مذسا شورمانوأ

ذرگةن، ةسئمئ كوپكة بةلگئلئ جانة قازاق اتئن باسقا ةلگة تانئتقان ءبئلئمدئ ادامداردئث ءبئرئ - مذسا مئرزا شورمانوأ بولاتئن
None
None

. جاثگئر حان، قذنانباي مئرزا، شئثعئس تورة، ماقاش اكئم، شةگةن بيلةردئث زامانداسئ، تؤعان جيةنئ شوقان ؤاليحانوأ ايتقانداي «سيرةك كةزدةسةتئن تاماشا ادام» مذسا شورمانوأتئث ارعئ تةگئ دة تةكتئ اتادان شئققان ةدئ. ارعئننئث سذيئندئك تايپاسئنئث بةلگئلئ ءبيئ شورمان (1787-1837) ورتا ءجذزدئ اؤئزئنا قاراتقان شةشةن بولسا، ونئث اتاسئ ساتي مئرزا ابئلاي حاننئث جانئندا وتئراتئن جاقسئلاردئث ءبئرئ بولعان.

مذسا شورمانوأ 1819 جئلئ پاألودار وبلئسئنئث باياناؤئل اؤدانئندا (بذرئنعئ اقكةلئن بولئسئ) تؤعان. اناسئ توپاي 1 قئز، 4 ذل تؤعان. قئزئ زةينةپ - شوقان ؤاليحانوأتئث اناسئ، شئثعئستئث زايئبئ.

م.شورمانوأ اتئ مةن اتاعئ تةك مئرزالئق، بيلئك، بايلئعئمةن عانا ةمةس، ادئلدئگئمةن، كةث ويلئ، كةمةل بئلئمئمةن دة شئققان. ول ومبئداعئ كازاك اسكةري ؤچيليششةسئندة (كةيئن ومبئ كادةت كورپؤسئ) وقئعان. ءوز بةتئنشة قوسئمشا ءبئلئم الئپ، فرانسؤز، ورئس تئلدةرئن جةتئك بئلگةن. 1853-1868 جئلدارئ باياناؤئل وكرؤگئنئث اعا سذلتانئ بولدئ. اسكةري شةنئ - پولكوأنيك. ول قازاق ةتنوگرافيياسئ مةن مادةنيةتئن، شارؤاشئلئعئ مةن تذرمئسئن، جاقسئ قاسيةتتةرئن ورئس ذكئمةتئنة جانة زةرتتةؤشئ عالئمدارعا تانئتؤعا بارئنشا كذش سالئپ، ءوزئ دة ونئ زةرتتةؤ، جيناؤ ئستةرئمةن شذعئلدانعان. سونئمةن بئرگة ءوز حالقئنئث تاريحئ مةن ءومئرئن تةرةث بئلةتئن، ونئ ايتا دا بئلةتئن سوزگة شةشةن، تئلگة باي، جازئپ، جةتكئزة دة الاتئن، ءبئلئمپاز ادام بولعان. شئعئس ةلئن زةرتتةؤشئلةر مذساعا سوقپاي كةتپةگةن. اسئرةسة، قازاق حالقئنئث ءومئرئن كوپ زةرتتةگةن جانة ونئث حالقئن جاقسئ كورةتئن گ.ن.پوتانين مذسامةن دوس بولئپ، قارئم-قاتئناس جاساپ، حات جازئسئپ، پئكئر الئسئپ تذرعان. ءارئ عالئممةن جازئسقان حاتتارئندا قازاق زييالئسئ حالقئنئث ءبئلئم الؤئنا، ئرگةلئ، مادةنيةتتئ ةل بولؤئ ءذشئن جانئ اؤئرادئ. ال گ.ن.پوتانين بولسا، مذسا شورمانوأ تؤرالئ »...پولكوأنيك شةنئندة، وتة ئقپالدئ، دالالئق بيلئككة سئيلئ بولعان، قئزمةتئنة بايلانئستئ ومسكئدة تذرعان ول پةتةربورعا ةكئ رةت بارعان جانة مةيئلئنشة ةؤروپالانعان قازاقتاردئث ءبئرئ بولدئ»، دةپ جازادئ. بذل جةردة مذسانئث گ.پوتانينمةن ارالاسئپ تذرؤئنا شوقاننئث دا اسةرئ بولعانئ انئق. ورئستئث ذلئ جازؤشئسئ م.دوستوةأسكييدئث، شئعئس فولكلورئن زةرتتةؤشئ ن.ف.كوستئلةسكييدئث، بةلگئلئ ةتنوگرف ن.م.يادرينسةأتئث مذسامةن تانئستئعئ، كةيئن ذزاق جئلدار بويئنا سئيلاستئعئ دا وسئ شوقان ارقئلئ باستالعان. سول سيياقتئ شئعئس حالئقتارئنئث ءومئرئ مةن تذرمئسئن زةرتتةؤشئ، گةنةرال ا.ك.گةنس 1865 جئلئ ةتنوگرافييالئق كوميسسييانئ باسقارئپ كةلئپ، باياناؤئل، كةرةكؤ وكرؤگتةرئندة م.شورمانوأتئ كوميسسيياعا كئرگئزئپ، ونئمةن بئرگة وتئرئپ، جذمئس ئستةپ، ونئث ةثبةگئن ايرئقشا باعالاعان. وسئ كوميسسييا كةزئندة مذسا بةلگئلئ عالئمعا قازاق حالقئنئث ومئرئنة، تذرمئس-سالتئنا، ادةت-عذرپئنا، شارؤاشئلئعئنا، ةتنوگرافييالئق ةرةكشةلئكتةرئنة قاتئستئ وتة كوپ مالئمةتتةر بةرئپ، تذرمئسئ مةن قولونةرئنة بايلانئستئ كوپ زاتتار مةن ايعاقتئ دذنيةلةردئ كورسةتئپ جازدئرعان. ورئس زييالئلارئنا قازاقتئث «جةتئ جارعئ» دةپ اتالاتئن ادةت-زاثئ مةن جون-جوسئعئن جةتكئزگةن قذنانباي قاجئ، شئثعئس ؤاليحانوأ، احمةت جانتورين، شاكةرئم، دئنمذحامةد سذلتانعازيندةردئث قاتارئندا مذسا مئرزا دا بار.

