دومباؤئل - دالامئزدئث ءوز ذلئ

رات - ارقا توسئندةگئ، كةثگئر جاعاسئنداعئ جوشئحان مازارئ بئزگة - بذگئنگئلةرگة وتكةنئمئزدئ كوثئل تةرةزةسئنةن وتكئزؤدئث، تاريح بةتتةرئن پاراقتاؤدئث قانشالئقتئ قاجةتتئگئن قايتا-قايتا ةسكة سالئپ تذرعانداي بولادئ
None
None

ارينة، الةمگة بيلئگئ جذرگةن شئثعئس حاننئث اتئنئث تذياعئ تيگةن بذل جازئقتا ةل تاريحئنا قاتئستئ تالاي وقيعالار بولعانئ انئق. بذل ءجايلئ ذرپاقتان-ذرپاققا جالعاسئپ كةلة جاتقان ءافسانا-اثئز اثگئمةلةردة ايتئلادئ. حالقئمئزدا «جةل تذرماسا، شوپتئث باسئ قيمئلدامايدئ» دةگةن ءسوز بار. شئنئندا دا، ةل اراسئنداعئ اؤئزةكئ اثگئمةلةردئث ءتذپ-توركئنئ شئندئققا جول تارتارئ راس.
ةل ئشئندة جوشئ، شئثعئس حان تؤرالئ ايتئلعان، ايتئلئپ جذرگةن اثگئمةلةردئث قاي-قايسئسئ بولسا دا دومباؤئل باتئرعا ءبئر تئرةلمةي وتپةيدئ. دومباؤئل باتئر، دومباؤئل ءبي، دومباؤئل قولباسئ، دومباؤئل مةرگةن رةتئندة اثگئمةگة وزةك بولئپ كةلةدئ. بذل تؤرالئ بةلگئلئ قالامگةرلةر مذحتار ماعاؤين، اقسةلةؤ سةيدئمبةكوأ، قويشئعارا سالعارين، تذرسئن جذرتبايةأ جازعان عئلئمي-تاريحي نةگئزدةگئ شئعارمالاردا دا دومباؤئل باتئر ةل ئشئندةگئ اثگئمةلةرگة ورايلاستئرا ايتئلادئ. ايگئلئ تاريحشئ قذربانعالي حاليت ذلئنئث «سةگئز وعئز» ةلئنئث قالاي قالئپتاسقانئن بايانداعاندا تةرئس تاثبالئ تايپا اتئ - دومباؤئل ةكةنئنة ةرةكشة ءمان بةرةدئ. وسئعان وراي سوناؤ قئتاي، موثعوليا، تذركيا ةلدةرئندة تذراتئن قانداستارئمئز دا «تةرئس تاثبالئ تايپانئث اتئ دومباؤئل ةكةن، نايماننئث نوقتا اعاسئمئن دةپ باسقا نايمان تايپالارئنا (توعئز تايپاعا) تاثبا ذلةستئرئپ، وزئنة تاثبا جةتپةي قالعاندئقتان تاثبانئ تةرئس باسئپ، سودان تةرئس تاثبالئ اتانئپتئ» دةگةندئ ايتادئ. سوندا «توعئز تايپاعا تاثبا ذلةستئرگةن دومباؤئل كئم؟ بذل تؤرالئ قانشالئقتئ مالئمةت بار؟» دةگةنگة كةلسةك، جوعارئداعئ ايتئلعاندارعا قوسا، اكادةميكتةر الكةي مارعذلاننئث، احمةت جذبانوأتئث، شةجئرةشئ عالئم مذحامةدجان تئنئشباي ذلئنئث، شةجئرةشئ نئعمةت مئثجان ذلئنئث جازعان جازبالارئندا دا دومباؤئل باتئردئث نايماننان شئققانئن تايعا تاثبا باسقانداي ايقئنداپ كورسةتةدئ. مذنئث سئرتئندا بذگئندةرئ شةجئرة جيناؤعا زةر سالئپ، كوپ ئزدةنئستةردئث ناتيجةسئنة جةتئپ جذرگةن شئعئس قازاقستاندئق باؤئرئمئز، قازاقستاننئث قذرمةتتئ جؤرناليسئ سةرئك عابدؤلليننئث جازعاندارئندا دا دومباؤئل باتئردئث شئعؤ تةگئ جان-جاقتئ اشئلعان. ولاردئث بارئندة دة دومباؤئل باتئر شئثعئسحاننئث وث جاق تئزةسئنةن ورئن العان ئقپالدئ ادام رةتئندة ايتئلادئ. دومباؤئلدئث قادئرئنة جةتئپ، ونئث قاسيةتئن ذققان شئثعئسحان ونئ ذلكةن ذلئ جوشئنئث قاسئنا اقئلشئ ةتئپ قوسادئ. بذل قالاي دةگةندة دة تاريحي شئندئققا كةلةدئ. سةبةپ - جوشئنئث مازارئ جانئندا دومباؤئل