جانعالي جذزبايةأ، قازاق ذلتتئق مؤزئكا اكادةمياسئنئث اعا وقئتؤشئسئ: ءمارت ذلت ءوز مادةنيةتئن قورعاپ قالادئ
- قازاقتا «كذي يةسئ - قورقئت» دةگةن ادةمئ ءسوز بار. اؤةل باستا تذرئكتة «قازاق» دةگةن ءسوز جوق كةزدة ةث ءبئرئنشئ رةت وعئز تايپاسئنان شئققان بابامئز كذي اتاسئ بولئپ ةسةپتةلةدئ. سوسئن «كذي اتاسئ - كةتبذعئ» دةگةن ءسوز تاعئ بار. مئسالئ، قورقئتتئث زامانئ ХІ-ХІІ عاسئر بولسا، كةتبذعئنئث زامانئ ذلئتاؤداعئ جوشئ ذلئسئنئث كةزئنة ساي كةلةدئ. بذل - شئثعئس حاننئث قئپشاق دالاسئنا كةلؤئمةن تذستاس جئلدار. جوشئمةن بئرگة پالةستيناعا دةيئنگئ جورئققا قاتئسقان كةتبذعئ بيدةن «اقساق قذلان» دةگةن كذي قالدئ. بذل - التئن وردانئث ذستةمدئك قذرعان كةزةثئ. كةرةي مةن جانئبةك جةكة مةملةكةت قذرعاننان كةيئن قازاق ةلئ پايدا بولدئ. بذل كةزدة قازاقتئث ءار ايماعئن جةرذيئققا بالاعان دالا ءدانئشپانئ اسانقايعئ شئقتئ. ونئث اتاقتئ «ةل ايئرئلعان» كذيئن زةرتتةؤشئلةر نوعايلئ داؤئرئنة جاتقئزادئ. سول كةزةثدة ورمانبةت دةگةن اتاقتئ ءبي ةدئلدئث ار جاعئنا «نوعايلئ دةيتئن ةل قذرامئن» دةپ قازاقتان ءبولئنئپ كوشؤگة بةل بؤادئ، ءسويتئپ الاشتئث اراسئنا جئك ءتذسئپ، قازاق پةن نوعاي ايئرئلئسادئ. اسانقايعئ - وسئ تاريحي جايتتئ كذيگة قوسقان ابئز. ودان كةيئن اق پاتشا بيلةگةن زاماننئث قاسئرةتئ قذرمانعازئ كذيئندة جاتئر. ونئث كذيلةرئ كةيئنگئ ذرپاققا امانات ءذشئن جازئلعان حات سياقتئ. مذندا «رؤحئثدئ جوعالتپا، ةلئث مةن جةرئثدئ مةنشة ءسذي» دةگةن وسيةت بار. ءيساتاي مةن ماحامبةتسئز قالعان حالئقتئث حال-كذيئن بئلگئثئز كةلسة، قذرمانعازئنئ تئثداثئز.
- وتكةنئمئزدئ قارا سوزبةن ءيا سؤرةتپةن ةمةس، كذي تئلئمةن ونةگة-ورنةك ةتئپ جةتكئزگةن كةشةگئ كذيشئلةردئث دالالئق مةكتةبئ قانشالئقتئ دامئدئ؟
- باتئس ةلدةرئندة مادةنيةتتئث قذلپئرئپ، قايتا ورلةگةن ؤاقئتئن «رةنةسسانس» دةيدئ. ءيا، قازاق دالاسئندا دا كذيدئث ونةر رةتئندة ذلكةن بةدةلگة كوتةرئلگةن زامانئ بولدئ. ول مئنا بايجئگئت، تاتتئمبةت، بةيسةنبئ، توقا، قذرمانعازئ، داؤلةتكةرةي، مامةن، سةيتةك، بةرئ قاراي ءدينا، ابئكةن حاسةنوأ سياقتئ مئقتئ كذيشئلةردئث اياعئ سذگئرمةن بئتةدئ. ХІХ عاسئردا كذيدئث ةل ئشئندةگئ باعاسئ ءتئپتئ ايتئس ونةرئنةن دة بةدةلدئ بولدئ. ايتئستاعئ «قايئم ايتئس»، «قئز بةن جئگئت ايتئسئ» سياقتئ باسةكة كذي ونةرئندة دة بولعان. ماسةلةن، سذگئر مةن ماقپؤزانئث كذي تارتئسئن الئثئز. بذل قاي كةزدة بولدئ؟ كةشةگئ شئثعئس حاننئث ذلدارئنئث كوبئسئ ورئستان شةكپةن كيئپ، ءمانساپتئ پايدالانعان، كةنةسارئ، ناؤرئزبايلار قئرعئزدان اجال قذشقان، ءوزئنئث اتالاس باؤئرلارئ تةزةك تورة، جاثگئر، شئعايلاردئث اق پاتشادان ءمانساپ الئپ، ءيساتاي مةن ماحامبةتتئث كاپئردةن جةثئلئپ، قازاقتئث ساعئ سئنعان، كةؤدةسئ باسئلعان كةزئ ةدئ. بذلاردان دا تاريحئ ازئناعان كذيلةر قالدئ.
مارقذم اقسةلةؤ اعامئز «كذي دةگةن - ادامنئث كذيئنؤئ» دةپ ايتئپ كةتتئ. كذي دةگةن كذيئكتةن شئعادئ. قازئرگئ كةزدة قؤاناتئن كذيلةر كوپ. بذرئنعئ كذيلةردئث ءتذپ تاريحئن الئپ قاراساق، قؤاناتئن بئردة-ءبئر كذي جوق. قورقئتتئث زامانئن الئثئز، كةتبذعئ، اسانقايعئ، تاتتئمبةتتئث «بةس تورةسئن» الئثئز، قايسئسئ بولسا دا كذيئنئشتةن شئققان.
