قازاقستان پرةزيدةنتئ نذرسذلتان نازاربايةأ: ة ق ئ ذ تاعدئرئ جانة پةرسپةكتيأالارئ
* *
ة ق ئ ذ تاعدئرئ جانة پةرسپةكتيأالارئ
قازاقستان وسئناؤ حالئقارالئق ذيئمعا ءتوراعالئق كةزةثئنة كئرئستئ
ةگةمةن مةملةكةتتئث باسشئسئ رةتئندة مةن قازاقستان رةسپؤبليكاسئنئث ة ق ئ ذ-عا ءتوراعالئعئن جاي ستراتةگيالئق ذلتتئق جوبا جانة ةلدئث حالئقارالئق بةدةلئ وسكةندئگئنئث دالةلئ دةپ قانا ةمةس، سونئمةن بئرگة ذيئمعا جاثا تئنئس، جاثا سةرپئن بةرؤدئث مذمكئندئگئ دةپ باعالايمئن.
وسئعان بايلانئستئ مةن ة ق ئ ذ تاريحئنئث باستاؤلارئ مةن اسا ماثئزدئ ساتئلارئنا ويشا قايتا ورالامئن. ونئث ءسوزسئز حالئقارالئق تابئستارئنئث سةبةپتةرئ نةدة؟ ونئث قئزمةتئنئث باستئ تاعئلئمدارئ قانداي؟ "حةلسينكي رؤحئن" قالاي قايتا جانداندئرئپ، نئعايتا الامئز؟
ة ق ئ ك - حالئقارالئق شيةلةنئستئ باسةثدةتؤدئث جاهاندئق فاكتورئ
سوناؤ 1973 جئلئ جةنةأادا جانة حةلسينكيدة ةؤروپانئث 33 مةملةكةتئ، سونداي-اق ا ق ش پةن كانادا قذرامئندا ةؤروپاداعئ قاؤئپسئزدئك جانة ئنتئماقتاستئق جونئندةگئ كةثةستئث (ة ق ئ ك) باستاؤئ قالانعان ةدئ. بذل بذكئل الةم ءذشئن بةتبذرئس ءسات بولئپ، ة ق ئ ك اياسئندا ناتو مةن أارشاأا شارتئ ذيئمئنا مذشة ةلدةردئث، سونداي-اق ةؤروپا كونتينةنتئندةگئ بةيتاراپ مةملةكةتتةردئث كذش-جئگةرئ بئرئكتئرئلئپ ةدئ.
وسئ زامانعئ تاريحتا بذل اسا كذردةلئ دة وتة قيئن كةزةثدةردئث ءبئرئ بولئپ، ةكئ قاراما-قارسئ تذرؤشئ اسكةري-ساياسي بلوكقا قاتئستئ شيةلةنئس بارئنشا وتكئر دةثگةيگة جةتتئ. "قئرعي-قاباق سوعئس"، احؤالدئث قولايسئز دامؤئ جاعدايئندا، "اتقئلاسقان سوعئسقا" ذلاسؤئ مذمكئن ةدئ. جةتةكشئ الةمدئك دةرجاأالار يادرولئق ويران-توپئرعا ذرئنباي، ءبئر-بئرئنة قارسئ قادام جاساؤئ ءذشئن ولاردئث كوشباسشئلارئنئث ساياسي ةرلئگئ قاجةت بولدئ.
بذل جذمئستئث اسا ماثئزدئ جيئنتئعئ 1975 جئلئ حةلسينكيدة قول قويئلعان قورئتئندئ اكت بولدئ.
ة ق ئ ك ХХ عاسئر گةوساياساتئندا ذشتئك سةرپئندئ سةكئرئستئ كورسةتتئ. بئرئنشئدةن، "قئرعي-قاباق سوعئستئث" يادرولئق سوعئسقا ذلاسؤ قاتةرئنة جول بةرمةؤ ماسةلةلةرئندة سةرپئندئ سةكئرئس ورئن الدئ. ةكئنشئدةن، بذل شئعئس پةن باتئستئث تابئستئ ينستيتؤتتئق ءذنقاتئسؤئنئث العاشقئ ونةگةسئ بولدئ. ذشئنشئدةن، بذل ةكئ يدةولوگيا مةن دذنيةتانئمنئث ئنتئماقتاستئعئ تذرعئسئنان سةرپئندئ سةكئرئس بولدئ.
ذلكةن تذرعئدان كةلگةندة ة ق ئ ك بارلئق "ذش سةبةت" اياسئندا سينحروندئ پروگرةسكة جاردةمدةسئپ، بيپوليارلئق الةم جاعدايئندا جاهاندئق رول اتقاردئ. الايدا، ءبئر كةزدة الئنعان بيئكتئكتئ ذستاپ تذرؤ جانة الةمدئك ذدةرئستةرگة ئقپال ةتؤدئث اسا جوعارئ دةثگةيئن ساقتاپ قالؤ ءتئپتئ دة ءار ساياسي فورؤمنئث قولئنان كةلة بةرمةيدئ. بذل تذرعئدا ة ق ئ ك ةرةكشةلئك بولا المادئ.
اشئعئن ايتايئق: 1975 جئلئ حةلسينكي ذدةرئسئنئث "رؤحئ" عانا ةمةس، سونئمةن بئرگة، "برةندئ" دة جاسالدئ. وتكةن ون جئلدئقتاردا بذل برةند ايتارلئقتاي كومةسكئلةنئپ، ءوز تارتئمدئلئق كذشئنئث ءبئر بولئگئن جوعالتئپ الدئ. قازئرگئ ساياساتشئلاردئث مئندةتئ بذل برةندتئ قايتا جانداندئرؤ عانا ةمةس، سونئمةن بئرگة وعان جاثا ايشئق جانة جئگةر بةرؤدة بولئپ وتئر.
