. تاناباي ەشقايدا بارماي، ۇيىندە جاتىپ قالىپتى. قابىرعاسىن ايىر تەسىپ كەتكەن كورىنەدى.
بىرنەشە كۇن ءوتتى. جاۋهاز ۇيدە وتىرا المادى. كەش بولسا مالدى جايعاستىرىپ، وزەن بويىن جاعالاپ جۇرگەنى. كوڭىلى الاڭ. ۇشى-قيىرسىز دالادان، كوكجيەكتەن كوز المايدى. ءتۇن قاپاسىنا باتىپ بارا جاتقان اۋىلعا قاراسا، جانى اشيدى. ايدالادا، تۇنەكتە اداسىپ قالعان سابيگە ۇقساتادى.
ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى كەشقۇرىم جاۋهاز وزەن بويلاپ اۋىلدان اسا ءبىر الىستاپ كەتكەن كەز ەدى، كەنەت قۇلاعىنا وگينسكيدىڭ «پولونەزى» شالىندى. جاقىن ءبىر ماڭايدا الدەكىم ىسقىرىق سالىپ وتىرسا كەرەك. ءا دەگەندە شوشىپ قالعان. سويتسە جارقاباقتىڭ استىندا تاناباي وتىرىپتى. ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ العان. بار دۇنيەنى ۇمىتقان. وزىمەن-ءوزى.
«ءاي، شىركىننىڭ وتىرىسىن قارا!» انەۋكۇنگى اشۋى جاۋهازدىڭ ەسىنە ءتۇستى. بويى قالتىراپ كەتكەن.
- وي شىركىننىڭ وتىرىسىن! - دەپ قالدى. جىگىت جالت بۇرىلدى. تاڭ قالعان جوق.
- ە، وتىرسا نەسى بار؟
«راس-اۋ، وتىرسا نەسى بار؟ - دەپ ويلادى كەلىنشەك، - مەن دە قىزىقپىن». سولاي ويلاۋىن ويلاعانمەن:
-ءوزىڭ ءبىر بۇزاقى ەكەنسىڭ! - دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىنان شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالعان-تۇعىن.
تاناباي جاتىپ كەپ كۇلسىن. ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلسىن كەپ. وتىرعان جەرىندە اۋناپ ءتۇسىپ، ءىشىن باسىپ كۇلسىن كەپ.
جاۋهاز ساسىپ تۇر.
- ويباي. ونىسى نەسى ەكەن؟ نەسىنە كۇلەدى؟ - دەي بەرەدى. تاناباي كۇلىپ بولىپ، كوزىن ءسۇرتتى دە:
- جاۋهاز-اي، ساعان ونداي بولۋ جاراسپايدى! - دەدى.- وتىرشى ءوزىڭ.
كەلىنشەك وتىرا كەتتى.
- قانداي بولۋ جاراسپايدى؟
جىگىت جاۋاپ بەرمەدى. ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا:
-سەن ونداي ادام ەمەسسىڭ عوي، - دەدى. ۇنىندە ءبىر جىلىلىق بار، ءوزىمسىنۋ بار. - ودان دا الاقانىڭدى اكەل. مەن ساعان بال اشىپ بەرەيىن!
بۇل ءسوز، بۇل قىلىق جاۋهاز كۇتپەگەن ءسوز، جاۋهاز كۇتپەگەن قىلىق. سوندىقتان دا ابىرجىپ قالعان كەلىنشەك:
-ونىسى نەسى؟ - دەپ الاقانىن سوزا بەردى. تاناباي كوڭىلدى ەكەن. مىنەزى ويناقى. قاراڭعى تۇسە باستاعان شاق بولسا دا كۇلىمدەگەن كوزى انىق بايقالادى. الاقانى كىپ-كىشكەنتاي. ساۋساقتارى سۇيرىكتەي. جىگىت:
-بال اشىپ بەرەيىن، كانە! - دەپ قويادى. كەلىنشەكتىڭ كوزىنە ءبىر قاراپ، الاقانىنا ءبىر قاراپ قۋتىڭداپ وتىردى دا:
- م... م... سەن ورىس اراسىندا ءوسىپسىڭ، راس پا؟ - دەدى.
- راس. ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
-بىلەم عوي. م...م... سەن اكە-شەشەدەن ەرتە ايرىلىپسىڭ راس پا؟
- راس. ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
- الاقانىڭ ايتات تا... م...م... سەن جاقىن اعايىننىڭ... توقتا، توقتا... ءتىپتى، ءوز اعاڭ با ەكەن، الدە سونىڭ قولىندا ءوسىپسىڭ، راس پا؟
- راس.
- م...م... جەڭگەڭمەن بىردە تاتۋ، بىردە اراز ءجۇرىپسىڭ، راس پا؟
- راس.
- م...م... سەن ونىنشى بىتىرە الماي... بىتىرمەي... تەح-نيكۋمدا ما، الدە ۋچيليششەدە مە وقىپسىڭ، راس پا؟
- راس. پەدۋچيليششەدە وقىعام...
- م... م... ءبىراق ونى دا بىتىرمەپسىڭ عوي. راس پا؟
- راس.
جىگىت قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
- وسىعان دەيىن ءبارىن جوبامەن ايتىپ وتىرمىن. قالاي ءدال شىعادى، ءا! - تاعى دا قارقىلداي كۇلدى. كۇلكىسى ادەمى ەكەن. تىستەرى اپپاق. ءىرى-ءىرى. ەرىندەرى قانداي؟ بەتى جىپ-جىلماعاي. قىسقا كەكىلىن ماڭدايىنا قيعاش تاستاپتى. كوزى كۇلىمدەپ تۇر. «ءبىر بالە بالا ەكەن» دەپ ويلاپ قويدى جاۋهاز. جىگىت ءالى بال اشىپ وتىر.
سەن جاس كۇنىڭدە كىتاپتى كوپ وقىپسىڭ... «ەۆگەني ونەگيندى» قۇداي اقىنا، جاتقا بىلەسىڭ... راس پا؟
- جوق. وقىعانىم راس. جاتقا بىلمەيمىن، ءبىراق...
- شىركىن، ونەگيندەي جىگىتىم بولسا دەپ قوي، تالاي ارماندادىڭ... راس پا؟
- راس. ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ - كەلىنشەك تومەن قارادى. مويىنداعانى. تاناباي ونىڭ قولىن جىبەرە سالدى.