ال بئرةؤدئ ماداقتاعان، بئرةؤگة جارامساقتانعان كذيلةر - كةثةس وكئمةتئنئث كةزئندةگئ مذرا. كةثةس وكئمةتئ كةلگةننةن كةيئن دالانئث ةجةلدةن ءداستذرئ بار تاماشا ادةمئ كذيلةرئنئث ءبارئ اياق استئنان وزگةرئسكة ذشئرادئ. نةگة؟ ويتكةنئ جاثا زامان تؤدئ. اؤئز ادةبيةتئنئث ءبارئ جاپپاي جازبا ادةبيةتكة كوشتئ. سول سياقتئ اؤئزشا دامئعان كذيدئ جازباشا مادةنيةتكة ءتذسئرؤ ناؤقانئ باستالدئ. مذنئث ءبئرئنشئ جولئ وركةستر جاساؤ، دومبئرانئ نوتامةن ذيرةتؤ دةيتئن مادةنيةت پايدا بولدئ. ءسويتئپ، قازاق كذيدئ كئتاپتان ذيرةنة باستادئ. وسئ تذستا ءداستذرلئ ءيمپروأيزاسيالئ ءذردئس پةن ةؤروپانئث ءتارتئپتئ وقئتؤ جذيةسئ تايتالاسقا ءتذستئ. ةگةر قازاقتان وزگة ذلت بولسا باسقا تذسكةن باسپاقشئلدئث كةبئن كيةر ةدئ. دالانئث كذيشئلئگئنئث مئقتئلئعئ سونداي، قازان داؤئرئنةن تؤرا قازئر ةگةمةندئك العان زامانئمئزعا دةيئن ءالئ كذنگة دةس بةرمةي كةلة جاتئر. قئسقاسئ، كذي تولعاؤداعئ دالانئث ذلئ جولئ نوتامةن وقئتاتئن جذيةدةن جةثئلئپ قالعان جوق. دالانئث كذي ذيرةتؤدةگئ ءتالئمئ، ياعني ذستاز بةن شاكئرتتئث اراسئنداعئ ةرةكشة ءبئر ادةمئ مادةنيةت جةلئسئن ذزبةي ساقتاپ قالدئ. ايتالئق، قذرمانعازئ مةن ءدينانئث، توقا مةن سذگئردئث اراسئنداعئ ذستاز بةن شاكئرتتئث سئنئن الئپ قاراثئز. ذستازدئث كذيدئ بةرؤئ، شاكئرتتئث كذيدئ الؤئ دةگةننئث ءوزئ-ورةلئ نارسة. قازاق كذيشئلئگئنئث تالئمئندة «باتا بةرؤ» دةگةن تاماشا ءداستذر بار. مئسالئ، سايدالئ سارئ توقا مةن ئقئلاس قوبئزشئ باتاسئن سذگئرگة بةرگةن دةگةن دةرةك بار.
كةثةس زامانئندا وركةستر پايدا بولدئ، كوپتةگةن كذيلةر سيمفونيالئق دارةجةگة جةتةعابئل وثدةلدئ. ةجةلگئ تذرئكتةردة وركةستر بولعانئ تاريحتان بةلگئلئ، سوندئقتان بولار، بذل ونةر قازاققا جات بولعان جوق. كةثةستئك جذية كذيشئلئكتئث جاثاشا ءتيپئن تاربيةلةپ شئعاردئ، جاثا قوعام ءذشئن نوتا تانيتئن كوزئ اشئق دومبئراشئنئث قاجةتتئلئگئ تؤدئ. سونئث وزئندة دالا ءداستذرئ تذتاس جويئلئپ كةتپةستةن بذرئنعئ ذردئسئمةن دامي بةردئ. باقئت باسئعارايةأ، تولةگةن مومبةكوأ، مذحامةدجان تئلةؤحانوأ، داؤلةتبةك سادؤاقاسوأ، گةنةرال اسقاروأتار اتادان قالعان مذرانئ ءوز داستذرئندة جالعاستئرؤشئلار ةدئ. بذل جةردة مةن اتا-باباسئنان كةلة جاتقان كذيشئلئكتئ «جول» دةپ تانيتئن سوثعئ بؤئن دومبئراشئلاردئث عانا ءتئزئمئن ايتئپ وتئرمئن. بذلارعا نوتالئق ساؤاتتئث كةرةگئ دة بولمادئ، حالئق ولاردئث ونةرئن ءسذيدئ. ةندئ ةكةؤئنئث ايئرماشئلئعئن ايتايئن: نوتامةن ذيرةنؤ كذيدةگئ تاقئرئپتئق ءينفورماسيانئ ناقتئ بةرة الادئ، ونئث سيستةمالئق ماتةريال قورئ رةتئندة باعاسئ جوعارئ. ال ءداستذرلئ جول - كذيدئث باسئنان اياعئنا دةيئن تارتؤ جذيةسئن ةمةس، ءبئرئنشئ ورئنعا مؤزئكالئق شئعارمانئث مازمذنئن قويادئ. ياعني كذيدئث نة ايتقئسئ كةلةتئنئن جةتكئزةدئ. قازئر ول ءداستذر جوعالئپ كةتتئ، ءبارئ نوتانئث قذزئرئندا، جاتتاندئ. ةرتة كةزدة «ةكئ كذيشئ تارتئسئپ قالئپتئ، بئرةؤئ تارتقان ةكةن، ةكئنشئسئ سونئ قايتالاپ بةرئپتئ، ةكئنشئسئ تارتقان ةكةن، ول ونئ قايتالاپ بةرئپتئ، ءسويتئپ، ون شاقتئ كذيگة كةلگةن كةزدة توسئلئپتئ» دةگةن اثئز ارالاس اثگئمةلةر ءجيئ ايتئلادئ ةكةن. تارتقان كذيدئ قايتالاپ بةرؤ دةگةن ناعئز دومبئراشئنئث سةرتئ بولعان. كادئمگئ ايتئسكةر اقئن سياقتئ، كذيشئ ءوزئنئث كذيئمةن كوثئلئندةگئ كوكةيكةستئسئن ايتا العان. ويتكةنئ الپامئس، قوبئلاندئ، قئز جئبةك سياقتئ جئرلاردئ وپ-وثاي جاتتاپ الاتئن قازاقتئث ول كةزدةگئ جادئ قانداي بولعانئن وسئدان-اق پايئمداي بةرسة بولار. سوندئقتان دومبئراداعئ يمپروأيزاسيالئق ونةردئث بولعانئن دا ةسكةرة ءجذرؤئمئز كةرةك، مذمكئندئگئ بولسا ونئ قايتا جاثعئرتؤ دا بئزگة مئندةت بولماق.