ة ق ئ ذ بيپوليارلئق الةمنئث ئدئراؤئ كةزةثئندة
ХХ عاسئردئث 80-90-شئ جئلدارئ شةبئندة زامانالئق ماثئزئ بار وزگةرئستةر بولدئ. كةثةس وداعئ كذيرةپ تذسئپ، أارشاأا شارتئ ذيئمئ ئدئرادئ، گةرمانيا بئرئگئپ، يؤگوسلاأيا تاريحي بولمئستئث جوقتئعئنا اينالدئ. قازاقستاننئث تئكةلةي قاتئسؤئ جاعدايئندا تاؤةلسئز مةملةكةتتةر دوستاستئعئ قذرئلدئ.
وسئناؤ كذردةلئ دة قاراما-قايشئلئقتئ كةزةثدة ة ق ئ ك بةلگئلئ ءبئر تذراقتاندئرؤشئ رول اتقارئپ، سةنئم شارالارئ مةن قاؤئپسئزدئكتئ نئعايتؤ جونئندة ماثئزدئ قادامدار جاسادئ، سونداي-اق ورتالئق جانة شئعئس ةؤروپا ةلدةرئندةگئ، ةؤرازيا مةملةكةتتةرئندةگئ دةموكراتيالئق جانة نارئقتئق وزگةرئستةرگة قولداؤ ءبئلدئردئ. وسئعان بايلانئستئ، ماسةلةن، جاثا ةؤروپا ءذشئن پاريج حارتياسئ جانة ةؤروپاداعئ كادؤئلگئ قارؤلئ كذشتةر جونئندةگئ شارت پةن باسقا دا ستراتةگيالئق ماثئزدئ قذجاتتار تؤرالئ ةسكة الؤدئث ءوزئ جةتئپ جاتئر.
وتكةن ون جئلدئقتئث ورتاسئندا ة ق ئ ك ساياسي ءذنقاتئسؤ فورؤمئنان ترانسذلتتئق ذيئمعا - ةؤروپاداعئ قاؤئپسئزدئك جانة ئنتئماقتاستئق جونئندةگئ ذيئمعا وزگةرتئلدئ. جاثارعان ذيئم 1996 جئلئ "ХХІ عاسئرداعئ ةؤروپا ءذشئن ورتاق جانة بارشانئ قامتيتئن قاؤئپسئزدئك مودةلئ تؤرالئ" دةكلاراسيا قابئلداپ، وندا شةكتةؤ سئزئقتارئنسئز ءبئرتذتاس، بةيبئت تة دةموكراتيالئق ةؤروپا قذرؤ قاجةتتئگئ اتاپ ءوتئلدئ.
سونئمةن قاتار، ذيئمنئث اسكةري-ساياسي ماسةلةلةرگة كوثئل ءبولؤدئ بئرتئندةپ تومةندةتئپ جئبةرگةنئن مويئنداماؤ مذمكئن ةمةس. وسئمةن بئرگة ذيئم ةكونوميكالئق ئنتئماقتاستئقتئ دامئتؤ سالاسئنداعئ ءوز بةلسةندئلئگئن ةلةؤلئ تذردة ءوسئردئ.
ة ق ئ ذ وسئ زامانعئ گةوساياسي ناقتئلئقتا ХХІ عاسئردئث باسئ بذكئل حالئقارالئق قاتئناستار ارحيتةكتؤراسئنئث ماثئزدئ دا تةرةث وزگةرئستةرئمةن كورئندئ. ذلتتئق مةملةكةتتةردئث ةكسترةميزمنئث الدئنداعئ شةتئندئگئ جاهاندئق جانة وثئرلئك قاؤئپسئزدئكتئث ترانسذلتتئق قاتةرلةرئمةن كذرةس سالاسئنداعئ كوپجاقتئ ئنتئماقتاستئق ءذشئن تذرتكئ بولدئ دا.
حالئقارالئق قاؤئپسئزدئكتئث باسقا ءبئر سئناعئ يادرولئق قارؤدئ تاراتپاؤ تؤرالئ شارت رةجئمئن شايقالتؤ، يادرولئق قارؤعا ية بولؤعا جاقئنداعان نةمةسة وعان قول جةتكئزئپ قويعان "تابالدئرئقتئق مةملةكةتتةر" دةپ اتالاتئن توپتئ دةرةؤ كةثةيتؤ بولدئ.
ة ق ئ ذ-نئث ذلان-بايتاق كةثئستئگئندة دة بةلگئلئ ءبئر پروبلةمالار بارشئلئق. كونتينةنتةگئ اسكةري-ساياسي تةپة-تةثدئكتةگئ وزگةرئستةر، "توقتاتئلا تذرعان قاقتئعئستار"، ةؤروپاداعئ كادؤئلگئ قارؤلئ كذشتةر تؤرالئ شارت توثئرةگئندةگئ كذردةلئ احؤال - وسئ جانة باسقا ماسةلةلةر ة ق ئ ذ-عا قاتئسؤشئ كوپتةگةن ةلدةردئث ةلةؤلئ الاثداؤشئلئعئنئث تاقئرئبئنا اينالدئ.
اقئر اياعئندا، ءئس جذزئندة بذكئل الةمدئ قامتئعان جاهاندئق قارجئ-ةكونوميكالئق داعدارئس جاثا، الدةقايدا ءادئل دة بولجاپ بولارلئق الةمدئك ءتارتئپتئ قذرؤ ئسئندة بارلئق مةملةكةتتةردئث، سونئث ئشئندة ة ق ئ ذ-عا قاتئسؤشئ ةلدةردئث دة كذش-جئگةرئن بئرئكتئرؤ قاجةتتئگئن تاعئ ءبئر رةت كورسةتئپ بةردئ.
