ءجذسئپ بالاساعذني

فيلوسوفيا، ماتةماتيكا، مةديسينا، استرولوگيا، ونةرتانؤ، ادةبيةتتانؤ، ءتئل ءبئلئمئ، ت.ب. عئلئم سالالارئنئث دامؤئنا زور ذلةس قوسقان. ءجذسئپ بالاساعذنيدئث ةسئمئ الةمدئك ادةبيةت پةن مادةنيةت تاريحئندا «قذدادعؤ بئلئگ» («قذتتئ بئلئك») داستانئ ارقئلئ قالدئ. ول بذل داستاندئ حيجرا ةسةبئمةن 462 جئلئ، قازئرگئ جئل ساناؤ بويئنشا 1070 جئلئ جازئپ بئتئرگةن. داستاندئ «حانداردئث حانئ» - قاراحاندار اؤلةتئ مةملةكةتئنئث نةگئزئن سالؤشئ ساتذق قارا بذعرا حانعا تارتؤ ةتةدئ.
سول ءذشئن حان ءوز جارلئعئمةن ءجذسئپ بالاساعذنعا «حاس حاجيب» - «باس ؤازئر» نةمةسة «ذلئ كةثةسشئ» دةگةن لاؤازئم بةرگةن. داستاننئث بئزگة جةتكةن ءذش كوشئرمة نذسقاسئ بار. ءبئرئنشئسئ، گةرات قالاسئندا 1439 جئلئ كونة ذيعئر جازؤئمةن (قازئر ول أةنا قالاسئنداعئ كورولدئك كئتاپحانادا ساقتاؤلئ)، ةكئنشئسئ، 14-عاسئردئث ءبئرئنشئ جارتئسئندا ةگيپةتتة اراب ارپئمةن (كايردئث كةديأةن كئتاپحاناسئ قورئندا) كوشئرئلگةن. ال نامانگان قالاسئنان تابئلعان ءذشئنشئ نذسقاسئ 12-عاسئرلاردا اراب ارپئمةن قاعازعا تذسئرئلگةن. بذل قولجازبا تاشكةنتتةگئ شئعئستانؤ ينستيتؤتئنئث قورئندا ساقتاؤلئ تذر. عالئمدار وسئ ءذش كوشئرمة نذسقانئث ءارقايسئسئنا ءتان وزئندئك ةرةكشةلئكتةردئ جيناقتاي وتئرئپ، «قذتتئ بئلئك» داستانئنئث عئلئمي نةگئزدةلگةن تولئق ءماتئنئن جاساپ شئقتئ. داستاننئث كونة قولجازباسئ تابئلعانئن الةمگة تذثعئش رةت حابارلاپ، 1823 جئلئ «ازيا» جؤرنالئندا (پاريج) أةنا نذسقاسئنان ءذزئندئ جاريالاعان فرانسؤز عالئمئ جاؤبةرت امادةس ةدئ. أةنگةر عالئمئ گةرماني أامبةري «قذتتئ بئلئكتئث» بئرنةشة تاراؤئن نةمئس تئلئنة تارجئما جاساپ، 1870 جئلئ ينسبرؤك قالاسئندا جةكة كئتاپ ةتئپ باستئرئپ شئعاردئ. بذل شئعارمانئ زةرتتةؤ، عئلئمي ءماتئنئن دايئنداؤ جانة اؤدارما جاساؤ ئسئمةن ورئس عالئمئ أ.رادلوأ جيئرما جئل بويئ ذزبةي اينالئستئ. «قذتتئ بئلئك» داستانئن ك.كاريموأ وزبةك تئلئنة، ن.گرةبنةأ پةن س.يأانوأ ورئس تئلئنة، ا.