20 - عاسئر ءوتئپ، ةگةمةندئك العان زامان كةلدئ. شئنئن ايتؤ كةرةك، كذي قايتادان تذلةي باستادئ. ءداستذرلئ كذيشئلةردئث كذيئ مويئندالدئ، ءناسيحاتتالدئ. عالئمدار كذيدئث اتا-بابامئزدان قالعان قئمبات مذلئك ةكةندئگئنة مويئن بذرا باستادئ. مؤزئكاتانؤشئ عالئمدار، اتتارئن اتاي كةتةيئن، ونةرتانؤ عئلئمئنئث دوكتورئ ءاسيا مذحامبةتوأا، عئلئم كانديداتتارئ ساؤلة وتةعاليةأا، سايدا ةلامانوأا، پةرنةبةك شةگةبايةأ، راؤشان مالدئبايةأا سئندئ زةرتتةؤشئلةر قوعامعا ذلتتئث ءوز بايلئعئن جةتة تانؤعا شاقئراتئنداي قوزعاؤ سالدئ، تاماشا ماقالالار جازئلدئ. قازئرگئ زامانداعئ تالانتتئ كذيشئلةر بؤئنئنئث اؤةلگئ تاربيةسئ وسئ عالئمداردئث ئقپالئمةن كةلگةنئ راس.
- ةگةمةندئك العان تذستاعئ كذيدئث حالئنة توقتالساثئز. ذلكةن، ورتا، كئشئ بؤئن كذيدئ تئثداي ما؟ ءداستذرلئ ونةردئث قاسيةتئن قالاي ساقتاؤعا بولادئ؟ قازئرگئ كةزدةگئ كذيشئلئك ونةردئث دةثگةيئ قانداي؟
- قازئرگئ كةزدةگئ كذيشئلئك ونةر شئن مانئندة، كةمةلدئ شاعئندا. قازاق كذيدئ قاي زامان بولسا دا تئثدايدئ، رؤحاني قورةك رةتئندة كةرةكسئنةدئ. تةك ءناسيحاتئ از. ءداستذرلئ كذيشئلئك ونةردئ بذقارالئق جةثئل مؤزئكا مذلدة تئثدارمانسئز قالدئردئ. ونئ ءبئز جاهاندانؤ ارةكةتئنةن كورئپ ءجذرمئز. جاهاندانؤدئ جةك كورؤدئث كةرةگئ دة جوق شئعار، ول ءاربئر ذلتتئث ءتول مادةنيةتئنئث سئناؤشئسئ سياقتئ قذبئلئس، ءمارت ذلت ءوز مادةنيةتئن قورعاپ قالادئ، نامارت ذلت رؤحاني جويئلئپ كةتةدئ. كةيدة جاهاندانؤدئ ءوز ئعئنا پايدالانا الاتئن، جاثالئقتاردئ سئثئرة وتئرئپ، ءوز رؤحئن قاساقانا بايئتا الاتئن دا جاسامپاز ذلتتار بولادئ. قازاق حالقئنئث بويئندا ءاماندا وسئنداي قاسيةت بولعان. قازاق قازاق بولعالئ جاهاندانؤدئث تالايئن باستان كةشكةن. پارسئ، اراب، ورئس مادةنيةتتةرئنئث قازاق دالاسئنا كةزةث-كةزةثئمةن جاهاندئق شابؤئلدار جاساعانئ تاريحتان بةلگئلئ، الايدا ذلتتئق رؤحئنا ذستةمدئك ةتة العان ءبئرئ جوق.
ءبئزدئث زامانئمئزدا كذيدئ، ونئث ئشئندة، ءداستذرلئ كذيدئ كوككة كوتةرگةن ءبئراز ازاماتتار بولدئ. ولاردئ ايتپاي كةتؤگة بولمايدئ. ايتالئق، قازئر «تذركسوي» حالئقارالئق قوعامئنئث ءتوراعاسئ دذيسةن قاسةيئنوأ وتكةن عاسئردئث سةكسةنئنشئ جئلدارئ كونسةرأاتوريانئث رةكتورئ بولئپ تذرعان كةزدة تةك قانا ذلتتئق ءداستذرلئ مؤزئكانئ كوتةرؤ ءذشئن كوپتةگةن جذمئستار اتقاردئ. ول تذركئ حالئقتارئنئث ءداستذرلئ مؤزئكالئق فةستيأالئن وتكئزدئ. ءاسيا مذحامبةتوأا، سايدا ةلامانوأا سياقتئ عالئمدارئمئز «ذلئ دالانئث مؤزئكاسئ» دةگةن اتپةن تةك ذلتتئق ءداستذرلئ ونةردئ زةرتتةيتئن عئلئمي كونفةرةنسيالار وتكئزدئ. ودان كةيئن «ةل» پروديؤسةرلئك ورتالئعئنئث جةتةكشئسئ عالئم دوسكةن «قازاقستان» تةلةراديوكورپوراسياسئنئث باستئعئ بولئپ تذرعان كةزدة «ماثگئلئك سارئن» دةگةن كذي انتولوگياسئن شئعاردئ. قازاقتئث ايماقتئق كذي مةكتةپتةرئنئث بارلئعئ زاماناؤي تاسپاعا باسئلدئ. بذل نة ءذشئن كةرةك بولدئ؟ كةثةس وكئمةتئنئث كةزئندة شةرتپة كذيلةر تارتئلعان جوق.