- ونىڭ نەسىن جاسىراسىڭ، - دەدى. ءۇنى شىنشىل. سابىرلى. الگىدەگى ويناقىلىق جوق. - سەن بار عوي.... وسى ومىردەن باقىت تاپپايسىڭ...
كەلىنشەك شوشىپ كەتتى.
- نەگە ولاي دەيسىڭ؟
- وزىمە قاراپ ايتام... مەن دە قيالشىلمىن. كوپ ويلانام. ونداي ادام باقىتتى بولمايدى.
جاۋهاز سىلقىلداپ كۇلدى.
-قىزىق ەكەنسىڭ عوي!..
- كۇل. كۇلە بەر، گەنەرالىڭنىڭ دۇنيەقوڭىز ەكەنىنە ءالى-اق كوزىڭ جەتەر...
- قىزىق بالا ەكەنسىڭ ءوزىڭ...
ەكەۋى كوپ سىرلاستى. تاناباي ءوز ءومىرىن، ەرتەگىدەي قۇلپىرتىپ ايتىپ بەردى. قوسىڭقىراپ تا جىبەرە مە، قالاي. جاۋهازدىڭ ىشەك-سىلەسىن قاتىردى. ءوزى الدارداي قۋ دا بوپ شىقتى، الپامىستاي ەر دە بوپ شىقتى، بىرەۋلەردى اڭقاۋ بولا قالىپ سوعادى ەكەن، ءالسىز بولا قالىپ قان قاقساتادى ەكەن. قوسىڭقىراپ جىبەرە مە، ايتەۋىر، كەلىنشەكتىڭ ىشەك-سىلەسىن قاتىردى دا وتىردى. كەلىنشەك تە تام-تۇمداپ ءوز ومىرىنەن كەي قىزىق ساتتەرىن ايتقان. قىرىق ءتورتىنشى جىلى جەتى جاسىندا ءبىرىنشى كلاسقا بارىپتى. الىستاعى ءبىر ستانساعا قاتىناپ وقىپتى. ءۇي مەن مەكتەپ اراسى ءۇش شاقىرىم ەكەن. ول كەزدە جەر ءتۇبى بوپ كورىنگەن. «اكەم مارقۇم اياعى سال بوپ قالعان. دومبىرا تارتىپ، توردە وتىرۋشى ەدى. مەكتەپتە ءار وقۋشىعا ەكى ءجۇز گرام نان بەرەتىن. سونىڭ شەتىنە تيمەي ۇيگە الىپ كەلەتىنمىن. سوندا اكەم مارقۇم، دومبىراسىن قويا ساپ: «ءوزىڭ نەگە جەمەيسىڭ، كۇنىم، ۇيگە تاسىپ قايتەسىڭ!» دەپ ماڭدايىمنان يىسكەپ جىلاپ جىبەرۋشى ەدى. «ءوزىڭ جە، ءوزىڭ جە» دەيتىن. سوندا دا مەن كۇندەگىسىن كۇندە شەتىن مۇجىمەي ۇيگە اكەلەتىنمىن». جىگىت كەلىنشەكتىڭ قولىن ۇستاپ العان. ونى ءوزى دە بايقامايدى. كەلىنشەك تە بايقامايدى. ءسويتىپ وتىرعاندا ەسەك اقىردى.
- ويبۇي، بەتىم-اي. ءداۋ اتامنىڭ كوك ساعاتى عوي مىناۋ. ون ەكى بوپتى عوي! - دەپ جاۋهاز ورنىنان قارعىپ تۇردى. تاناباي كوگالدا شالقاسىنان جاتىر ەدى. كەلىنشەكتىڭ قولىن جىبەرمەدى.
- وي، قويشى! - دەدى. - اسىعىپ قايدا باراسىڭ؟ ءبارىبىر ۇيدە جالعىزسىڭ عوي.
- «راس-اۋ،- دەپ ويلادى جاۋهاز.- اسىعىپ قايدا بارامىن. وتىرسام، وتىرايىن».
قايتا وتىردى. ويىندا ەشتەڭە جوق. جىگىتكە قاراپ قاپتى. اي تىم جارىق. كۇندىزگىدەي. جىگىت جىميىپ كۇلدى. بۇل دا كۇلدى. جىم-جىرت. بۇكىل دۇنيە جىم-جىرت. تەك باقالار ءۇنى عانا ەستىلەدى.
جىگىت تاعى جىميىپ قويدى.
-باقالاردىڭ نەگە قۇرىلدايتىنىن بىلەمىسىڭ؟ كەلىنشەك كۇلىپ، باسىن شايقادى.
-باقالار، - دەدى جىگىت، - باتپاقتى جەردى، لاي سۋدى مەكەندەيدى. ال ايلى جارىق ءتۇنى اۋا سونشا ءمولدىر، سونشا تازا بولادى. سول تازالىقتى، سول ءمولدىردى جاقتىرماي، شىداي الماي، جارىلىپ كەتە جازدايدى. باقالار سوندىقتان باقىلدايدى!
كەلىنشەك مىرس ەتىپ كۇلدى دە قويدى. سولاي-اق بولسىن دەيتىندەي. جىگىت، موينى جارالى بولار، موينىن اق بينتپەن بايلاعان، بايگەگە قوسقان قۇنان سياقتى ما، قالاي.
ەندى ەكەۋى ءۇنسىز قالدى. دۇنيە جىم-جىرت. سول تىنىشتىقتى وزەن گۇرىلى ايقىنداي تۇسكەن. ءار جەر، ءار جەردەن گۇر-گۇر، قور-قور ەتىپ سۋ تارتىپ جاتقان وپپالار بار. ءۇنى ۇرەيلى. جارقاباقتىڭ كولەڭكەسى قويۋ، قاپ-قارا بوپ جىل-جىپ، بۇلارعا تاياپ كەلەدى. ەكەۋى قاتار جاتىر. شالقاسىنان. اي تىم جارىق. تىم تومەن. توپ-تولىق. قاسىندا ءبىر جۇلدىز بار. الدەبىر سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ كوز استىنداعى قارا مەڭ سياقتى.
-مەنىڭ انام، قۇداي بىلەدى، سەن سياقتى بولعان شىعار-اۋ! - دەدى تاناباي. ءۇنى تولعانىپ تارعىل-تارعىل شىقتى. كەلىنشەك مىرس ەتتى.