وسئعان بايلانئستئ ة ق ئ ذ-دان گورئ تذتاستاي جاهاندئق ذدةرئستةرگة ءتان تاعئ ءبئر ماثئزدئ ذردئسكة نازار اؤدارتقئم كةلةر ةدئ. وسئ زامانعئ الةمدة بارشا ءذشئن بئردةي ماثئزدئ پروبلةمالاردئ شةشؤدة مةملةكةتتةردئث تةثسئزدئك احؤالئ قايتادان پايدا بولؤدا. ءتئپتئ جةتةكشئ الةمدئك دةرجاأالاردئث وزدةرئ مذنداي احؤال جةمئسسئز بولئپ، بارئنشا ءادئل بولمايتئنئن بذگئندة سةزئنة باستادئ.
بذل تذرعئدا G-8 تذرپاتئن G-20-عا دةيئن كةثةيتؤ وث قذبئلئس بولدئ، ءبئراق ول ذلكةن تذرعئدان كةلگةندة، احؤالدئ تذبةگةيلئ وزگةرتپةيدئ.
بارشانئث قاراپايئم ءبئر نارسةنئ تذسئنگةنئ جون دةپ بئلةمئن: جاهاندئق دامؤ قيسئنئنئث ءوزئ وسئ زامانعئ الةمدة كوپشئلئك بولئپ تابئلاتئن ورتاشا مولشةرلئ مةملةكةتتةردئث رولئن كذشةيتؤدئ تالاپ ةتةدئ. مةنئثشة، ورتاشا مةملةكةتتةردئث رولئ جاهاندئق ستراتةگيالئق شةشئمدةردئث كونسةنسؤستئق نةگئزدة قابئلدانؤئنا قول جةتكئزؤدة بولؤئ ءتيئس.
بذگئندة ة ق ئ ذ الةمدةگئ بارئنشا ئقپالدئ قذرئلئمداردئث ءبئرئ دةپ ورئندئ سانالادئ، ول وراسان زور گةوگرافيالئق جانة ساياسي كةثئستئكتئ قامتئپ جاتئر. سولاي بولسا-داعئ ة ق ئ ذ-نئث "احيللةستئك وكشةسئ" ءذش كةثئستئكتئث ذزئندئلئگئ، ةؤرازيالئق كةثئستئكتئث ذيئم الةؤةتئن دامئتؤ ذدةرئسئنة جةتكئلئكتئ كئرئكپةؤشئلئگئ بولئپ تابئلادئ.
سوثعئ 35 جئلدا كوپتةگةن حالئقارالئق ذيئمدار مةن تذتاس مةملةكةتتةر الةمدئك تاريح اعئسئندا ءئز-تذسسئز جوعالئپ كةتتئ. سونئمةن ءبئر مةزگئلدة كوپتةگةن جاثا ذيئمدار مةن بئرلةستئكتةر پايدا بولئپ، ةؤروپانئث ساياسي كارتاسئ تذبةگةيلئ وزگةردئ. وسئنداي كةزدة ة ق ئ ذ قئزمةتئندة جاثا، ايتارلئقتاي ئقپالدئ ءارئ سةرپئندئ دامئپ كةلة جاتقان وثئرلئك ذيئمدارمةن ءوزارا ئقپالداستئقتئ بةلسةندئ ةتؤ ماثئزدئ. ت م د-نئث، ذ ق ش ذ-نئث جانة ةؤرازةق-تئث پايدا بولؤئ كةثةس وداعئ كةزئندة بولعانعا قاراعاندا مذلدة باسقا ناقتئلئقتئ كورسةتةدئ. ش ئ ذ-نئث شئعؤئ ة ق ئ ذ-نئث وراسان زور ءبئر بولئگئندة كةثئستئكتئ قذرئلئمداؤدئث جاثا تةتئگئ پايدا بولعانئن بئلدئرةدئ. قاؤئپسئزدئكتئث باسقا قذرئلئمدارئمةن قاتار ازيالئق ذجئمدئق قاؤئپسئزدئك جذيةسئنئث بولاشاق ذلگئسئ - ا و س ش ك سةكئلدئ يننوأاسيالئق جوبالار پايدا بولدئ. ةؤروپالئق تاجئريبةگة، سونئث ئشئندة ة ق ئ ذ-نئث پراكتيكالئق اتقارئلئمدارئنا ارقا سذيةي وتئرئپ، ا و س ش ك ءوز قئزمةتئن ينستيتؤتتاؤ جولئ بويئنشا سةرپئندئ ئلگةرئلةپ، ازيالئق كونتينةنتتة بارعان سايئن تانئلا تذسؤدة.
سوندئقتان ة ق ئ ذ باسقا وثئرلئك قذرئلئمدارمةن بايلانئستئث قازئردئث وزئندة بار وث پراكتيكاسئن مولايتا تذسؤئ ءتيئس. باسقا وثئرلئك جوبالارمةن جئگةرلئ ءوزارا ئقپالداستئق ة ق ئ ذ قئزمةتئنة جاثا تئنئس بةرةدئ، ونئث الدئنان جاثا كوكجيةكتةر اشئپ، جاثا باعدارلار بةلگئلةي الادئ. باسقا مةملةكةتتةر قولداؤ بئلدئرگةن جاعدايدا استانا مذنداي تذرپاتتاعئ ينستيتؤتارالئق جانة وثئرذستئلئك ءذنقاتئسؤدئث سةنئمدئ الاثئ بولار ةدئ.