باتئس قازاقستان ولكةسئندة ءداستذرلئ ورئنداؤشئلئق مةكتةپ - «توكپة كذي» مةكتةبئ، ال شئعئس قازاقستان جةرئندة «شةرتپة كذي» مةكتةبئ قالئپتاسقان. كةثةس زامانئندا شةرتپة كذيدئث ءناسيحاتئنئث از بولؤئنئث وزئندئك سةبةبئ بار. التاي كذيلةرئ ارعئ التئنوردالئق سانانئث ةسكةرتكئشئ بولسا، ارقا كذيلةرئ ةسكئنئ كوكسةگةندئك، زارزاماندئق جات مذلئك بولئپ سانالدئ، ال قاراتاؤ كذيلةرئ سوزاقتاعئ تاما كوتةرئلئسئ ئزعارئنئث سالدارئنان ءتئپتئ ةل ئشئندة دة تارتئلؤئنا تئيئم سالئندئ. كةيبئرةؤلةر وسئنئ سول كةزةثدةگئ قازاق اراسئنداعئ جئكشئلدئك دةپ قاؤزاتؤعا قذمار، ول بوستةكئ اثگئمة. ول كةزدة قازاقتئث قولئندا بيلئك بولعان جوق. قازاقتئث ءداستذرلئ مؤزئكاسئن ورئس يدةولوگياسئ باسقارئپ تذردئ. قازاقتئث قانداي مؤزئكالئق مذرانئ تذتئنؤئ سولاردئث قولئندا بولدئ. سوندئقتان شةرتپة كذيدئ تارتاتئنداردئث كوبئسئ اتئلدئ، اسئلدئ. سةبةبئ الاشوردانئث وتانئ بولعان جةردئث مؤزئكالارئن شةكتةپ وتئرؤ كوزدةلگةن-تئن.
قازاقتئث توكپة كذيئنئث ذلكةن ءبئر سالتانات قذرعان ولكةسئ - باتئس قازاقستان. ال شئعئس، ورتالئق جانة وثتذستئك قازاقستان ايماقتارئنئث كذيلةرئ بئرةن-ساران عانا تارتئلدئ. سونئث سالقئنئ رةسپؤبليكالئق دومبئراشئلار كونكؤرستارئندا ءالئ كذنگة دةيئن ءبئلئنئپ قالادئ. «قازاقتئث انا جةرئندة كذي دامئعان»، «مئنا جةرئندة دامئماعان» دةگةن الاشاپقئن وي ايتاتئندار بار. سوندئقتان عالئم دوسكةن نة ءئستةدئ؟ ارحيأتئ اقتاردئ، كوزئ تئرئلةرئنئث كذيلةرئن جازئپ الدئ. ةرتة كةزدة ءومئر سذرگةن شةرتپة كذيدئث ناعئز حاس شةبةرلةرئ ءابئكةن حاسةنوأ، تولةگةن مومبةكوأتةردئث كذيئن قايتادان جاثعئرتئپ، ةكئ توپتاما انتولوگيالئق جيناق شئعاردئ. بذل جةردة بازارالئ مذپتةكةيةأ، سايان اقمولدا سياقتئ مامانداردئث دا ةثبةگئ ةرةن بولعانئن اتاپ ايتؤ كةرةك.
مئنة، وسئنداي ذلكةن جوبالار جاسالدئ. تاعئ ءبئر جوبانئ يمانعالي تاسماعامبةتوأ الماتئ قالاسئنئث اكئمئ بولئپ تذرعان كةزدة جذزةگة اسئردئ. ول - «كذي كةرؤةن - كوكتوبة» فةستيأالئ. ءوزئ باسئ-قاسئندا بولئپ، بذكئل قازاقتئث كةث دالاسئنداعئ بارلئق ءدذلدذل دومبئراشئلار مةن تؤئسقان حالئقتار - قئرعئز، وزبةك، باشقذرت ونةرپازدارئن جيناپ، كةرةمةت ءبئر كذي سالتاناتئن وتكئزدئ. استاناعا كةلگةننةن كةيئن بذل كئسئ «استانا ارقاؤئ» اتتئ تذركئ حالئقتارئنئث ونةر جارمةثكةسئنة ذلاسقان ذلكةن فةستيأال ذيئمداستئردئ. سونئث اياسئندا كونة تذرئكتئث كئندئگئنةن تاراعان وسمان تذرئكتةرئ، ءازئربايجاننان، قئتايدان كةلگةن قانداستارئمئز ءبارئ جينالئپ، مارة-سارة بولعاندارئ ةسئمئزدة. «وسئنداي شارالار ءوتئپ جاتسا، ةندئ نة جةتپةيدئ؟» دةيسئز عوي؟ ءداستذرلئ كذيدئث تذبئنة حالئقارالئق، رةسپؤبليكالئق، ايماقتئق دةگةن كونكؤرستار جةتةتئن بولدئ. كونكؤرس باعدارلاماسئ كذيشئلئك ايماقتئث بارلئعئن قامتؤدئ مذلدة نيةت ةتپةيتئندةي، بةلگئلئ ءبئر ايماقتئث وزئنة ءتان ورئنداؤشئلئق ةرةكشةلئگئن ةسكةرؤ جاعئ اقساپ جاتادئ. ال ةندئ كذيگة تورةلئك ةتؤشئ ازاماتتارئمئز «قارا قئلدئ قاق جاردئق» دةپ ايتا قويماس، ول بولةك اثگئمة. ءبئر كونكؤرستا ءبئر ذستازدان بئرنةشة شاكئرت جذلدةگةر بولؤ مذمكئندئگئ الةمدئك ونةر سايئسئ تاجئريبةسئندة جوق. بذل - تةك قازاقستاندا عانا بولاتئن قذبئلئس. بايقاؤ قازئلارئنئث پئكئرئن تالقئعا سالاتئن قذزئرةت ءبئزدئث ةلدئث زاثئندا جوق. بذل - اششئ دا بولسا، قازئرگئ كذيشئلئكتئث باسئنا تذسكةن ناؤبةت.