- كورگەن ەمەسپىن دەپ ەڭ عوي...
- سونى ايتام...
ەكەۋى تاعى دا ءۇنسىز قالعان. ءبىر كەزدە كەلىنشەك باسىن كوتەردى. جىگىتكە قاراپ وتىردى. وتىردى-وتىردى دا، مىرس ەتتى.
- و، نە؟
- قىزىق! - دەدى جاۋهاز كۇلە ءتۇسىپ، - سەن بار عوي سونداي ءبىر جاقىن ادامىم سياقتىسىڭ. تەگى... كۇيەۋىم سياقتىسىڭ...
تاناباي دا باسىن كوتەرە بەرگەن. ەكەۋى بەتپە-بەت كەپ قالدى. ەكەۋىنىڭ ىستىق دەمى شارپىسىپ، كەنەت ۇيتقىپ سوققان وقىس سەزىم قۇيىنى وزگە الەمدى قاراڭ قىلىپ، ەكەۋىن لەزدە كوتەرىپ كەتكەندەي بولدى. «نە، بۇل نە، قالاي بولعانى سوندا؟» دەپ ويلانىپ جاتپادى.
ەكەۋى دە سوزدەن قالعان.
... تاڭ قاراڭعىلىعىندا ەكەۋى قول ۇستاسىپ ۇيگە بىرگە قايتتى. بىرەۋ كورىپ قويار-اۋ، سەزىپ قويار-اۋ، بۇل نە ىستەدىك دەگەن ەكەۋىنىڭ دە ويىنا كىرىپ شىعار ەمەس. ءۇيىنىڭ قاسىنا كەلگەسىن كەلىنشەك جىگىتتىڭ يىعىنا بەتىن باسىپ ءبىر ءسات تۇرىپ قالدى دا، كۇرسىنە بەرىپ:
-اينالايىن! - دەدى. دەدى دە، جۇگىرە بارىپ، اشىق دارعبازاعا كىرىپ كەتتى.
ەندى ۇيىقتاۋدىڭ ءجونى جوق. قازىر تاڭ اتادى. جاۋهاز شارۋا قامىنا كىرىستى. «اپىر-اۋ، نە ىستەپ قويدىق! بۇل قالاي بولعانى؟» دەگەن ويىندا ءبىر تولقۋ بولسايشى. وسىنىڭ ءبارى زاڭدى سياقتى. وسىلاي بولۋعا ءتيىستى سياقتى. تانابايدى ەسىنە الىپ، قايتا-قايتا جۇرەگى ەلجىرەپ كەتەدى. «اينالايىن، اينالايىن» دەي بەرەدى.
كەمپىردىڭ ويىندا دا تۇك جوق، سيىرىن ساۋىپ، قازان استىنا تەزەك قالاپ، ۇيگە بەتتەگەنى سول ەدى. ۆەراندا تەپكىشەگىندە كەلىنىمەن قاقتىعىسىپ قالدى. كەمپىر: «ءۇيىڭ كۇيگىر!» دەپ كۇڭك ەتتى دە، شوشىپ كەتتى. كەلىندە ءوڭ-ءتۇس جوق، قۇپ-قۋ، قولىندا قارا شابادان، قالشيىپتى دا قالىپتى. كەيىن شەگىنە قاشپاقتاي بولعان، ءبىراق جىلجۋعا شاماسى كەلمەي، ءال-قۋاتى كەتىپ، ەندى ءبىتتىم، ەندى قۇرىدىم دەگەندەي، كوزى شاتىناپ ۇركىپ تۇر. كەمپىر دە ساسىپ قالىپ، شەگىنە بەرگەن. كەلىنىنىڭ مىنا ۇسقىنى تىم وعاش. ءبىر كيەر اق كاپرون كوفتاسىن، جۇقا قارا يۋبكاسىن، بيىك وكشە تۋفليىن كيىپتى. جولعا شىققان سيقى بار. كەمپىردىڭ:
وي، ءۇيىڭ كۇيگىر، مۇنىڭ نە؟ - دەۋگە عانا شاماسى كەلدى. نە ايتقانىن ءوزى دە سەزىپ تۇرعان جوق، تەپكىشەكتەن ءتۇسىپ، شەگىنىپ بارادى. ونى دا ءوزى سەزبەيدى. كەلىندە دە ءۇن جوق، قالشيىپ ءالى تۇر. ءبىر ءسات ول جەل ۇرعان جاس قۇراقتاي مايىسىپ، ءيىلىپ، قالتىراپ كەتتى. قولىنداعى اۋىر قارا شابادان تەپكىشەككە ءبىر قىرىمەن سارت ەتتى دە، ەكىنشى قىرىمەن جەرگە شانشىلا ءتۇستى. شاباداننىڭ اۋزى اشىلىپ، كيىم-كەشەگى شاشىلىپ قالعانىن كورىپ، كەلىنشەك: «وه!» دەگەندەي ءۇن شىعاردى، ءۇن شىعاردى دا ۇمتىلا بەرىپ، تىزەرلەي قۇلادى. جالما-جان تۇرا بەرمەك بولىپ ەدى، بۋىندارى بوساپ، قايتا قۇلادى. ەكى قولىمەن جەر تىرەپ، ەڭبەكتەپ قالدى. «وي! وي!» دەپ ءالسىز عانا ىڭىرسي بەرەدى. قايتا تۇرماق بوپ، قايتا قۇلادى. كەمپىر، ءالى دە تۇك تۇسىنبەگەن قالپى:
وي، سورلى، ءولدى-اۋ، سورلى! - دەپ مۇسىركەي شىرىلداپ، كەلىنىنە كومەككە ۇمتىلدى. ونسىز دا ۇلكەن كوزدەرى شاراسىنان شىعارداي، پىستە مۇرنىنىڭ تاناۋى دەلديىپ كەتكەن. كەلىنىنىڭ قولتىعىنان دەمەي بەردى.