كةسةنةسئنئث تذرؤئ، تئرئدة قورعانئ بولؤئ كوپ جايتتان حابار بةرگةندةي. قازاقتئث «ولسةك مولامئز ءبئر توبةنئث باسئندا بولسئن» دةيتئن ءسوزئ بارئن دا ةسكة الايئق. شئندئعئنا كةلگةندة دة، جوشئداي باهادذردئث قاسئنا بةلگئسئز ادامنئث مازارئ سالئنباسئ ابدةن تذسئنئكتئ. ايتقانئ ءادئل، كوزدةگةنئ قاتة كةتپةيتئن دومباؤئل باتئرعا قاتئستئ ايتئلاتئن اثگئمةلةردةگئ دةرةكتةر دالا توسئندة دة سايراپ جاتئر. سوناؤ جوشئ مازارئ مةن دومباؤئل كةشةنئ تذرعان دالادا كوسئلئپ كةثگئر اعئپ جاتئر. ذلئتاؤعا قاراي شئعار بةتكةيدة اقساي وزةگئ تذر. وسئ اقسايدئث باسئ «دابئل قوراسئ» اتالادئ. بذل جوشئنئث قذلانعا دابئل قاققان جةرئ دةپ ايتئلادئ. وسئ جازئقتئث ةندئ ءبئر بةتكةيئندة «توپئراق سؤئرعان» دةپ اتالاتئن ويپاث بار. بذل ويپاث جوشئ دةنةسئن قذلان تاپتاعاننان كةيئن بارئپ «توپئراق سؤئرعان» دةپ اتالسا كةرةك. وسئعان قوسا، قذلان مةن دومباؤئلعا قاتئستئ اثگئمةلةرگة وزةك بولاتئن جةر اتتارئ دا جةتةرلئك. ماسةلةن، تارباعاتايدان ئلة وزةنئنة دةيئن قازئلعان قذلان وتپةس وردئث سورابئ بار. ونئ كةزئندة شوقان ؤاليحانوأ تا جةرئنة جةتكئزة جازعان. سونداي-اق ارقا مةن شؤدئث اراسئن جالعايتئن قذلانعا قاتئستئ جةرلةر جةتةرلئك. شؤ بويئنداعئ «بةس قذلان»، «قابان قذلا»، «اثكةي»، «بوكةنسان نذراسئ» دةگةن جةر اتتارئ سول كةزةثدةردةن سئر شةرتةدئ. باسئن سوناؤ ذلئتاؤدان الئپ جاتقان، سولتذستئككة قاراي ذمسئنا سوزئلعان «قذلان وتپةس»، «تةرئس اققان» وزةندةرئن كورگةندة اثئزدئث شئندئققا اينالعانئنا كوزئمئز جةتكةندةي بولادئ. قولداعئ دةرةكتةرگة زةر سالساق، جوشئ حان بةتپاقدالادا قذلان اؤلاپ، ساياتقا شئعئپ جذرگةن كةزئندة قازاعا ذشئراعان. بذل 1227 جئلدئث اقپانئ. بذل - تاريحي شئندئق. وسئ شئندئق اثئز-اثگئمةدة بئلاي ايتئلادئ: «دومباؤئل شئثعئس حاننئث ذنةمئ جانئندا ذستاعان اثداسئ، مةرگةنئ ةكةن. حان سايات قذرئپ اثعا شئققاندا، دومباؤئل اركةز قاسئندا بولعان. بايتةرةك باسئنا ئلگةن كذمئس تةثگةنئ كوزدةمةي تذسئرةتئن عالامات مةرگةن، ايتؤلئ باتئر جانة دومبئرا مةن قوبئزدان كذمبئرلةتئپ كذي توگةتئن كذيشئ، سازگةر ادام بولعان. دومباؤئل قئپشاق دالاسئنئث ذلئع ءبيئ، اتالئق جئراؤ كةت-بذقانئث تؤعان اكةسئ. شئثعئس حاننئث 1225 جئلئ سارتاؤئلدان قئپشاق دالاسئن باسئپ، قاراقورئمعا قايتقاندا، تذثعئشئ جوشئنئث جانئنا جةتئ جئل ءوزئنئث ساراي مةرگةنئ بولعان سةنئمدئ باتئرئ دومباؤئل مةن ونئث بةل بالاسئ كةت-بذقانئ قالدئرعان. مئنة، وسئ اكةلئ-بالالئ دومباؤئل مةن كةت-بذقا جوشئ حان قايعئلئ قازاعا ذشئراعانشا ونئ قئزعئشتاي قورئعان، سةنئمدئ كةثةسشئلةرئ، ارقا سذيةر تئرةگئ بولئپتئ. دومباؤئل ولگةندة ارتئندا قالعان قالئث ةل وعان بيئك كةسةنة سوقتئرعان. ول كةسةنة بذگئنگة دةيئن ذلئتاؤدئث باسئندا، جوشئنئث قاسئندا ...»