ة ق ئ ذ-عا قازاقستاندئق توراعالئق: ساباقتاستئق جانة جاثاشئلدئق
ايرئقشا اتاپ كورسةتةمئن: قازاقستان ذيئمعا قالئپتاسقان ءداستذرلةردئث جالعاستئرؤشئسئ رةتئندة كةلئپ وتئر. ة ق ئ ذ-نئث نةگئزگئ قئزمةتئ قالئپتاسئپ ذلگةرگةن قاعيداتتارعا، ستاندارتتار مةن ةرةجةلةرگة نةگئزدةلةتئنئن ءبئز ايقئن سةزئنةمئز، قازاقستان ولاردان باس تارتپايدئ، ويتكةنئ ولار ذيئم رؤحئن بةينةلةيدئ.
قازاقستان گرةك توراعالئعئنئث لايئقتئ ساباقتاستئعئن قامتاماسئز ةتةدئ.
مةن قازاقستاننئث ة ق ئ ذ-داعئ ءتوراعالئعئ شئعئس پةن باتئس اراسئنداعئ جاثا قاتئناستار كةزةثئنئث باستاؤئن نةگئزدةپ، ءوزارا سةنئمدئ نئعايتؤعا قئزمةت ةتةدئ دةپ سانايمئن. قازاقستان أةنادان شئعئسقا جانة باتئسقا قاراي ورنالاسقان بارلئق مةملةكةتتةرمةن ئسكةرلئك جانة سئندارلئ قاتئناستارئن جولعا قويئپ، قاقتئعئستئق احؤالدارداعئ ءتذرلئ تاراپتاردئث بةلسةندئ عانا ةمةس، سونئمةن بئرگة ءتيئمدئ مةدياتورئ بولا الادئ.
ة ق ئ ذ - بذل قاؤئپسئزدئك سالاسئنداعئ ةث كذردةلئ پروبلةمالار بويئنشا پئكئرتالاس ءذشئن وثتايلئ الاث ةكةنئنة مةن سةنئمدئمئن. وسئعان بايلانئستئ ءبئز ة ق ئ ذ-نئث كةث بايتاق كةثئستئگئندة بارشانئ قامتيتئن جانة ءبئرتذتاس قاؤئپسئزدئكتئ وي ةلةگئنةن وتكئزؤگة قؤاتتئ سةرپئن بةرةتئنئ ءسوزسئز "كورفؤ ذدةرئسئنة" ايرئقشا ءمان بةرةمئز.
مةنئثشة، ذيئم ستراتةگيالئق ماثئزدئ باستامالاردئ، سونئث ئشئندة ةؤروپالئق قاؤئپسئزدئك تؤرالئ شارتتئ (ة ق ش) اشئق تا قاعيداتتئق تذرعئدا تالقئلاؤدان باس تارتپاؤئ ءتيئس.
وسئ زامانعئ جاهاندئق قاتةرلةردئث تاعئ ءبئرئ ة ق ئ ذ-نئث بارلئق مذشة ةلدةرئ ءئس جذزئندة بةلگئلئ ءبئر دارةجةدة بةتپة-بةت كةلگةن ةكسترةميزم پروبلةماسئ بولئپ تابئلادئ. سوندئقتان قاؤئپسئزدئكتئث جاهاندئق ماسةلةلةرئ تؤرالئ ءسوز بولعاندا ذيئم قاتةرلئ ئسئكتئث مةتاستازاسئ سةكئلدئ بذكئل وسئ زامانعئ الةمدئك وركةنيةتتئ بئرتئندةپ دةرتكة شالدئقتئراتئن لاثكةسشئلدئك پةن ةكسترةميزمگة دةن قويماي تذرا المايدئ.
تذتاستاي العاندا ايتارلئقتاي ةلةؤلئ دة ءماندئ تاريحي جايتتئ، ال ناقتئلاي العاندا ة ق ئ ذ كونتينةنتتئك ةؤروپالئق ذيئمنان الدةقاشان جاؤاپكةرشئلئك ايماعئ بويئنشا دا، ناقتئ جذمئس ؤچاسكةسئ بويئنشا دا ترانسكونتينةنتالدئق سيپات العان ذيئمعا اينالعانئن مويئنداؤ وتة ماثئزدئ. ونئث قذرامئنا ةؤروپانئث، ازيا مةن سولتذستئك امةريكانئث ةلدةرئ كئرةدئ.
سوندئقتان بذگئندة ةؤروپالئق قانا ةمةس، سونئمةن بئرگة ةؤرازيالئق قاؤئپسئزدئك تؤرالئ ايتؤ الدةقايدا ورئندئ بولار ةدئ. اثگئمة بذگئندة بةرئك ةؤروپالئق قاؤئپسئزدئكتئ قامتاماسئز ةتؤ ازيالئق قاؤئپسئزدئك ولشةمئن ةسكةرمةستةن قاعيداتئندا مذمكئن ةمةستئگئ تؤرالئ بولئپ وتئر. بذگئنگئ الةمدةگئ، سونئث ئشئندة ةؤروپاداعئ قاؤئپسئزدئك بذل مةملةكةتتةر مةن تذراقتئ ارميالار تاراپئنان بولاتئن جاپپاي اسكةري شابؤئلدئث الةؤةتتئ قاتةرئ عانا ةمةس، سونئمةن بئرگة مذمكئن بولاتئن لاثكةسشئلدئك شابؤئلدارمةن، ةتنوستئق جانة كونفةسسيالئق ةرةكشةلئكتةر نةگئزئندةگئ جانجالدارمةن بايلانئستئ قاتةرلةر دة.
ءبئزدئث مةملةكةتتةرئمئزدئث قاؤئپسئزدئگئ كورشئ مةملةكةتتةردئث، ءتئپتئ ولار ة ق ئ ذ-عا كئرمةسة دة، قاؤئپسئزدئگئنةن اجئراعئسئز. وسئعان بايلانئستئ قازاقستان ءئس باسئنداعئ توراعا رةتئندة ة ق ئ ذ كةثئستئگئندةگئ جاثا سئناقتارعا قارسئ تذرؤ جونئندة بارئنشا كذش-جئگةر جذمسايدئ جانة لاثكةستئككة، ترافيكتئث ءارقيلئ تذرلةرمةن كذرةس جانة شةكارالاردئ نئعايتؤ سالاسئنداعئ ءبئرقاتار ماثئزدئ جوبالاردئث قوسالقئ دةمةؤشئسئ بولئپ تابئلادئ.