بۇل نە پالە؟ تاعى نە پالە؟ - دەپ كۇڭكىلدەپ سويلەيدى. كەلىنى بويىن تۇزەپ، تۇرا بەردى دە، كەنەت ەكى الاقانىمەن بەتىن باسىپ:
- وي، اپاتاي-اي! - دەپ زارلى ءبىر ءۇن قاتىپ، سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. «اپاتاي-اي» دەگەن ۇندە سونشالىقتى ءوزىمسىنۋ، ءىش تارتۋ سياقتى سەزىمنىڭ نىشانىن اڭعارعان كەمپىردە جان قالمادى:
- قالقام-اي، شىراعىم-اي، نە بوپ قالىپ ەدى؟ اۋىرىپ قالدىڭ با؟ كانە، كىرشى ۇيگە، جاتشى، توسەك سالىپ بەرەيىن! - دەپ كەلىنىن اينالىپ-تولعانىپ، ۇيىرىلە ءتۇستى. ەنەلى-كەلىندى ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنە جىلى ءسوز ايتىسقانى دا، ءبىر-ءبىرىن جاقىن سەزىنگەنى دە وسى جولى ەدى. وسى ءبىر ءسات قانا ەدى.
كەلىنشەك كەۋدەسىن ۇستاپ، القىنىپ تۇردى دا، كەنەت جىلاۋىن تىيىپ:
توقتاشى، اپا، جىبەرشى! ءوزىم اشەيىن... - دەدى كوزىن قولىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتىپ جاتىپ. ساسقانى ما، الدە ۇيالعانى ما: - تۇۋ، تاعى ماعان نە بوپ كەتتى؟! - دەپ قىزارا كۇلىپ جىبەردى. ۇزىن كىرپىكتەرىنىڭ اراسى ءالى سۋ-سۋ، اق كوڭىل ادامعا ءتان جارقىن ءجۇزى نۇرلانىپ كەتتى.
- اشەيىن، اپاتاي، اشەيىن! - دەپ سيپاقتاپ تۇردى دا، كۇتپەگەن جەردەن، جۇمساق ۇنمەن، ەركەلەي سويلەپ: - كەتەم، اپا! بولدى، كەتەم! - دەپ سالدى. كەمپىر العاش تۇسىنبەي قالىپ:
- كەتكەنى نەسى؟ تايت ءارى، ساندالماي! كىر ۇيگە! - دەپ ەدى، كەلىنى، ءتۇسى بۇزىلىپ كەتكەن:
- جىبەر، جىبەر، كەتەم! - دەپ جۇلقىنىپ قالىپ، كوشەگە قاراي تۇرا جۇگىردى. كەمپىر ساسقالاقتاپ، نە دەرىن بىلمەي تۇرىپ قالدى. ەندى ءبىر ساتتە:
- و، قاسيەتسىز نەمە! مىناۋ نە دەيدى؟ كەتكەنى نەسى؟ قايدا كەتەدى؟ و، قاسيەتسىز نەمە! - دەپ كەلىنىنىڭ ارتىنان تۇرا جۇگىردى. كەلىنى كەمپىردىڭ ءۇنىن ەستىگەن بويى ارتىنا جالت قارادى دا، تۇرا قاشتى. ءبىرى قاشىپ، ءبىرى قۋىپ، ءبىرى باجىلداپ ايقايلاپ، ءبىرى جىلاپ، ەكەۋى كورشى سەرى سۇلتاننىڭ ۇيىنە قويىپ كەتتى.
سەرى سۇلتاننىڭ ۇيىندە جان جوق ەكەن. كەلىنشەك، اشۋ قىسقاننان با، الدە نە ىستەرىن بىلمەي ساسقانى بولار، اي جوق، شاي جوق، كىناسىز كەمپىردى ۇيگە كىرگىزبەي كەۋدەسىنەن يتەرمەلەپ:
- كەت، كەت! مەن ساعان ەندى كەلىن بولمايمىن! كەتشى، ويباي! - دەپ بەتپاقتانىپ جىلاي بەردى. جايشىلىقتاعى مومىن كەمپىر وقىس ءبىر قيمىل جاساپ، قوس بۇرىمىن بىلەگىنە وراپ، تارتىپ، كەلىنىن ۇيىنە قاراي سۇيرەي جونەلدى.
- جامان نەمە! جەكسۇرىن! قارا مۇنى، كورسەتەيىن مەن ساعان! كەلسىن انا بايىڭ! قارا مۇنىڭ ونەر شىعارىپ!.. قايدا كەتپەكشىسىڭ سوندا؟ وتىرعان جەرىڭنەن سۋ شىققانداي، وي، جامان نەمە! - دەپ جايشىلىقتا ايتپايتىن سوزدەردى ايتىپ جاتىر.
جۇرت جينالىپ قالعان.
-بۇلارعا نە بولعان؟
-ءجا، قويىڭدار! - دەپ اجىراتپاق بولىپ ەدى. كەمپىر دولدانىپ العان، كەلىنىن ويبايلاتىپ سۇيرەگەن بويى ۇيىنە الىپ كەتتى.
سودان كەلىنى ىشكى ۇيدەگى قۇراق كورپەشە ۇستىنە بۇك ءتۇسىپ جاتىپ الىپ، جىلاسىن كەپ، جىلاسىن كەپ. سولق-سولق ەتەدى. ىشەگىن تارتىپ، جاس بالاشا وكسىپ-وكسىپ جىلايدى.
كەمپىر، جاۋ قايتارعانداي-اق ەنتىگىپ كەلىپ، تەرەزە الدىندا ورىندىققا وتىرا كەتكەن. دەمىن باسار-باسپاستان:
-ال، كانە، ايتشى، بۇ نە؟ قايدا قاشپاق بولدىڭ؟ -دەگەن. كەلىنى جاۋاپ بەرمەدى. وكسىپ-وكسىپ جىلاي بەردى. كەمپىر تۇسىنسە بۇيىرماسىن.
- اۋ، ايتسايشى، ءتىلىڭ بايلانىپ قالعان با؟ كەلىنشەك ءبىر كەزدە جىلاۋىن قويىپ، باسىن كوتەرىپ وتىردى. ەسەڭگىرەپ قالعان سياقتى.
- ۋه! - دەپ، كەۋدەسىن جارا ءبىر كۇرسىندى دە، ەنەسىنە قارادى. ەنەسىنە قاراپ ءبىراز وتىردى دا:
اپاتاي-اي! - دەدى. - سىزدە نەم بار؟.. ءسىز كىنالى ەمەسسىز عوي. بالاڭىزدى ايتام... مەن ونى سۇيمەيمىن... سۇيگەن دە ەمەسپىن... كەتەمىن، اپاتاي، ماعان رەنجىمەڭىز!
- اۋ، سورى قايناعان سورلى-اۋ، سوندا قايدا بارماقسىڭ؟ - كەمپىر ءوز سوزىنە ەسەپ بەرىپ وتىرعان جوق. سۇراي سالدى.