ةل ئشئنةن جينالعان سيرةك كةزدةسةتئن ةتنوگرافييالئق زاتتار مةن جازعان ماتةريالدارئن م.شورمانوأ كوزئ ءتئرئ كةزئندة شوقانعا، ن.يادرينسةأكة، گ.پوتانينگة جئبةرئپ وتئرعان. ول كئسئ جئبةرگةن ةتنوگرافييالئق ةكسپوناتتار سانك-پةتةربؤرگ، ماسكةؤ، گامبؤرگ كورمةلةرئنةن ورئن العان. بذل ةكسپوناتتار ارقئلئ ول قازاق حالقئنئث قولونةرگة شةبةر، تالعامئ بار حالئق ةكةنئن كورسةتؤدئ ماقسات ةتكةن. بذل دذنيةلةر اتالعان قالالاردا ءالئ ساقتالئپ تذر. سولاردئث ءبئرقاتارئ 1992 جئلئ دذنيةجذزئ قازاقتارئنئث قذرئلتايئندا سانك-پةتةربؤرگتةن ادةيئ الدئرئلئپ، ءا.قاستةةأ اتئنداعئ كوركةمونةر مذراجايئندا قويئلدئ. ونئ قذرئلتاي دةلةگاتتارئ ادةيئ بارئپ كوردئ.