ة ق ئ ذ-عا مذشة 56 مةملةكةتتئث 43 ئ قالاي بولعاندا دا اؤعانستانداعئ سوعئس وپةراسيالارئنا نةمةسة ةكونوميكاسئن قالپئنا كةلتئرؤگة قاتئسئپ وتئرعانئ بةلگئلئ. سونئمةن قاتار اؤعان پروبلةماسئن وثئرلئك ذيئمداردئ قوسپاستان شةشؤ كذردةلئ بولاتئنئن مويئنداعان ءجون. ة ق ئ ذ وسئناؤ ذلكةن ئستة ءوزئنئث بوس ورنئن، ءوزئنئث رولئن تابؤعا ءتيئس جانة بذل تذرعئدا اؤعانستان ءتذرلئ وثئرلئك ذيئمدار اراسئندا وزئندئك ءبئر كوپئر بولا الار ةدئ.
قازاقستان وسئناؤ قاسئرةتتئ كوپ شةككةن ةلدئ وثالتؤ جانة جاثجالدان كةيئن قالپئنا كةلتئرؤ ذدةرئسئنة ءبئرئنشئ كةزةكتة كوثئل ءبولئپ، اؤعانستانداعئ كواليسييانئث كذش-جئگةرئنة قولداؤ بئلدئرؤدة. سولاي بولساداعئ ءبئز بذرئنعئشا اؤعان پروبلةماسئنئث سوعئس ارقئلئ شةشؤئ جوق ةكةندئگئنة سةنئمدئمئز. باسقا كوپتةگةن ةلدةر سةكئلدئ قازاقستان تذراقتئ دا بةيبئت اؤعانستاننئث قالئپتاسؤئنا شئنايئ مذددةلئ جانة ةث الدئمةن گؤمانيتارلئق سيپاتتاعئ جوبالارعا كذش-جئگةردئ شوعئرلاندئراتئن بولادئ. ماسةلةن، الةمدئك قارجئ داعدارئسئنا قاراماستان ءبئز اؤعانستاننئث ءبئر مئث ازاماتئن قازاقستاندئق وقؤ ورئندارئندا ءتذرلئ ازاماتتئق ماماندئقتارعا وقئتؤ ماقساتئندا 50 ميليون دوللار ءبولؤ تؤرالئ شةشئم قابئلدادئق. ة ق ئ ذ-نئث باسقا مذشة مةملةكةتتةرئ ءتذرلئ سالالاردا وسئعان ذقساس باعدارلامالاردئ ازئرلةي الار ةدئ.
وسئ تذرعئدا ماثئزدئ جالپئ ازيالئق فورؤمنئث - ازياداعئ ءوزارا ئقپالداستئق جانة سةنئم شارالارئ جونئندةگئ كةثةستئث (ا و س ش ك) رولئن باعالاماؤعا بولمايدئ، قاؤئپسئزدئك بولئگئندةگئ ونئث ماقساتتارئ ة ق ئ ذ ماقساتتارئمةن ذقساس. اؤعانستان ا وس ش ك-نئث تولئق قذقئلئ مذشةسئ بولئپ تابئلادئ جانة ءبئرقاتار پراكتيكالئق شارالاردئ، مئسالئ، ةسئرتكئنئث زاثسئز اينالئمئمةن، سونداي-اق جاثا سئناقتار مةن قاتةرلةرمةن كذرةس سالاسئنداعئ شارالاردئ ئسكة اسئرؤعا قاتئسؤدا.
قازئرگئ كةزدة بذكئل الةم جاهاندئق قارجئ-ةكونوميكالئق داعدارئستئث سالدارئمةن كذرةسئپ، داعدارئستان كةيئنگئ دامؤ ستراتةگياسئن ءتذزئپ جاتقاندا الدئثعئ تذرعئعا جاهاندئق ةكونوميكا مةن ةكولوگيا ماسةلةلةرئ شئقپاي قويمايدئ. الايدا، ة ق ئ ذ-نئث كوپتةگةن مذشة مةملةكةتتةرئ ءتذرلئ فورماتتاعئ، ناقتئ ايتقاندا G-8، G-20، ش ئ ذ دةثگةيئندةگئ فورماتتارعا قاتئسا وتئرئپ، شةشؤشئ كذن ءتارتئبئ رةتئندة وسئناؤ وزةكتئ پروبلةمالاردئ بةلسةنة تالقئلايدئ، ال ة ق ئ ذ اياسئندا داعدارئس جانة داعدارئسقا قارسئ پروبلةماتيكا ءتئپتئ فاكؤلتاتيأتئك دةثگةيدة تئكةلةي تالقئلانباعان ةكةن.
"ةكئنشئ سةبةت" ماسةلةلةرئنة الدةقايدا بايئپتئ نازار اؤدارؤ ة ق ئ ذ قئزمةتئن شئنئندا دا ناقتئ مازمذنمةن تولئقتئرؤعا مذمكئندئك بةرةتئنئنة سةنئمدئمئن. قازاقستاندئق ءتوراعالئق كةزةثئندة ةكولوگيالئق قاؤئپسئزدئك ماسةلةلةرئنئث كةشةنئ ماثئزدئ ورئن الادئ، ولاردئ ويداعئداي شةشؤ بذكئل ذيئمنئث رةسؤرستارئن بئرئكتئرمةيئنشة جانة كذش-جئگةردئ كةلئستئرمةيئنشة مذمكئن ةمةس. اثگئمة ارال تةثئزئ مةن سةمةي پوليگونئ تؤرالئ عانا ةمةس، سونئمةن بئرگة ةقئذ كةثئستئگئنئث ورتالئق ازيا، ةؤروپا جانة باسقا وثئرلةرئندة ورئن العان كوپتةگةن باسقا پروبلةمالارئ تؤرالئ بولئپ وتئر.