قازئر كذيدئث «تويدا تارتئلاتئن» ءتذرئ پايدا بولدئ. «حالتؤرانئث» دا ءومئر سذرؤگة قذقئ بار ةكةنئن جوققا شئعارا المايمئز، ول ونةردئث قاي سالاسئندا بولسا دا تابئلادئ. ءبئراق كيةلئ كذيدئث تاريحئندا بذرئن-سوثدئ بولماعان نارسة عوي. قازئرگئ كذي سايئستارئ كذيدئ ءابجئل تارتؤدئ، ورئنداؤشئنئث ارتئستئگئن باعالاؤدئ تالاپ ةتةدئ، كذيدئث ءداستذرلئ ئرعاعئن ةسكةرؤ، ونئث ورئنداؤشئلئق مةكتةبئن اشؤ نازاردان تئس قالئپ بارادئ. وسئنداي ماسةلةلةردئ كوپشئلئك الدئندا اشئپ ايتقان مامان كذيشئلةرئمئز دة بار، ازئرگة توقسانعا توقتام بولماي تذر.
كذي شةجئرةسئن بئلمةي تارتؤ دومبئراشئنئ جارعا جئعادئ.
ماسةلةن، قذرمانعازئنئث «اداي» دةگةن كذيئ ةل باسئنا كذن تؤعان زاماندئ باياندايدئ. ةندئ وسئ كذيدئث تاريحئن كئشكةنة قاراستئرا كةتةيئك. قذرمانعازئ ءوزئنئث تؤعان جةرئنةن سايعاق قذرلئ سايا تاپپاي، پاتشانئث امئرئمةن قؤدالانئپ، ماثعئستاؤ تذبةگئنة ءوتئپ كةتةدئ. سول تذبةكتة قازاقتئث اداي دةگةن جاؤجذرةك رؤئ ازؤئ التئ قارئس تذرئكمةنمةن قانشا عاسئر بويئ الئسئپ وتكةن. كذي سول حالئقتئث ةرلئگئن، ءذستئرت ءذشئن جان بةرگةن تراگةدياسئن جئرلايدئ. ءابئش كةكئلبايةأ دةگةن ذلئ جازؤشئمئزدئث سسةناريئمةن تذسئرئلگةن قازاق پةن تذرئكمةننئث اراسئندا بولعان قاقتئعئستاردئ سؤرةتتةيتئن فيلمدةگئ وقيعالاردئث شئن دةرةگئ بار. ال وسئ تؤئندئدا تويعا شاشؤ شاشاتئنداي سالتاناتتئ احؤال جوق. ءءبئزدئث قازئرگئ ورئنداؤشئلارئمئز كذيدئث مئنةزئن تابؤعا تئرئسا قويمايدئ، وعان ةكپئن مةن اكسةنتتئ اسئرا تئقپالايدئ. سوسئن تؤرا سول قالپئندا ساحناعا شئعارادئ. كذيدئث العاشقئ جةتكئزؤشئلةرئنئث ءبئرئ قالي جانتئلةؤوأتئث تارتقان «ادايئن» تئثداساثئز، كوزئثئزدةن جاس اعادئ. مذنداي مئسالدار وتة كوپ.
- سوندا ءسئز تويدا كذيمةن كذنكورئس جاساپ جذرگةندةردئث قارةكةتئنة توقتاؤ ايتقئثئز كةلة مة؟
- توي - قازاق تذرمئسئنداعئ سالتتئث شئثئ، وندا ونةرپازدئث بولؤئ قازاقئ عذرئپقا جاتادئ. تويعا «تويباستار» تارتؤدئث ءجونئ بولةك، ءبئر جاعئنان توي يةسئنئث قؤانئشئنا اعايئندئقپةن ورتاقتاسؤ بولسا، ةكئنشئ جاعئنان ةثبةگئمةن اقشا تابؤ، ول دا كاسئپتئث ءبئر ءتذرئ. اثگئمة كذيدئث ءتذپنذسقاسئنئث توي سالتاناتئنئث اؤانئمةن بذزئلئپ كةتپةؤئندة. ءوز ذلتئنئث كةم جةرئن شةتةلگة ءپاش ةتئپ جذرگةن كينوشئلارئمئزعا قوعام بولئپ توقتاؤ ايتؤعا باتا الماي جذرگةن زاماندا، تويداعئ كذيشئلئكتئث كذناسئ جوقتئث قاسئ.
«كذيشئنئث بةدةلئ» دةگةن ءسوزدئ ءبئرئنشئ رةت مةن قولدانئپ وتئرعان شئعارمئن. كذيشئنئث بةدةلئ دةگةن كةز-كةلگةن اتاق-داثقپةن ولشةنبةسة كةرةك. كذيشئنئث قوعامداعئ ءوزئنئث ورنئ بولادئ. ءبئزدئث قوعام ول تؤرالئ ويلانئپ تا وتئرعان جوق. سونئث سالدارئنان، جاس كذيشئلةردئث ءبارئ ةلةؤسئز، قانداي دا ءبئر مادةني قامقورلئقتان تئسقارئ دامئپ جاتئر. اعا بؤئن دومبئراشئلار ولاردئ كذي ءداستذرئن بذزادئ، جئلدام تارتادئ دةپ ارةگئدئك سئناپ تا جاتادئ. كةزئندة كذيدئ ذلتتئث قاسيةتئ مةن كيةسئ دةپ كوككة كوتةرگةن احمةت جذبانوأ، ءئلياس وماروأ، وزبةكالئ جانئبةكوأ، نذرعيسا تئلةنديةأ، عازيزا جذبانوأا سياقتئ ونةر قايراتكةرلةرئ كذي تازالئعئنا ومئرلةرئن ارناعان، ولار جوق قازئر. «قازاقتئث دومبئراسئن قازئر جاستار، اسئرةسة، ورئس مةكتةبئندة وقيتئن جاستار بئلمةيدئ. سولارعا دومبئرانئ تانئستئرؤ ءذشئن ءبئز ةسترادالئق باعئت جاسادئق. ونئث ءبئر شاراپاتئ، شةتةلگة بارساق تا ءبئزدئث اسپابئمئزدئ تانيتئن بولادئ» دةگةن سوزدةر وسئ كذنئ دؤالئ اؤئزدئلاردئث دا ءؤاجئ بولئپ بارادئ. بذل كوزقاراستئث وث باعدار بولمايتئنئن وزئمشة دالةلدةپ بةرةيئن. بئرئنشئدةن، قازاققا «ناعئز قازاق - دومبئرانئ» (قادئر اقئننئث ءسوزئ) تانئستئرؤدئث قاجةتتئلئگئ جوق. ةكئنشئدةن، شةتةلدة تةك قانا كلاسسيكالئق ءداستذرلئ ونةر مةن فولكلورلئق مؤزئكا عانا باعالانادئ، مودةرنگة ولار زارؤ ةمةس.