مذسا شورمانوأ قازاق حالقئنئث ءومئرئن، تذرمئسئن، شارؤاشئلئعئن، تاعئ باسقا تئرشئلئك سالتئ مةن جولئن كورسةتئپ، كوپتةگةن ةثبةكتةر جازئپ قالدئرعان. «پاألودار ؤةزئنئث زاثدارئ تؤرالئ» (1861 ج.)، «قازاقتئث حالئق ءداستذرئ» (1871 ج.)، «باتئس ءسئبئر حالئقتارئنئث مال شارؤاشئلئعئ» (1883 ج.) اتتئ ماقالالارئ جانة ورئس زييالئلارئمةن جازئسقان حاتتارئ ساقتالعان. ءبئراز ةثبةكتةرئ كةزئندة ومبئ سيياقتئ ءئرئ قالالاردا شئعئپ تذرعان باسپاسوزدةردة باسئلعان. كوپتةگةن ماقالالارئ، حاتتارئ، باسقا دا جازباشا دذنيةلةرئ باتئس ءسئبئر ئيمپةراتورلئق ورئس گةوگرافييالئق قوعامئنئث قولجازبا قورئندا بذگئنگة دةيئن ساقتاؤلئ تذر.

حالئق ئشئندة «مذسا مئرزا» دةپ قذرمةتپةن اتالعان ذلتجاندئ، الدئ-ارتئن بولجاعان بذل كئسئ باسقا مادةنيةتتئ حالئقتارمةن تةثةسؤدئث جولئ ءبئلئم ةكةنئن ةرتة ذقتئ. جانة وسئ ذلئ ءئس جولئندا بئراز ةثبةك اتقاردئ. عالئمدار مةن ومبئ باسشئلارئنا حات جازدئ، ذسئنئس جاسادئ. بذل جونئندة جازعان ماقالالارئ مةن دايئنداعان ةثبةكتةرئن، وچةركتةرئن ومبئدان كةزدةستئرؤگة بولادئ. مذندا مةكتةپ اشؤ جونئندةگئ پئكئرلةرئ مةن ذسئنئستارئ بار. وسئنداي ذسئنئس نةگئزئندة 1865 جئلئ ومبئعا قازاق ءئس جذرگئزؤشئلةرئن (پيسار) وقئتاتئن مةكتةپ اشئلدئ. كةرةكؤدة جانة تاعئ باسقا قالالاردا قازاق بالالارئن وقئتؤ ءئسئ قولعا الئندئ. بذعان مذسا جئل سايئن ءار اؤئلدان، قالادان ةكئ بالانئ وقؤعا جئبةرئپ وتئرؤدئ مئندةتتةپ، وعان ءوزئ تئكةلةي باقئلاؤ جاساپ وتئردئ. م.شورمانوأ اتا-بابا جولئن، ءتارتئبئن، ءدئنئن قاتتئ ذستادئ. ءوز قاراجاتئمةن باياناؤئلدا مةشئت سالدئردئ، مةدرةسة اشتئ.

م.شورمانوأ 1885 جئلئ 66 جاسقا قاراعاندا ومبئعا بارعان ساپارئندا كةنةتتةن قايتئس بولدئ. كوزئ جذمئلعان ساتتة ونئث قاسئندا جةزدةسئ، ايگئلئ قازاق ارئسئ شئثعئس ؤاليحانوأ بولدئ.