قازاقستاندئق ءتوراعالئقتئث باسئمدئعئ قاتارئنا ذيئمنئث كولئك-كوممؤنيكاسيالئق الةؤةتئن دامئتؤ ماسةلةلةرئ جاتقئزئلاتئن بولادئ. ءبئرقاتار گةوگرافيالئق، تاريحي جانة ةكونوميكالئق جاعدايلارعا بايلانئستئ ناق ورتالئق ازيانئث - باتئس پةن شئعئس ةلدةرئنئث اراسئندا تذراقتئ دا قاؤئپسئز كوپئر بولؤعا قابئلةتتئ كةث بايتاق ءارئ پةرسپةكتيأالئق ءوثئر زور ساؤدا جانة كولئك الةؤةتئنة ية بولئپ وتئر. بذل تذرعئدا نةگئزئنة ترانزيتتئث، كولئك پةن لوگيستيكانئث وزةكتئ ماسةلةلةرئ الئنعان "ةؤروپاعا جول" مةملةكةتتئك باعدارلاماسئ ايرئقشا مانگة ية بولادئ.
قازاقستان "باتئس قئتاي - باتئس ةؤروپا" كولئك ءدالئزئن جةدةلدةتة قذرؤ بويئنشا كذش-جئگةر جذمساؤدا. باسقا دا ءئرئ اؤقئمدئ جوبالارمةن بئرلةسئپ بذل ءدالئزХХІ عاسئر جاعدايئنداعئ "ذلئ جئبةك جولئن" جةدةل وركةندةتؤگة جاردةمدةسةتئن بولادئ.
"ذشئنشئ سةبةت" ماسةلةلةرئ ادةتتة ة ق ئ ذ قئزمةتئندة ستراتةگيالئق ماثئزدئ ورئن الادئ. قازاقستان ذيئمعا ءتوراعالئق كةزئندة بذل ماسةلةلةرگة بارئنشا ءجئتئ نازار اؤداراتئن بولادئ. ة ق ئ ذ كةثئستئگئندةگئ شئنايئ قاؤئپسئزدئك ادامنئث ئرگةلئ دةموكراتيالئق قذقئقتارئ مةن ةركئندئكتةرئن ساقتاپ قورعامايئنشا مذمكئن ةمةس.
قازاقستان قولعا العان سايلاؤ، ساياسي پارتيالار، ب ا ق، جةرگئلئكتئ ءوزئن-ءوزئ باسقارؤ تؤرالئ زاثنامانئ ودان ءارئ جةتئلدئرؤگة باعئتتالعان قاعيداتتئق تذرعئدا ماثئزدئ قادامدار دةموكراتيالئق قذندئلئقتارعا ءسوزسئز ادالدئعئنئث دالةلئ بولدئ. بذعان قوسا قازاقستاندا ادام قذقئقتارئ سالاسئندا 2009-2012 جئلدارعا ارنالعان ذلتتئق ءئس-ارةكةت جوسپارئ، سونداي-اق 2010-2020 جئلدارعا ارنالعان قذقئقتئق ساياسات تذجئرئمداماسئ قابئلدانعانئن ايتا كةتةيئن. جؤئردا مةن گةندةرلئك تةندئك تؤرالئ زاثعا قول قويدئم. ءبئز سونداي-اق تذرمئستا كذش قولدانؤعا قارسئ كذرةستئ كذشةيتئپ، بالا قذقئقتارئن قورعاؤدئ قامتاماسئز ةتؤ ماسةلةلةرئ بويئنشا زاثناماعا ةلةؤلئ وزگةرئستةر ةنگئزبةكپئز.
قازئرگئ كةزدة ة ق ئ ذ-نئث بذكئل كةثئستئگئندة ذلتارالئق جانة ءدئنارالئق قاتئناستار پروبلةمالارئ قايتادان وزةكتئ بولا تذسكةنئن بايقاماؤ مذمكئن ةمةس. جاسئرئن ةثبةك ميگراسياسئ مةن ذلتتئق دياسپورالاردئث كةلگةن ةلئنئث قوعامئنا كئرئگؤ پروبلةماسئ وتكئر قويئلئپ وتئر.
ةؤروپادا ورنئققان قذندئلئقتار جذيةسئ مةن جةدةل ءوسئپ كةلة جاتقان ذلتتئق دياسپورالار مادةنيةتئنئث اراسئنداعئ جاثجالدار بايقالادئ. الايدا الةمنئث ازيالئق بولئگئندة دة وتكئرلئگئ بذدان كةم ةمةس پروبلةمالار تؤئنداؤدا.
ةكئ عاسئردئث توعئسئندا پايدا بولعان جاس تاؤةلسئز مةملةكةتتةردئث تذتاس توبئ ءاؤ باستا وسئ زامانعئ الةمگة كئرئگؤگة باعدارلانعان بولاتئن. بذل جاس مةملةكةتتةر ازاتتئق پةن دةموكراتيا جولئن تاثداپ الدئ.