- دةمةك، بئزدةگئ «ذلئتاؤ» توبئ مةن اسئلبةك ةثسةپوأ جاساعان كذي جانرئنداعئ جاثاشئلدئققا قارسئسئز ءارئ كذيدئث ءتذپنذسقاسئن بذزئپ تذر دةيسئز عوي...
- بذلاردئ كذي جانرئنا جاثاشئلدئق اكةلگةندةر دةپ تانؤعا بولمايدئ. ءبئزدئث زاماندا قازاق كذيئنة جاثاشئلدئق اكةلگةن سةكةن تذرئسبةكوأ قانا. دومبئرانئ كومپيؤتةرمةن ارلةؤ ارقئلئ ستاديوندئق ونةرگة اينالدئرؤعا تاپ مةنئث تئكةلةي قارسئ بولؤئمنئث قاجةتئ دة، ماثئزئ دا جوق. ويتكةنئ ول قايتكةندة دة ساحنالئق سذرانئس تؤعئزا الادئ. مةنئث كذيشئلئگئم ونداي سذرانئستئث مئسقالئنا دا بارا الماس، سوندئقتان مذنئث ءوزئ كورة الماؤشئلئق بولئپ ذعئنئلؤئ مذمكئن. جانة ول بذقارالئق-شوؤ مادةنيةتكة باعئتتالعان. سوندئقتان مةنئث قارسئ بولؤ-بولماؤئمنان ةشنارسة وزگةرمةيدئ. اثگئمة ونئث بةلگئلئ ءبئر كةزةث ارالئعئندا ءومئر سذرةتئندئگئندة. سةبةبئ ةسترادا - ءسان ونةرئ سياقتئ وزگةرمةلئ قذبئلئس، ءاربئر جاثا ناؤقاندا باسقاشا كيئم ذلگئسئن ذسئنئپ وتئرادئ دةگةندةي. ال ءداستذرلئ ونةر - ماثگئلئك.
- ولاردئث شئعارماشئلئعئن كةزئندة ءوزئم دة ءسذيسئنئپ تئثدادئم. جذرتشئلئق تا تاثئرقاي، تاثداي قاعئسئپ تئثدادئ. سوندا بذل تئثدارماننئث تايازدئعئ ما، الدة قاسئرةتئ مة؟
- جوق، ول تايازدئق ةمةس، ءسئزدئ ءسذيسئندئرئپ تذرعان نة ةكةنئن مةن سئزگة ايتايئن. ءسئزدئ سذيسئندئرگةن - قازاقتئث مؤزئكاسئنئث ذلئلئعئ. وعان مئث جةردةن زذلذستئث ريتمئ ارالاسقانئمةن، نةگئزگئ وزةگئ - قازاقتئث اؤةزئ. سول اؤةز جانئ قازاقتئ سةلت ةتكئزبةي قويمايدئ. ونئث ذستئنة جاس ادام مةلوديادان بذرئن ريتمدئ قابئلداؤعا قذلئقتئ. ءبئر كةزدةردة تانئلعئش مؤزئكانئ (پوپسا) كوشةلئ ونةر شئعار، تذسئنگةنئم ءجون شئعار دةپ تة ءبئراز باسئلئمداردئ قاراپ شئقتئم. قاراپ تذرساق، ول دا ءبئر قالئپتاسقان تاريحئ بار مادةنيةت ةكةن. باتئس پةن امةريكادا قذل ساؤداسئ قئزئپ تذرعان عاسئرلاردا قذل يةلةنؤشئلةر اؤئر جذمئستان شارشاعان نةگرلةردئث اندةرئنة تاثئرقاي قاراعان كورئنةدئ. افريكالئقتاردئث ذلتتئق مؤزئكاسئ دامي كةلة دجاز، بليؤز، روك سياقتئ جانرلاردئث قالئپتاسؤئنا الئپ كةلةدئ. سول مؤزئكا بذگئن بذكئل الةمدئ جاهانداندئرئپ وتئر. ءتول مؤزئكاسئ ءالسئز ةلدةر سونئث ئعئنا جئعئلا بةرةدئ، مئقتئلارئ تةث بةرمةيدئ. وسئ كذنگة دةيئن قازاق مؤزئكاسئنا جات جذرتتئق اؤةن كوپتةگةن شابؤئلدار جاسادئ. وسئلاردئث بارئنةن قالاي امان تذر دةپ ويلايسئز؟ ويتكةنئ قازاق مؤزئكاسئنئث ءوزئنئث ءتولتؤمالئق مئنةزئ بار. قازاق مؤزئكاسئ دةگةن بةيساؤات اؤةز ةمةس، ذلتتئث مئنةز-قذلقئن ساقتايتئن قذبئلئس، ماثئزئ انا تئلئمةن پارا-پار. ءتئل ادامنئث ناسئلئنة اسةر ةتةدئ. مذنئ مئسال رةتئندة ايتئپ وتئرمئن. ول اسةر مؤزئكادا دا بار. ءوزئمئز كةزئندة ورئس حالقئنئث، سلاأيانداردئث نةشة ءتذرلئ اندةرئن دومبئرادا سذثقئلداتئپ تذرئپ شةرتتئك. مةن الدئما جان سالماعانداردئث بئرةؤئ بولدئم. ةث سوراقئسئ، ورئستئث دةرةأنياسئنداعئ مذجئققا اينالا باستادئق ءبئز. جاسئراتئن نةسئ بار، ول كةزدة تورة شةرتئستةن ترةمولانئ ارتئق كورةتئن سونداي جارامساقتئق بار ةدئ.