- سىزدەن نەسىن جاسىرايىن، اپاتاي، مەن اتام اتتاس بالاعا كەتەم، سونى سۇيەم! - دەدى كەلىنشەك. كەمپىر ەسى كەتىپ، وتىرىپ قالدى. بۇل - كۇتپەگەن سۇمدىق. كۇتپەگەن پالە. «سۇيەم دەگەن پالە قايدان شىعىپ ەدى؟ ول نەسى تاعى! قۇدا-يىم-اۋ!» كەمپىر ورىندىقتان تۇرا بەرىپ، جوقتاۋ ايتقانداي، داۋىستاپ قويا بەرسىن. سۇڭقىلداپ كەپ جىلاسىن. ولەڭدەتىپ جىلاسىن.
- قۋراپ قالعان، قۋ قۇداي، ويباي! مىنا قار نە دەيدى، ويباي؟! ءسۇيدىم دەگەن نە پالە، ويباي! ماسقارا بولعان، قۇدايىم-اۋ! ماسقارا قىلارداي نە جازىپ ەم، ويباي!
كەمپىر ساحنادا ويناپ تۇرعان سياقتى، لەزدە جىلاۋىن تىيا قويىپ، سەرى سۇلتاننىڭ ۇيىنە باردى. سىر بەرمەدى. سەرى سۇلتان جۇمىستان جاڭا قايتقان ەكەن. اتىن سۇراپ الدى. «وتارعا بارىپ كەلە قويايىن دەپ ەم» دەدى. تۇندەلەتىپ كودەلىگە ءجۇرىپ كەتتى. وتار الىس ەمەس، بەس-التى-اق شاقىرىم جەر.
تاناباي قارت كەمپىردىڭ مىنا جۇرىسىنە تاڭ قالىپ:
-ءيا، نەعىپ ءجۇرسىڭ تۇندەلەتىپ؟ - دەپ ەدى، قىزتۋماس جاي ءبىر وسەك ايتقان ايەلدەي، سىبىرلاي سويلەپ، كەلىنىنىڭ قىلىعىن بايانداپ بەردى.
- ءسۇيدىم دەي مە، كۇيدىم دەي مە! قايداعى ءبىر پالەنى شىعارىپ جاتىر.
تاناباي قارت كەمپىرىنە سىر بەرگەن جوق. نە سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزدى. ءبىراق سابىر ساقتاي ءبىلدى.
- ە، ە، ءتايىرى، بالا عوي ءالى. كوڭىلىنە بىردەڭە كەلگەن شىعار. ءجا، دابىرلاماي، ۇيگە قايت. جاس ادام، ويىنا تاعى بىردەمە كەپ، تاعى بىردەڭە شىعارىپ جۇرەر... ۇيگە جالعىز تاستاپ كەتكەنى نەسى؟ بار، - دەدى. - تاڭ اتسىن، سويلەسەرمىز.
* **
انەۋكۇنى بالاسىن ساباپ تاستاپتى. «ەندى شىعارعانى مىناۋ: قاپ، مىنا جەتىمەكتى-اي!» دەپ تاناباي قارت قاتتى كۇيىندى. ءبىراق سىر بەرمەيدى. اسپايدى-ساسپايدى. اتىنا ءمىنىپ اياڭداپ اۋىلعا كەلدى. اقساقالداردى جيناپ، اقىلداستى.
سول جىلعى كولحوز باستىعى اسىلبەكوۆ دەگەن اپەرباقانداۋ كىسى ەدى. شالدار جينالىپ سوعان كەلدى. اپانداي كابينەتىندە كەپكاسىن باسا كيىپ وتىر ەكەن.
- ە-ە، بۇل جۇرىستەرىڭىزگە جول بولسىن. دەلەگاسيا ما، بۇ نە؟ - دەپ ەجىرەيە قارسى العان. شالدار جايعاسىپ وتىرىسىپ، ارالارىنداعى ەڭ سىيلى، ەڭ قارتى ەسەيگە ءسوز بەرىستى.
- قاراعىم باسقارما! - دەپ باستادى ەسەي. - سەبەبىن سەن سۇراما، ءبىز ايتپالىق! اناۋ سەرى سۇلتاننىڭ قولىنداعى جەتىم جىگىتتى شاقىر. سويلەس. كەتسىن. ءبىزدىڭ اۋىلدان!
-ءيا؟ بۇل نە؟ ءۇزىلدى-كەسىلدى تالاپ پا؟
ەسەي باسىن كەكىرەيتىپ ۇستايتىن، ۇزىن، ارىق شال ەدى. مىنا سوزگە تاعى دا كەكىرەيە ءتۇستى.
-قاراعىم باسقارما! - دەدى ءار ءسوزىن نىق-نىق ايتىپ. - ءبىزدىڭ اۋىلدا سەنەن بۇرىن دا تالاي باستىق بولعان. سەن ەڭ سوڭعىسى ەمەسسىڭ. جوندەپ سويلەس.
اسىلبەكوۆ قىزاراقتاپ قالدى.
- ە، مەن نە ىستەپپىن سىزدەرگە!
شالدار كەزەك-كەزەك، باپپەن سويلەي وتىرىپ، اسىلبەكوۆكە ءمان-جايدى ءتۇسىندىردى. تانابايدىڭ تۇرارى جارالانعانىن ايتتى. باسقاسىن تاناباي قارت بۇلارعا دا ايتپاعان-تىن. جەتىم جىگىت بۇل اۋىلدان كەتسىن. قالاي كەتسە ءوز ەركى. مەيلى، قيمايدى ەكەن، سۇلتان بىرگە كوشسىن. ايتپەسە، بولەك، جالعىز كەتسىن. بولمايدى ەكەن، بالا سوتقا بەرىلەدى. وبال. سوندىقتان ءجونىن تاپسىن.
سىرتىن تورلاعان اڭگىمەنى تاناباي سەزگەن جوق. كۇندىز قىزىلشا باسىندا، كەشكىلىك كلۋبتا ءجۇرىپ جاتتى.
جاۋهازدىڭ حالى باسقا ەدى. ول ۇيدەن قاشقان كۇننىڭ ەرتەڭىندە تۇرار اۋرۋحانادان قايتقان. قىزتۋماس كەمپىر قيپالاقتاپ وتىرىپ، ۇلىنا بولعان جايدى جەتكىزدى.