الايدا مةن ساياسي ذمتئلئستار مةن وركةنيةتتئك مودةلدةر اراسئندا ايئرماشئلئق جذرگئزگئم كةلةدئ. بذگئندة "ءبئر ولشةمدئ الةم" جانة "امبةباپ وركةنيةت" - بذل ةندئ كونةرگةن ؤتوپيا ةكةندئگئ ابدةن ايقئن. الةمنئث ءتذرلئ وثئرلةرئنئث ءومئر سالتئن، داستذرلةرئن، مادةنيةتئن، ةتنوستئق تاريحئن جوققا شئعارؤعا بولمايدئ. قارسئ كةلگةن جاعدايدا بذل نةگئزئندة باتئستئق دامؤ مودةلئن الةؤمةتتئك، مادةني، ءدئني قابئلداماؤشئلئق جاتاتئن ئرگةلئ داعدارئسقا سوقتئرؤئ مذمكئن. ءبئراق تا باتئستئق وركةنيةتتئث قذندئلئقتارئ الةمنئث باسقا وثئرلةرئندة دة، سول سةكئلدئ باتئس قوعامئنئث ئشئندةگئ ةتنوستئق دياسپورالار تاراپئنان ءسوزسئز قذرمةتتةلؤئ ءتيئس دةگةن قاعيدا دا سوندايلئق ءادئل بولئپ شئعادئ.
جاهاندئق قارجئ-ةكونوميكالئق داعدارئس كورسةتئپ بةرگةنئندةي، الدةقايدا سةرپئندئ ساياسي يدةيالار تؤرالئ ايتپاعاننئث وزئندة ءتئپتئ قالئپتئ ةكونوميكالئق ستةرةوتيپتةردئ ابسوليؤتتةندئرؤگة بولمايدئ. وسئ زامانعئ اسا وتكئر كوپتةگةن پروبلةمالار ذجئمدئق كذش-جئگةرمةن عانا جانة كونسةنسؤس نةگئزئندة عانا شةشئلة الاتئنئنا ءبئز تةرةث سةنئمدئمئز.
مادةنيةتارالئق جانة وركةنيةتارالئق ءذنقاتئسؤ يدةيالارئن جاقتايتئن، كوپ ذلتتئ جانة كوپ كونفةسسيالئ مةملةكةت رةتئندة قازاقستان ذلتشئلدئقتئ، ءدئني توزبةؤشئلئكتئ، ناسئلشئلدئكتئ، كسةنوفوبيا مةن انتيسةميتيزمدئ ءتيئمدئ ةثسةرؤ ءذشئن ذيئمنئث ايتارلئقتاي قؤاتتئ الةؤةتئن پايدالانباق.
بذل ئزگئ ماقساتتاردئ قازاقستان ة ق ئ ذ اياسئندا عانا ةمةس، سونئمةن بئرگة ا و س ش ك، ش ئ ذ، ةؤرازةق، يسلام كونفةرةنسياسئ ذيئمئ، تذركسوي سةكئلدئ ذيئمدارعا الداعئ ءتوراعالئعئ بارئسئندا دا ئسكة اسئراتئن بولادئ. سونداي-اق ةسكة سالا كةتةيئن، قازاقستاننئث باستاماسئ بويئنشا بئرئككةن ذلتتار ذيئمئنئث 2010 جئلدئ مادةنيةتتةر جاقئنداسؤئنئث حالئقارالئق جئلئ دةپ جاريالاؤ تؤرالئ ارناؤلئ قارارئ قابئلداندئ.
ءبئزدئث مئندةتئمئز - ة ق ئ ذ بويئنشا ارئپتةستةرئمئزگة ذلت ارالئق جانة كونفةسسياارالئق كةلئسئم سالاسئندا جيناقتاعان تاجئريبةمئزدئ بةرؤ. وسئعان بايلانئستئ ءوزئنئث وث رولئن 2010 جئلعا بةلگئلةنگةن ةقئذ-نئث توزئمدئلئك جانة كةمسئتپةؤشئلئك جونئندةگئ جوعارئ دةثگةيدةگئ كونفةرةنسياسئ اتقارؤئ ءتيئس. مذسئلمان حالقئ باسئم زايئرلئ مةملةكةت، ي ك ذ-نئث مذشةسئ بولئپ تابئلاتئن قازاقستان ة ق ئ ذ ءتوراعاسئنئث لاؤازئمئندا مذسئلمان جانة حريستيان وركةنيةتئن جاقئنداستئرؤ ءذشئن، شئعئس پةن باتئس اراسئنداعئ تذسئنئستئكتئ تةرةثدةتؤ ءذشئن ايرئقشا جاؤاپكةرشئلئك سةزئنةدئ. وسئناؤ ورتاق ماقساتتئث پراكتيكالئق تذرعئسئنا ة ق ئ ذ مةن ي ك ذ اراسئنداعئ ءذنقاتئسؤدئ بةلسةندئ ةتؤ جاردةمدةسةر ةدئ.
2010 جئلئ حةلسينكي قورئتئندئ اكتئسئنة قول قويئلعان كذنگة 35 جئل، جاثا ةؤروپا ءذشئن پاريج حارتياسئنا - 20 جئل جانة ةكئنشئ دذنيةجذزئلئك سوعئستئث اياقتالعان كذنئنة 65 جئل تولادئ. بذل وقيعالاردئث سايكةس كةلؤئندة تةرةث نئشاندئق سيپات بار جانة ول ذيئمعا جانة ونئث ءئس باسئنداعئ ءتوراعاسئنا ايرئقشا مئندةتتةمةلةر جذكتةيدئ.
ءبئز بارلئق وسئناؤ تاريحي كةزةثدةردئ "وسئ زامانعئ رؤحتئ" ةسكةرة وتئرئپ، وي ةلةگئنةن وتكئزؤدئث ةث جاقسئ ءتاسئلئ 2010 جئلئ قازاقستاننئث جاس ةل ورداسئ - ةؤرازيا كئندئگئندة ورنالاسقان استانادا ة ق ئ ذ مةملةكةت باسشئلارئنئث ذزاق ؤاقئت كذتئلگةن سامميتئن وتكئزؤ بولار ةدئ دةپ بئلةمئز.