مذسا مئرزانئث ارتئندا ونئث جاقسئ، ذلگئلئ ئستةرئمةن بئرگة اتئ بةلگئلئ ذرپاقتارئ قالدئ. ذلكةن ذلئ ساداقاس شورمانوأ (1854-1927) اكةسئنئث جولئن قؤعان ءبئلئمدئ، زييالئ، ةل قذرمةتئنة بولةنگةن ارداگةرلةردئث ءبئرئ بولدئ. ول دا گ.ا.پوتانينمةن حات جازئسئپ تذردئ. قازاق فولكلورئن، ادةبي شئعارمالارئن جينادئ. اباي ولةثدةرئنئث قولجازبالارئن پ.مةليورانسكييگة جئبةرگةن. «دالا ؤالاياتئ» گازةتئندة، «ايقاپ» جؤرنالئندا وقؤ-اعارتؤ، مادةنيةت، ةتنوگرافييا، شارؤاشئلئق سالاسئندا ماقالالارئ باسئلعان. («ايقاپ» (قذراستئرؤشئلارئ: ؤ.سذحبانبةردينا، س.داؤئتوأ)، 301-302 بةتتةر، «قة» باس رةداكسيياسئ، الماتئ، 1995 ج.) سادؤاقاس مذسا ذلئ شورمانوأتئث 1884-1891 جئلدار اراسئندا جازعان قولجازبا جيناعئن اكادةميك ءا.مارعذلان تاؤئپ الئپ، وعان بئلاي دةپ انئقتاما بةرگةن: «سادؤاقاس وسئ داپتةرئن 1897 جئلئ پةتةربؤرگ ؤنيأةرسيتةتئنئث پروفةسسورئ، قازاق ءتئلئن، ادةبيةتئن زةرتتةؤشئ عالئم پ.م.مةليورانسكييگة سئيعا تارتقان. قازئر بذل داپتةر سالتئكوأ-ششةدرين اتئنداعئ كوپشئلئك كئتاپحاناسئندا، اكادةميك ا.ن.سامويلوأيچ ارحيأئندة ساقتاؤلئ تذر. ءسادؤاقاستئث بذل داپتةرئ قازاق قولجازبالارئنئث ئشئندةگئ مارجانداي تئزئلگةن كوركةمئنئث ءبئرئ. سادؤاقاس ورئس ادةبيةتئن، كذنشئعئس حالقئنئث ادةبيةت دذنيةسئن جاقسئ بئلةتئن مادةنيةتتئ كئسئ بولعاندئقتان، اباي شئعارمالارئن زور ءمان بةرئپ، ونئ ءوز قولئمةن مذلتئكسئز كوشئرئپ، عئلئمي كئتاپحانالارعا تاپسئرؤئ ئيگئلئكتئ ءئس بولعان» (ءا. مارعذلان. «اباي قولجازباسئ» (ماقالا) «قازاق ادةبيةتئ» گازةتئ 16.08.1963 ج.).

وسئ جةردة تاعئ دا ايتا كةتةرلئك جاي بار. ءبئزدئث قازاق حالقئنان شئققان بذرئنعئ جاقسئلار مةن جايساثدار ءوز ةلئنة ادال قئزمةت ةتؤدئث دة، ولاردئ بيلةؤدئث دة سارا جولئن تابا ءبئلدئ. سونئمةن قاتار ولار ونةگةلئ، تاربيةلئ ذرپاق قالدئردئ. اسئرةسة XІX عاسئردا وتكةن قازاق قايراتكةرلةرئ بذل جولدا ايتارلئقتاي ءئز قالدئردئ دةسةك ارتئق ايتقاندئق ةمةس. مئسالئ قذنانباي ابايدئ، كةنةسارئ سئزدئقتئ، شئثعئس شوقاندئ، بالعوجا نةمةرةسئ ئبئرايدئ، جاثگئر حان عذبايدوللانئ، مذسا سادؤاقاستئ، مذحامةتجان (بةكمذحامةتوأ) شاأحاتتئ، بئرئمجان نةمةرةسئ احمةتتئ، ءابةؤ شةشةن ءالئمحاندئ (ةرمةكوأ) تؤدئرئپ ءوسئردئ.

بذل دا ذلئ ادامداردئث ءوشپةس ونةگةسئ مةن ولمةس ءئسئ دةپ تانيمئز. مذسا مئرزا پاتشا ذكئمةتئنة دة، كةثةس وكئمةتئنة دة جاققان جوق. ءوز اتئ «فةودال»، «باي»، «پاتشادان شةن العان» دةپ كئرلةنةدئ. كةثةس وكئمةتئ ونئث ذرپاقتارئن قؤعئنعا سالدئ، جةر اؤداردئ، سوتتادئ. ءبئراق ذلكةن تذلعانئث جاقسئ اتئن ةشكئم ءوشئرة المادئ. ونئث قاسيةتتئ ةسئمئ «قازاق سوأةت ةنسيكلوپةدياسئنان» ورئن الدئ. («قسة»، 12 توم، 270 بةت، 1978 جئل).

سةيئت كةنجةاحمةت ذلئ

جازؤشئ، ةتنوگراف

سوڭعى جاڭالىقتار