ءيا، جوشئ مازارئ قاسئندا دومباؤئل كةشةنئ تذرعانئ راس. كةثگئر وزةنئن بويلاپ جةزقازعان قالاسئنئث سولتذستئگئنة قاراي جذرگةندة 50 شاقئرئم جةر. جوشئ مازارئمةن ةكةؤئنئث اراسئندا داؤئس جةتةدئ. ئرگةتاسئ ءتورتبذرئشتئ. بيئكتةي كةلة كذمبةزدةنئپ، ءبئتئم تذلعاسئ اسا قاراپايئمدئلئعئمةن، بةرئكتئگئمةن ةرةكشةلةنةدئ. بيئكتئگئ 9،5-10 مةتردةي. قابئرعالارئنئث قالئثدئعئ ةكئ مةترگة جؤئق. جةرگئلئكتئ سذر گرانيت تاستان اراسئنا ايرئقشا لاي قوسئلئپ قالانعان.

راس، بذگئنگئ كذنئ دومباؤئل كةشةنئنئث تذرعئزئلعان مةزگئلئ ءجايلئ ءارتذرلئ قاراما-قايشئ پئكئرلةر ايتئلادئ. ماسةلةن، الكةي مارعذلان: «دومباؤئل، قوسذيتاس، قارادئث، جاناي، باسقا بئر كةشةندةر - ءبئر ذلگئدةگئ ارحيتةكتؤرالئق بةلگئلةر. مذنئث ءبارئ دة - ورتا ازياعا يسلام ءدئنئ تاراعانعا دةيئن VІ-ІХعاسئرلار ارالئعئندا تذرعئزئلعان ةسكةرتكئشتةر» دةپ الئسقا تاستاسا جانة بئر عالئم ت.باسةنوأ دومباؤئل كةشةنئن ХІV-XVII عاسئر قذرئلئسئ دةپ بةرئگة اكةلةدئ. ونئث پئكئرئنشة، جوثعار شاپقئنشئلئعئ كةزئندة اسةمدةپ سالؤعا مذمكئندئك بولماعان دةگةنگة سايادئ. بذلاردئث ءبارئ، زةرتتةؤشئ اقسةلةؤدئث سوزئمةن ايتقاندا: «مذنداي لوگيكاعا دةس بةرسةك، قازاق دالاسئندا قذرئلئس ونةرئ بولماؤئ كةرةك، ويتكةنئ بذل دالانئث تئنئش بولعان كةزئ جوق». ءيا، شئنئندا دا، كوشپةلئ دالا تئرلئگئ شاپقئنشئلئقتان ةش بوساماعان. جوشئ زامانئندا دا سولاي. ايتسة دة، ناقتئ ءبئر شئندئق - 1227 جئلئ جوشئ قايتئس بولعاندا دومباؤئل مةرگةن ءتئرئ، ولاي بولسا، ول كةسةنةنئث تذرعئزئلؤ كةزةثئ 1230-45 جئلدار ارالئعئن مةثزةيدئ. دومباؤئل مةرگةننئث ءوزئ شئثعئس حانمةن قاتار ءومئر سذرسة، ونئث بالالارئ كةل-بذقا اتالئق پةن كةت-بذقا نويان جوشئمةنةن شامالاس. اكةلةرئ مةن اكةسئ، بالالارئ مةن بالالارئ قاتار ءوسكةن ةكةنئ تاريحتا ناقتئلانعان.