ةسكة سالا كةتةيئن، ة ق ئ ذ-نئث مذنئث الدئنداعئ، ئستامبذل سامميتئ، ذيئم رةگلامةنتئ بويئنشا ةكئ-ذش جئلدا ءبئر رةت وتكئزئلئپ تذرؤئنا قاراماستان، بذدان ون جئل بذرئن، 1999 جئلئ بولعان ةدئ. وسئعان بايلانئستئ ءبئز وسئ سامميتتئ استانادا وتكئزؤ يدةياسئنا بةلسةنة قولداؤ بئلدئرگةن رةسةيگة، فرانسياعا، يتالياعا، يسپانياعا، اأسترياعا، تذركياعا، سةرياعا، سلوأةنياعا، بةلورؤسسياعا، ة ق ئ ذ-عا مذشة باسقا مةملةكةتتةرگة شئنايئ ريزاشئلئعئمئزدئ بئلدئرةمئز.
مذنداي ماثئزدئ فورؤمعا حالئقارالئق ءومئردئث شئن مانئندة ءماندئ دة وزةكتئ ماسةلةلةرئ، ءبئرئنشئ كةزةكتة قاؤئپسئزدئكتئث ءبئرتذتاس ارحيتةكتؤراسئن قذرؤ، "كورفؤ ذدةرئسئن" ئسكة اسئرؤ، اؤعانستاندئ ساؤئقتئرؤ جانة كومةك كورسةتؤ شئعارئلؤئ ءتيئس. سونئمةن قاتار قازاقستان سامميتتئث كذن تارتئبئنة ةتنوس ارالئق جانة كونفةسسياارالئق كةلئسئمدئ قامتاماسئز ةتؤ جونئندةگئ ءئس-ارةكةت باعدارلاماسئن ازئرلةؤ تؤرالئ ماسةلةنئ قوسؤدئ ذسئنادئ.
مةملةكةت باسشئلارئنئث سامميتئن ويداعئداي وتكئزؤ جاثا تاريحي جاعدايلاردا حةلسينكي رؤحئن وركةندةتؤ سيمأولئ بولار ةدئ. سامميت ة ق ئ ذ-عا مذشة مةملةكةتتةردئث كوشباسشئلارئنا "ساعاتتارئن سالئستئرؤدئث" جانة ذيئمنئث كوز جةتةرلئك بولاشاقتاعئ اسا ماثئزدئ باسئمدئقتارئن ايقئنداؤدئث بئرةگةي مذمكئندئگئن بةرةدئ.
* * *
ءبئز ة ق ئ ذ-عا توراعالئققا ايقئن نيةتپةن كةلةمئز، ذيئمنئث ابدةن ناقتئلئ پروبلةمالارئن شةشؤگة باعئتتالئپ كةلةمئز. قازاقستان ءوزئنئث مذمكئندئكتةرئن پاراساتتئلئقپةن پايئمدايدئ، الايدا ءوزئنئث الدئنا بارئنشا جوعارئ باعدارلار قويئپ وتئر، ولارعا قول جةتكئزؤ ول ءذشئن دة، تذتاستاي ة ق ئ ذ ءذشئن دة پايدالئ بولادئ. قازاقستان 2010 جئلئ ةقئذ-عا تابئستئ توراعالئق ةتؤدئ ةسةپتةپ وتئر، تابئستئ دةگةندة ءوزئنئث ذلتتئق مذددةلةرئن تيئمدئ قورعاؤدئ عانا ةمةس، سونئمةن بئرگة ذيئمنئث ءوزئن ХХІ عاسئردئث جةدةل وزگةرةتئن جاعدايلارئنا تيئمدئلئكپةن بةيئمدةؤ جولئ بويئنشا ئلگةرئلةتؤدئ دة تذسئنةدئ.
قازاقستان ة ق ئ ذ-نئث حالئقارالئق-قذقئقتئق الدةقايدا جةتئلگةن مارتةبةسئنة قول جةتكئزؤ قاجةت دةپ سانايدئ جانة ءتيئستئ قذجاتتاردئ ازئرلةؤ جونئندةگئ ءبئزدئث ورتاق جذمئسئمئزدئ ذيلةستئرؤدئ جالعاستئرماق.
ءبئز - رةاليستةرمئز جانة ة ق ئ ذ-نئ جاثارتؤ ذدةرئسئ تةك 2010 جئلمةن شةكتةلمةيتئنئن ايقئن تذسئنةمئز، بذل ذزاق پةرسپةكتيأاعا ارنالعان مئندةت جانة ذيئمنئث بةلسةندئ مذشةسئ رةتئندة قازاقستان وسئ باعئتتاعئ تئنئمسئز دا كوپ جئلدئق جذمئسقا دايئن.
قازاقستان ة ق ئ ذ-عا مذشة بارلئق ةلدةردئ ورتاق مذددةلةرگة، ئسكة اسئرئلؤئ ة ق ئ ذ-عا قولداؤ بولئپ، نئعايتاتئن، ذيئمعا دةگةن سةنئم مةن قذرمةتتئ ذلعايتاتئن ذجئمدئق ماقساتتار مةن باسئمدئقتار ءذشئن ارةكةت ةتؤ ازئرلئگئن كورسةتؤگة شاقئرادئ.
ة ق ئ ذ بذكئل الةمگة ءوزئنئث "قئرعي-قاباق سوعئس" كةزئندة عانا ءتيئمدئ بولماعانئن، سونئمةن بئرگة وسئ زامانعئ جاهاندئق ساياسات پةن ةكونوميكانئث جاندئ اعزاسئنا تئعئز توقئلعان، بةلسةندئ دامؤ ذستئندةگئ قذرئلئم بولئپ قالاتئنئن دالةلدةؤئ ءتيئس.
(«ةگةمةن قازاقستان». قاثتاردئث 29 ئ)