-جىن قاققان بولار... «كەتەم-شى، كەتەم!» دەپ كوشەگە تۇرا قاشىپ... سۇيمەيمىن دەي مە، ايتەۋىر قايداعى ءبىر پالەنى ايتادى. قانداي كەسەل كەلگەنىن... ماسقارا قىلعاندا، الگى جەتىمەككە بارام، «قالاعانىم سول!» دەپ بەز-بەز ەتتى ەمەس پە!
بۇل اڭگىمە اۋلاداعى اعاش سورەنىڭ ۇستىندە، وڭاشادا ايتىلعان. تۇرار قايناپ كەتتى. ءبىراق اشۋىن اناسىنان جاسىردى.
- قىزىق ەكەن! - دەپ ەزۋ تارتتى دا قويدى. كۇن باتار كەز ەدى. بۇل كەزدە جاۋهاز ىشكى بولمەدە، سول كەشەگى قۇراق كورپە ۇستىندە ءالى تۇرماي جاتقان. «سەنى مە» دەپ تۇرار شيرىعىپ كىرىپ كەلگەن. بولمە قاراڭعى ەكەن. شام جاعىپ جىبەردى. توردە جاۋهاز جاتىر. ۇيىقتاپ جاتىر. شالقاسىنان. ەرنى قىپ-قىزىل، البىراپ كەتكەن. ءجۇزى كۇلىمسىرەپ جاتىر. قارا يۋبكاسى ءتۇرىلىپ كەتكەن. تۇرار ابىرجىپ قالدى.
- قاپ ءيت-اي! - دەپ كۇڭك ەتتى دە، شامدى وشىرە سالدى. جۇرەگى تۋلاپ، تىنىسى جيىلەپ كەتتى. شىعا جونەلمەك ەدى، تۇرىپ قالدى. تەرەزەگە جاقىنداپ كەلىپ، اۋلاعا كوز تاستاپ ەدى، شەشەسىن كورە المادى. مالدى قارسى الۋعا كەتكەن ءتارىزدى. جىگىتتىڭ ەكى قۇلاعى شىڭىلداپ بارادى. قالاي بارىپ، ەسىكتى قالاي ىلگەنىن ءوزى بايقاماعان. كەلىنشەگىنىڭ جانىنا اقىرىن كەپ جامباستاي كەتتى. ونى دا ءوزى بايقاعان جوق. جاۋهازدىڭ دەنەسى ىپ-ىستىق. ءۇي دە جانىپ بارادى. جىگىت كەلىنشەگىن قۇشاقتاپ، موينىنان ءسۇيىپ ەدى، كەلىنشەگى ىڭىرانىپ، كەۋدەسىن كەرە بەرىپ، بۇنىڭ موينىنان قۇشاقتاي الدى. تۇراردا ەس قالمادى. «اپام دا قايداعى جوقتى بىقسىتىپ جۇرەدى!»
جاۋهاز ويانىپ كەتتى. جۇلقىنىپ قالىپ، سىتىلىپ شىقتى دا، اناداي جەرگە تىزەرلەپ بارىپ، شوقيىپ وتىردى. ۇرىككەن تاناداي. كوزى شاتىناپ: «بۇ كىم؟ نە سۇمدىق؟» دەگەندەي.
- وي، مەن عوي! ءوزىم عوي! - دەپ تۇرار قايتا ۇمتىلا تۇسكەن. جالىندى. جالبارىندى. جاۋهاز ماڭايلاتار ەمەس. «جوق، جوق! اۋلاق، اۋلاق!» دەي بەرەدى. الىستى. الا المادى. سوسىن، قانىنا قارايىپ كەتتى. ماناعى شەشەسى ايتقان سىر ويىنا ساپ ەتە قالدى.
- ا-ا، سولاي ما، قانشىق! باسقا باي تاپقان ەكەنسىڭ عوي!
ءولىمشىعىپ ساباپ تاستادى. جاۋهاز ىڭىرانىپ، سۇيرەتىلىپ بارىپ، جۇك اعاش پەن كەرەۋەتتىڭ بۇرىشىنا تىعىلدى. باتەڭكە تيگەن بۇيىرىن ەكى قولىمەن باسىپ العان. ىڭىرسي بەرەدى. ءالسىز عانا ىڭىرسي بەرەدى. ەشتەڭە ايتپايدى. جالىنبايدى. قورعانبايدى. وسىلاي بولۋعا ءتيىستى سياقتى-اق. شىتىرلاپ، شاشى جۇلىنسا دا، بۇيىرىن باسا بەرەدى. تەپسە، ىڭق ەتە قالادى. ءۇن شىعارمايدى. الدىنان ۇرسا شالقاسىنان قۇلايدى. قايتا تۇرىپ الىپ، ەڭكەيىپ، ءبۇيىرىن باسا بەرەدى.
قىزتۋماس كەمپىر ءبىر سويقان بولار-اق دەپ، كورشى سۇلتان سەرىنىڭ ۇيىنە كەتىپ قالعان. جاقتاسار، اراشا تۇسەر ەشكىم بولمادى؛ تۇرار ايەلى قانعا مالىنىپ، تالىپ قالعاندا ءبىر-اق توقتادى. ىشكى بولمەسىنىڭ سىرتىنان قۇلىپ سالدى دا، كلۋب جاققا كەتتى.
تاناباي بولسا ەش نارسەدەن حابارسىز. اسىلبەكوۆ سەرى سۇلتاندى شاقىرىپ سويلەسكەن. ءبىراق اۋىلدان كوش دەپ ايتقان جوق. تانابايدى كولحوز اتىنان وقۋعا جىبەرەلىك دەگەن دە قويعان. سەرى سۇلتان وڭاشادا كۇيىپ-پىسىپ الىپ، بۇل جايدى تانابايعا ايتقاندا جىگىت: «ە، جارايدى، بارسام بارايىن!» دەپ كەلىسە سالدى.
تۇرار ءتۇننىڭ ءبىر مەزگىلىندە ماس بوپ كەلدى. كەلىنشەگىن تاعى ۇراتىن ەدى.
-قايدا الگى قانشىق؟ - دەپ كەلگەن. قىزتۋماس كەمپىر جىبەرمەدى. «اكە-كوكە، سەن جاقسى، سابىر قىل، اينالايىن! تاڭ اتسىن. ۇيىقتا» دەپ ازەر باسىپ، ۇيىقتاتىپ تاستادى.