ةگةؤبايةأ قازاق تئلئنة، ءبئر توپ اؤدارماشئلار ذيعئر تئلئنة (پةكين، 1984) تارجئما جاسادئ. داستاننئث ادةبي، تئلدئك، تاريحي تذرعئدان عئلئمي ءمانئ ةرةكشة. بذل شئعارما بةرتئن كةلة قازاق حالقئنئث ةتنيكالئق قذرامئن قالئپتاستئرعان رؤ-تايپالاردئث ورتا عاسئرلارداعئ تذرمئس-تئرشئلئگئن، نانئم-سةنئمئن، ادةت-عذرپئن، ءسوز ونةرئن، ءتئلئن زةرتتةپ ءبئلؤ ءذشئن اسا قاجةتتئ، قذندئ مذرا. «قذتتئ بئلئك» پوةماسئ تذركئ تئلئندةگئ ةنسيكلوپةديالئق شئعارما. ونئ جازؤدا اأتور ساياسي سارئندئ باسشئلئققا العاندئعئن اثعارؤ قيئن ةمةس. ول قاراحاندار جوعارئ دامئعان ماؤرةنناحر، شئعئس تذركئستان ءتارئزدئ اؤدانداردئ باسقارؤدئث جولدارئن ذيرةتؤگة تئرئستئ. شئعارما تةك ساياسي تراكتات كولةمئندة قالئپ قويماي، ورتا عاسئر ءداؤئرئنئث عئلئم، مادةنيةت سالالارئن دا قامتيدئ. ادام تاعدئرئ، ءومئرئنئث ءمانئ، ورنئ مةن الةمدةگئ رولئ جايئنداعئ ماسةلةلةر دة قارالادئ. سونئمةن بئرگة بالاساعذني فيلوسوفيالئق، شاماندئق، يسلامدئق دذنيةتانئمدا دا بولدئ. فيلوسوفيانئ پوةزيا ارقئلئ جةتكئزؤ ورتا عاسئرلئق شئعئستئق ءذردئس ةدئ. شئعارمادا شاماندئق تذسئنئكتةر كورئنئس تاؤئپ، يسلامدئق يدةولوگيا دا ةلةؤلئ ورئن الادئ. بذل جايئندا ا.رومانوأ پةن س.يأانوأ: «جذسئپ بالاساعذنيدئث «قذتتئ بئلئك» پوةماسئ ؟ ةث العاش، ةث كونة، ازئرشة جالعئز، مذسئلمان يدةولوگياسئنئث نةگئزئندة، وسئ يدةولوگيانئ ؤاعئزداؤشئ رةتئندة تذركئ تئلئندة جازئلعان شئعارما»، - دةپ باعا بةرةدئ. كئتاپقا كوشپةندئلةر تذرمئسئ مةن اثشئلئق ونةرئن كورسةتةتئن ناقئل سوزدةر، ماقال-ماتةلدةر، تذراقتئ ءسوز تئركةستةرئ دة ةنگةن. قازاق عالئمدارئ ب.كةنجةبايةأ، ءا.دةربئساليةأ، ع.ايداروأ، ءا.قوثئراتبايةأ، م.مئرزاحمةتوأ ةثبةكتةرئندة بذل كونة جادئگةر ءادةبي، تئلدئك، ستيلدئك، فيلوسوفيالئق، پةداگوگيكالئق، تةكستولوگيالئق، الةؤمةتتئك، تاريحي، ساياسي، مادةني تذرعئدان زةرتتةلدئ. سونئث ئشئندة ءجذسئپ بالاساعذنيدئث قازاق حالقئ مادةنيةتئنئث قالئپتاسؤئنا، قازاق جةرئندة اقئل-ويدئث، دانالئقتئث دامؤئنا تيگئزگةن ئقپالئ مةن ءتالئم-تاربية ماسةلةلةرئن كوتةرؤدةگئ رولئ، كوپتةگةن حالئق دانالئقتارئنئث ذقساستئقتارئ مةن ساباقتاستئقتارئ دا عالئمدار نازارئنان تئس قالمادئ.
دةرةككوزئ: قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةدياسئ، 4 توم «تاريحي تذلعالار» كئتابئ