- ءداستذرلئ كذيدئث اماناتئن ةرتةثگة جةتكئزة الاتئن جاستار جاعئ بار دةپ ايتا الاسئز با؟
- باياعئدا ةگيپةتتة قذلاعان ذيلةردئث اراسئنان تابئلعان پاپيرؤستا «جاستار بذزئلئپ بارادئ» دةگةن ةسكئ جازؤ جازئلئپتئ. ءبئزدئث داؤئرئمئزدةن پالةنباي جئل بذرئن. سول سياقتئ، «جاستار بذزئلئپ بارادئ» دةپ ايتپاي-اق قويايئق، قازئر جاستار مئقتئ. جاستاردئث ئشئندة كئسئ سذيسئنةتئن كذيشئلةر بارئن كورئپ ءجذرمئن. اتتةث، ولار كئمگة كةرةك؟ ذكئمةتكة نة فيلارمونياعا كةرةك بولماسا، تويعا بارماعاندا نة ئستةيدئ ولار؟ ولاردئث بويئنداعئ تالانتتئ ءناسيحاتتايتئن جاعداي جاسالماعان. مةن ذلتتئق ونةردئ الاقانعا سالئپ ايالاعان ادامداردئث ارقاسئندا «جانعالي كذيشئ» دةگةن اتقا ية بولدئم. اتادان بالاعا كةلة جاتقان ءداستذرلئ بايئرعئ كذيشئلئك دةگةن بولةك، نوتا دةگةن بولةك. نوتا دةگةنئمئز، بةلگئلئ ءبئر جةردةن باستاپ، مةجةلئ جةردةن بئتئرةسئز. ال ءداستذرلئ كذيدئث ذيرةتؤ ءتالئمئ مذلدة باسقاشا. قازاقتئث قارا ولةثئ سياقتئ بؤئن-بؤئنئمةن، سارئن-سارئنئمةن، ماقام-ماقامئمةن ذيرةتةدئ. قولدئ قاعؤ تةحنيكاسئنئث ءوزئ ءبئر بولةك. بذل - ورئنداؤشئنئث جةكة شةبةرلئگئ عانا ةمةس، ول اتا-باباسئنان كةلة جاتقان كةرةمةت ءداستذر. مةن قازاقتئث شةرتپة كذيئنئث ساثلاقتارئ تولةگةن مومبةكوأ، ؤالي بةكةنوأ، داؤلةتبةك سادؤاقاسوأتاردئث كوزئ ءتئرئ كةزئندة سولاردان ذيرةنئپ قالدئم. سوندئقتان ءوزئمدئ باقئتتئ دومبئراشئمئن دةپ سانايمئن. جاس كذيشئلةردئ كوتةرؤئمئز كةرةك. ذلتتئق ونةرئمئزدئ قولدايتئن جارقئن بولاشاعئمئز بولؤئ قاجةت. ؤاقئتئندا ئستةمةسةث، قولئثدئ مةزگئلئنةن كةش سةرمةيسئث. ءبئر بؤئن ءذزئلئپ قالسا، نة ئستةيمئز؟ كئم ايتقانئن ذمئتئپ تذرمئن، «اقئنداردئ ولتئرگئث كةلسة، ةلةمةي-اق قوي، سوندا وزئنةن-ءوزئ ءولئپ قالادئ» دةپتئ ءبئر ءدانئشپان. بئزدة قولداپ، قورعاپ، ةلةپ وتئراتئن ونةردئث جاقسئ تذرلةرئ بار. ول - ءان، ءبي، كذي، تةاتر، كينو، سؤرةت. بذل اتالعان ونةردئث تذرلةرئن كذندئز-ءتذنئ ايالاؤئمئز كةرةك. ويتكةنئ مذنئث بارئندة ذلتئمئزدئ گةنةتيكالئق تذرعئدان ساقتاي الاتئن نئساندار بار.