كەمپىر تاڭ سارىدەن تۇرىپ اپ، كودەلىگە تارتتى. «سۇلتان-نىڭ اناۋ پالەسى تەزىرەك كەتسىن ەندى اۋىلدان، كوزگە كۇيىك بولماي. تۇرارجان كۇيىنىپ ولەتىن بولدى. تۇندە ولەردەي ماس بوپ كەلدى. كەلىندى دە ولتىرەر. ءوزى دە ولەر» دەپ شالىنا جالىنا كەلدى.
تاناباي قارت اسپاي-ساسپاي، اتقا ءمىنىپ، اياڭداپ، اۋىلعا كەلدى. ولەرمەن بولعان كەلىنىن كورىپ بالاسىنا ۇرسىپ تاستادى. «ادامنىڭ بالاسى عوي، وبال ەمەس پە؟!» دەدى. كەلىنىنە جۋىنىپ، كيىمىن اۋىستىرۋعا كەڭەس بەردى. اقىرىن اياڭداپ ەسەيدىڭ ۇيىنە باردى. قىمىز ءىشتى. اتالاس قاريالاردى شاقىرتىپ الدى. كەڭەستى. «سۇلتان بولسا ءوز ادامىمىز عوي. وسى ەلگە ءسىڭىپ كەتتى عوي. تاناباي بالا ءوزى كەتسىن. وقۋعا كەتسىن. اسىلبەكوۆ جەتىم جىگىتتى وسى ءبىر-ەكى كۇننىڭ ىشىندە وقۋعا جىبەرسىن». بۇل - قاريالار تالقىسىنىڭ قاۋلىسى. سولاي بولدى دا. كولحوز مىڭ سوم اقشا ءبولدى. سۇلتان كىشكەنە عانا «دومالاق» توي جاساپ، سىر بەرمەي، جىلاماي-سىقتاماي جىگىتتى الماتىعا اتتاندىرىپ جىبەردى.
تانابايمەن قوشتاسۋعا تۇرار، ارينە، بارعان جوق. دۇكەنىن جابار الدىندا كەلگەن بىرەۋلەرمەن اراقتى ءىشىپ-ءىشىپ ۇيىنە ماس بوپ كەلدى. ءجۇرىس-تۇرىسىنان، سويلەگەن سوزىنەن قىزۋلىعى سەزىلمەيدى. ءبىراق كوزى قىپ-قىزىل.
ۇيىنە كەلدى. شەشەسىمەن وتىرىپ شاي ءىشتى.
- انانى شاقىرساڭشى. ءۇش كۇن ءنار تاتپادى عوي! - دەدى شەشەسى قۇلىپتاۋلى ىشكى ءۇي جاققا يەگىن كوتەرىپ. تۇرار ۇندەمەدى.
-ەندى تيمەي-اق قوي، وبال-داعى! - دەدى شەشەسى. - ءيت تە بولسا، ءوز جارىڭ عوي. جاستىقتا نە بولمايدى؟
تۇرار ءلام دەمەدى. شاي ءىشىپ بولىپ، كەسەسىن توڭكەردى. جايلاپ تۇرىپ بارىپ، ىشكى ءۇيدىڭ قۇلپىن اشتى. ەسىكتى ىشىنەن ءىلىپ الدى. شام جاقتى.
تەرەزە الدىندا ءبۇرىسىپ وتىرعان جاۋهازدى كوردى. كەۋدەسىنەن عانا ءبىر بۇرگەن، كەڭ-مول وزبەكشە تىگىلگەن سارى شايى كويلەگى بارتىن. سونى كيىپتى. تۇرار «ا، نە ايتا-سىڭ؟» دەگەندەي سىناي قاراپ ءبىراز تۇردى. «ءيا، سەن ءوزىڭ نە ايتاسىڭ؟» دەگەندەي كەلىنشەك تە تايسالماي ءبىراز قارادى دا، تەرىس بۇرىلىپ وتىردى. «قاراشى ەي، بۇنى، تەرىس قاراي-دى ەششە!» - دەپ ويلادى تۇرار. ايەلىنىڭ قاسىنا باردى. الدىنا شىعىپ، تالتايىپ تۇردى. - قارا بۇنى، موماقان-سىنۋىن، ەكى بەتى ارشىعان جۇمىرتقاداي بوپ!» كەلىنشەك تاعى بۇرىلا بەرمەك ەدى، تۇرار يەگىن كوتەرىپ، بەتىن وزىنە بۇردى. ەكى كوزى تولعان ىزا: «ولتىرسەڭ دە جەك كورەم. ال قايتەسىڭ!» دەپ تۇر ەكەن. قانى قايناپ كەتتى، موماقان بەتتى بىت-شىت قىلماق بوپ بىر تۇرعان. جانى اشىدى. بايعۇستىڭ ۇراتىن جەرى قالماعان ەكەن!
- بولعانى راس پا؟ - دەدى، تىستەنە تۇرىپ سۇرادى. كەلىنشەكتە ءۇن جوق. جىگىت قايتا سۇرادى.
- بولسىن، بولماسىن، سەنىڭ ەندى وندا شارۋاڭ جوق! -دەدى جاۋهاز. ءۇش كۇننەن بەرى ءتىل قاتقانى وسى. تۇرار، ابىرجىپ، نە دەرىن بىلمەي قالدى.
- نەگە شارۋام جوق؟ - دەي بەرگەندە، جاۋهاز جۇلىپ العانداي:
- مەن سەنى سۇيمەيمىن! سۇيگەن دە ەمەسپىن! - دەدى.
- سوندا سۇيگەنىڭ كىم؟
- ول ەندى سەنىڭ شارۋاڭ ەمەس.
- نەگە؟
- سول.
- سۇيگەنىڭ اناۋ ما سوندا؟
- اناۋ بولا ما، باسقا ما، ول سەنىڭ ءىسىڭ ەمەس.
- ويدويت! موينىڭدى جۇلىپ الايىن با؟ مىنا ىرعايداي موينىڭدى. - تۇرار كەلىنشەگىنىڭ ۇزىن موينىنا قول سالدى.
- مەيلىڭ. ولتىرسەڭ دە مەيلىڭ.
تۇرار ويلانىپ ءبىراز تۇرىپ قالدى. سوسىن، مىرس ەتىپ كۇلىپ قويدى.