عالئم-جازؤشئ تذرسئنحان زاكةن ذلئ «كوكبورئلةردئث كوز جاسئ» اتتئ تاريحي رومانئندا «جوشئنئ حان سايلاؤ راسئمئنة قازاق رؤ تايپالارئ تذگةل قاتئستئ. قاراكةثگئر وزةنئنئث بويئنداعئ كوكوراي شالعئن دالادا ءيسئ موثعولدئث يگئ جاقسئلارئ مةن قازاق رؤ تايپالارئنئث كوسةمدةرئ، كومةكةي جئراؤلارئ مةن بيلةرئ تذگةل قاتئسقان سول جيئندا جوشئنئ اق كيئزگة سالئپ حان كوتةرئپ، ءذيسئن مايقئ ءبي، قوثئرات سةثگةلة ءبي مةن ماؤكة ءبي، بارلاس قاراشار ءبي، موثعول تازشا بالا، اتاقتئ كوكةشئ شةشةن اعئنان جارئلئپ، اعئل-تةگئل سويلةيدئ. كذيشئ كةت-بذقا، دومباؤئل، ارعذسئن قوبئزشئ دالا جةلئنئث سارئنئنا سالئپ، كذثئرةنتئپ كذي تارتتئ» (516-بةت)، - دةپ جازادئ. دةمةك، «اقساق قذلان» كذيئن شئعارؤشئ كةت-بذقانئث ءوزئ دة، ونئث اكةسئ دومباؤئل دا سول كةزةثدةگئ اكةلئ-بالالئ داؤلةسكةر، اتاقتئ كذيشئ بولعانئن اثعارامئز.

قازاق دالاسئنداعئ وتكةننةن سئر شةرتةتئن وسئناؤ كةشةننئث ناقتئ يةسئ تاريحتا بولعان نايمان دومباؤئل باتئر ةكةندئگئنة كوز جةتكئزةتئن ؤاقئت بولدئ. كةشةگئ كةثةستئك كةزةثنئث بذرالاث ساياساتئ ذلتتئث ءوزئن-ءوزئ تانؤئنا مذمكئندئك بةرة قويمادئ دةسةك، ةگةمةندئ ةلدئث تاؤةلسئز تاثئ اتقاندا تاريحئمئزدئ تانؤئمئز كةرةك-اق. ءاسئلئ، قازاق جةر مةن سؤعا، بةلگئ مةن مازارعا ات قويؤعا اباي بولعانئن ةسكة الساق، جوشئنئث ئرگةسئندة جاتقان ونئث باس باتئرئ، اقئلشئ سةرئگئ دومباؤئل ةكةنئن بئلگةنئمئز ابزال. دومباؤئلداي باتئردئث اتئن اسقاقتاتئپ، ونئث قوس ذلئ - كةت-بذقا مةن كةل-بذقا ءومئر سذرگةن، تذلپارئنئث تذياعئ تيگةن جةر ذلتئمئزدئث ماقتانئشئنا اينالعان قاسيةتتئ ذلئتاؤ بولعانئن ةستةن شئعارمايئق. ةندةشة، دومباؤئل كةسةنةسئنة قايتا ءبئر ورالئپ، ونئث ناقتئ ءوز اتئن يةلةنةتئن، باسئنا بةلگئ تاس قويؤدئث كةزةثئ كةلدئ. بذل، ارينة، ذرپاق ءذشئن قاجةت.

سةرئك تلةؤبايةأ،

قازاقستان رةسپؤبليكاسئنئث مادةنيةت قايراتكةرئ، ذلئتاؤ اؤدانئنئث

قذرمةتتئ ازاماتئ

("انا ءتئلئ" گازةتئ . 6-مامئر. 2010 -جئل )

سوڭعى جاڭالىقتار