كذي - ومئرشةث ونةردئث ءتذرئ. كذي بولماسا ذلت قذريدئ. كةيدة «اپئرم-اي، وسئ قازاق ءتئلئ جةر بةتئنةن جويئلئپ كةتسة، نة بولار ةدئ؟» دةسةم، ءبئر ويئم «ولاي ويلاما، قازاقستاندا قازاق تئلئندة ءبئر ادام سويلةمةي قويسا دا ءتئلدئ تئرئلتؤگة مذمكئندئك بار» دةگةن ةكئنشئ وي قئلاث بةرةدئ. سةبةبئ قاسئثدا قئرعئز بةن وزبةك، قاراقالپاق پةن تاتار بار. تؤئسقان حالئقتار تذرعاندا ءتئل ةشقاشان قذرئمايدئ. ماسةلةن، ارادا قانشا عاسئر وتسة دة اراب ءتئلئنئث نةگئزئندة ةأرةيلةر وزدةرئنئث ءيأريت دةگةن ءتئلئن ءتئرئلتئپ الدئ. ويتكةنئ حاميت پةن سةميتتئث بالاسئ، تؤئسقان حالئق. سوندئقتان ةأرةيدئث ءتئلئ ولگةن جوق، لةزدة ءتئرئلتئپ الا قويدئ. قئپشاق تئلئندة سويلةيتئن اعايئن، تؤئسقان بار كةزدة، قذدايعا شذكئر، ءتئلدئ ذمئتسا دا قالپئنا كةلتئرؤگة بولادئ ةكةن دةپ مةيمانام تاسئعان كةزدةر بولعان. ال ءبئراق كذي ونةرئ جويئلسا، قايتا ءتئرئلتؤ مذمكئن ةمةس. سةنئث كذيئثدئ وزبةك پةن قئرعئز نةمةسة قاراقالپاق تارتئپ بةرة المايدئ. دةمةك، كذيدئث پروبلةماسئ ذلكةن. جاثا ايتتئم عوي، كذيشئنئث بةدةلئ پاتةر الئپ بةرؤدةن، باسئنان تومةن قاراي اقشا قذيعاننان، بولماسا شةن-شةكپةننةن كوتةرئلمةيدئ. كذيشئنئث بةدةلئن كوتةرةتئن - تئثداؤشئ. قوعام كوتةرؤ كةرةك. قارشئعا احمةدياروأتئ ءسئز «ذلتئمنئث ذلئ كذيشئسئ!» دةپ ءسذيؤئثئز كةرةك. زامانئندا تاتتئمبةتتئث، قذرمانعازئنئث ةل اراسئنداعئ بةدةلئ ايرئقشا بولدئ. ورئس پاتشالئعئنئث قؤعئنئن كورسة دة، الاتاؤ مةن سارئ ارقادا، قئسقاسئ، قازاقتئث قاي جةرئندة جذرسة دة قذرمانعازئعا دوسئ دا، دذشپانئ دا «قازاقتئث ذلئ كذيشئسئ» دةپ قارادئ. كذي دةگةن - تذتاس دذنية. مةنئث ماقساتئم - ءوزئم بئلةتئن دذنيةلةردئ شاكئرت ارقئلئ بةرئپ كةتؤ. «مئنانئ جانعالي ذيرةتئپ كةتتئ» دةسة بولدئ.
- سوندا قازاق كذيئنئث رؤحئن كوتةرؤ ءذشئن، تالانتتاردئ تانئتؤ ءذشئن نة ئستةؤ كةرةك؟
- ءداستذرلئ ونةردئ تئكةلةي ءناسيحاتتاؤ كةرةك، كذيدئ ذلتتئث ذرانئ دةپ تانؤ ساياساتئن جاساؤ كةرةك. بايئرعئ كذي تارتئسئن قازئرگئ ايتئس ونةرئمةن پارا-پار دارةجةدة ءتئرئلتؤ كةرةك. كونكؤرستاردئث باعدارلامالارئن بذكئل تذركئ تةكتةس حالئقتار قاتئسا الاتئنداي دةثگةيگة كوتةرؤ قاجةت. قازئرگئ كونكؤرس اياسئ كذي ونةرئ ءذشئن تئم تار، قئرعئز، وزبةك، تذرئكمةن، ذيعئر سياقتئ تؤئسقان حالئقتارئمئزدئث قازاق كذيئن تارتؤئنا جاعداي جاساؤئمئز كةرةك. استانا ساحناسئندا دؤتارمةن، قومؤزبةن، سازبةن، تامبؤرمةن باؤئرلارئمئزدئث «بالبئراؤئندئ» توگئلتئپ وتئرعانئن كورگئم كةلةدئ. مذنئ «قازاق يمپةرياليزمئ» دةپ ةشكئم ايتا قويماس.
«مةن، مةن ةدئم، مةن ةدئم» دةپ ايتا العان ماحامبةتتة نة ارمان بار ةكةن؟! كذي - شئن مانئندة، بةكزات ونةر. ءاربئر كذيشئ ءوز مئنةزئن تارتادئ، ءبئر-بئرئنة ذقسامايدئ، ناعئز دومبئراشئ قايتالانبايدئ. مةنئ دة ةشكئممةن سالئستئرؤعا بولمايدئ. مةن تارتقان كذيدئ قايتا تارتئپ، مةنئمةن شةندةسةم دةؤ - بوس اؤرةشئلئك. ونةردئث دة وزئندئك يةرارحياسئ بولادئ. ءداستذرلئ كذيشئ مةن انشئلةر - ابئز سياقتئ ةث جوعارئ توپقا، ال وقئعان، ديپلوم الئپ اؤرة-سارساثعا ءتذسئپ، وزدةرئن «ذلتتئق مؤزئكانئ دامئتئپ ءجذرمئن» دةيتئندةر - ورتاثعئ، شوؤ-بيزنةستئث اينالاسئندا جذرگةندةر - سوثعئ كاستاعا جاتادئ. بذل كذندة بةكتئث ونةرئن قذلدئث ونةرئنةن تومةن باعالاؤ ةتةك الئپ بارادئ. كاسئبي ونةر بولماسا، بذقارالئق ونةر ذلتتئ قذتقارا المايدئ. ةشكئم كةلئپ ةركةعالي راحماديةأتئث جازعان سيمفونياسئنداي دذنية جازئپ بةرة المايدئ. سوسئن، قالام ذستاعان جازؤشئلار مةن جؤرناليستةر دة سوزدئث مايةگئ مةن سالتئن ساقتاي وتئرئپ سويلةگةنئ ابزال. اسئرةسة، «مئنا ازامات بالةن جةردة تؤعان، سول جةردئث توپئراعئ باسقا جةردئكئنةن قذنارلئ، البةتتة ادامئنئث دا اسئلدئعئ سوندئقتان» نةمةسة «ارعئ اتاسئ قوتئراش دةگةن ءارئ باتئر ءارئ كذيشئ ادامنئث تذقئمئ، سوندئقتان ونئ تةكتئ دةيئكشئ» دةگةندةيئن جورعاتاي ماقالالار كوپ جازئلادئ. ول دذرئس ةمةس. ونةرپازدئ ذلت تؤعئزادئ، ويتكةنئ قازاقتئث توپئراعئنئث ءبارئ كيةلئ.
- اثگئمةثئزگة راقمةت!
سذحباتتاسقان
جانسايا سئدئقباي
(«ايقئن» گازةتئ. شئلدةنئث 20- سئ. 2010 جئل)