- اقىماق! - دەدى. - سەن مۇندا «ولتىرسەڭ، ءولتىر!» دەپ جانىڭدى قيىپ وتىرسىڭ. ول بولسا كەتتى. ەندى ول ساعان پىسقىرماس!
سابىرلى ۇنمەن جاي عانا ايتىلعان بۇل ءسوز جاۋهازعا سوققىداي ءتيدى. ءوزىنىڭ قازىرگى مۇشكىل حالىن، الدىندا تۇرعان ىزالى كۇيەۋىن ۇمىتقانداي ەدى.
-ول قايدا كەتتى؟ - دەپ سۇرادى. ەكەۋىنىڭ ەندىگى قالپى جايشىلىقتا ءبىر سويلەسىپ وتىرعانداي-اق.
-كەتكەن جوق. ساعات كەشكى ونداعى پويىزبەن كەتەدى. جاۋهاز سۇلىق وتىرىپ قالعان. ونسىز دا قۋقىل بەتى ۇن جاققانداي اعارىپ، تۇتىگىپ كەتتى. بار بەينەسى - جانسىز. كوزدەرى دە اينەكتەي - جانسىز. ءبىر كەزدە قاعۋسىز قالعان جانسىز ەكى كوزدىڭ استىنان ىركىلىپ-ىركىلىپ شىعىپ، ەكى تامشى تومەن جىلجي باستادى. سوڭعى ەكى كۇن بويى شىققان جاس وسى عانا. الدەن سوڭ ۇزىن كىرپىكتەرى جىپىلىقتاپ كەتتى دە، كەلىنشەك، كەنەت، الدىندا تالتايىپ تۇرعان كۇيەۋىنىڭ ەكى سانىن قۇشاقتاي الىپ، اعىل-تەگىل جىلاسىن كەپ. بەتىن كۇيەۋىنىڭ وڭ جاق سانىنا باسىپ العان. ال كەپ جىلا، ال كەپ جىلا.
- اينالايىن، اعاتاي! ءومىر بويى كۇڭىڭ بوپ وتەيىن!.. تابانىڭدى جالاپ وتەيىن!.. سەن نە دەسەڭ، سول بولسىن... ءومىر بويى قارىزدار بولايىن! كۇڭىڭ بولايىن... ءسۇيىپ وتەيىن سەنى!.. ءبىر ايتقانىمدى ىستەشى. قازىر مەنى جىبەرشى. ستانسا باسىنا بارايىن. كوزىمنىڭ قيىعىمەن عانا ءبىر كورىپ قالايىن... اينالايىن اعاتاي، ساداعاڭ كەتەيىن... وسى تىلەگىمدى ورىنداساڭ، ءومىر بويى كۇڭىڭ بوپ وتەيىن... ءومىر بويى ءبىر سەنى ءسۇيىپ وتەيىن... نە جانىڭ قالدى، اعاتاي ەندى!.. - دەپ زارلاپ قويا بەردى. تۇرار بۇلاي بولار دەپ ويلاماعان. نە دەرىن بىلمەي دەل-ءسال. جاۋهازدىڭ قولدارىن اجىراتىپ تاستاپ، ۇيدەن شىعىپ كەتپەكشى بولىپ ەدى، كەلىنشەك سۇيرەتىلىپ كەلىپ ەكى اياعىنان قۇشاقتاي الدى. جالىنىپ جاتىر، جالىنىپ جاتىر. اعىل-تەگىل جىلايدى كەپ. ەرىندەرى ءدىر-ءدىر ەتەدى. قولدارى ءدىر-ءدىر ەتەدى.
كۇڭىڭ بولايىن، وسى ءبىر تىلەگىمدى بەرشى! - دەپ كەلىپ، باتەڭكەسىنىڭ ۇستىنەن ءسۇيىپ-ءسۇيىپ العاندا تۇرار شىداي المادى.
- ال جارايدى، ءجۇر. اپارامىن. الىستان كورەسىڭ دە قايتاسىڭ! - دەدى. - ەگەر، بار عوي، ستانسا باسىندا بىردەڭە شىعارساڭ، تاباندا باۋىزداپ تاستايمىن!
تۇراردىڭ دا حالى حال ەمەس. ءوز كەلىنشەگىن «ۆولگاعا» مىنگىزىپ الىپ، قالاعا، ۆوكزال باسىنا اپاردى. نە ىستەپ، نە قويعانىن ءوزى دە بىلە بەرمەيدى. قىزۋ. اسفالتقا شىققان سوڭ گازدى باستى كەپ. ۇشىرىپ كەلەدى. بىرنەشە رەت قارسى كەلىپ قالعان «كاماز»-داردىڭ استىنا قاراي ماشيناسىن بۇرا سالعىسى كەلگەن. ايانباس ەدى. ءومىر مەن ءولىمنىڭ ورتاسىنداعى ءبىر حالدە وتىرعان.
ەكەۋى ۆوكزالعا كەلدى. تۇرار ماشينادا قالدى. ءتىپتى ەرىپ كەتسە دە مەيلى دەگەندەي. قان-ءسول جوق. رۋلدى قوس قولداپ ۇستاپ، سىعىمداي بەردى. جاۋهاز پەررونگا شىقتى. تاياپ بارىپ تانابايدى كوردى. شىعارىپ سالۋشى جورا-جولداستارىنىڭ اراسىندا، سەگىزىنشى ۆاگوننىڭ الدىندا تۇر ەكەن. «جولىڭ بولسىن!» دەدى كەلىنشەك ىشتەي عانا.
بۇل كەزدە تاناباي بولسا، ويىندا ەشتەڭە جوق جولداس-تارىنا جىميا كۇلىپ:
-ءسويتىپ، تاناباي باتىر بولاشاققا جول تارتتى! - دەپ ءوزىن-ءوزى كەكەتە قالجىڭداپ تۇرعان.
پويىزدىڭ ءجۇرۋىن كۇتپەي جاۋهاز ماشيناعا قايتا ورالدى. تۇك بولماعانداي. كەلدى دە كۇيەۋىنىڭ قاسىنا وتىردى.
-ەندى مەن سەنىڭ كۇڭىڭمىن. راقمەت تۇسىنگەنىڭە! - دەپ مۇرنىن تارتىپ قويدى.
قورعاسىن تۇستەس جاڭا «ۆولگا» ورنىنان اتقىپ كەتتى.
