جوشئ حان كذمبةزئ
كذمبةزدة ساقتالعان تاثبالارعا قاراعاندا ونئ سالؤعا جوشئعا باعئنعان تايپالاردئث ءبارئ قاتئسقان. تاريحي ءداستذر بويئنشا كذمبةزدئ قايتئس بولعان كئسئنئث جئلدئق اسئن بةرؤدةن بذرئنئراق جاسايتئن بولعان. سوعان قاراعاندا 1227 جئلئ قايتئس بولعان جوشئعا 1228-1230 جئلدارئ كذمبةز تذرعئزئلعان بولؤئ كةرةك. جوشئ حان كذمبةزئ پورتالدئ-كذمبةزدئ قذرئلئستار قاتارئنا جاتادئ. جوباسئ تئك بذرئشتئ. قذرئلئس ماتةريالدارئ كذيدئرئلگةن كئرپئش، اك. جوبانئث اؤماعئ 9،52х7،25 مةتر. كوزگة ايئرقشا تذسةتئن نارسة سالتاناتتئ پورتالئ. ونئث ماثداي الدئن سذيئر اركا تذرئندة شئعارئپ، ةكئ جاق بوساعاسئن ذستئثگئ سالماقتئ ةركئن كوتةرئپ تذرؤ ءذشئن مةيلئنشة بةرئك ةتئپ تذرعئزعان. پورتال جاقتاؤلارئن ورنةكتئ كئرپئشپةن بةزةندئرئپ، ءذيدئث باسقذرئنا ذقساتقان. ورنةككة پايدالانعان تاقتا كئرپئشتةردئث اؤدانئ 45х45 س م. بذل كئرپئشتةردة ورنةكتةرمةن بئرگة جازؤ دا بولعان. پورتالدئث جوعارعئ جيةگئن پاراپةت تارئزدةندئرئپ، ونئث استئنان قالاق كئرپئشتةن فريز تارتقان. ةجةلگئ قذرئلئس ءادئسئنئث ءبئرئ كذمبةز ورناتؤ. ول جوشئ حان كذمبةزئندة تاماشا شةشئمئن تاپقان. قابئرعانئث ءئش جاعئنان سورةلةپ شئعارعان بةلدةؤلةردئث ذستئنةن ةكئ قاباتتئ زاؤلئم كذمبةز ورناتقان. ئشكئ كذمبةزدئث (بيئكتئگئ 7 م) سالماعئن «جالعان ةثسة» شئعارؤ تاسئلئمةن بةلدةؤلةرگة جايسا، سئرتقئ كذمبةزدئ (بيئكتئگئ 8 م) ون التئ قئرلئ بارابانعا وتئرعئزعان. ئشكئ كذمبةزدةن شئعارئلعان تذندئك سئرتقئ كذمبةزدئ ورناتقان كةزدة جابئلئپ قالعان. جارئق كةسةنةنئث ةكئ جاق بذيئرئنةن، باراباننئث استئنان شئعارئلعان تةرةزةلةردةن تذسةدئ. كذمبةز بةدةرلئ قالاق كئرپئشتةرمةن اشةكةيلةنگةن. كذمبةزدئ كوپ قئرلئ بارابانعا ورناتؤ وعئز، قئپشاق تايپالارئنا ءتان ءتاسئل. ئشكئ قابئرعالارئندا تاثبادان باسقا ةشبئر اشةكةي جوق. ةدةنئنة قالاق كئرپئشتةر توسةلگةن. 1946 جئلئ ءا.مارعذلاننئث باسشئلئعئمةن ارحةولوگييالئق ةكسپةديسييا كذمبةزدئ قازعان كةزدة ةكئ قابئر تابئلعان. ءبئرئنشئ قابئر كذمبةزدئث كذنشئعئس جاق ئرگةسئندة ورنالاسقان. ذزئندئعئ 2،2 م، ةنئ 0،7 م، تةرةثدئگئ 1،2 م. وعان جةرلةنگةن ادام تاقتاي تابئتقا سالئنعان. سذيةكتئث وث قولئ جوق ةكةندئگئ انئقتالدئ. ونئث ذستئنة قابئر ئشئنةن سالتاناتتئ كيئم جذرناقتارئ، قئزئل سافييان ةتئكتئث قالدئعئ، تذت جئبةگئنئث ءشئرئپ جاتقان سئلةمدةرئ، اث سذيةكتةرئ مةن تذيةنئث باس سذيةگئ، تةمئر قارؤدئث سئنئقتارئ تابئلدئ. بذل «جوشئنئث اث اؤلاپ جذرگةندة قذلاننئث ايعئرئ شايناپ ءولتئردئ» دةگةن حالئق اثئزئنا ذندةس كةلةدئ. حالئق اثئزئندا «جوشئنئ جةرلةگةندة ءبئر قولئ جوق بولعان» نةمةسة «جوشئنئث تةك ءبئر قولئن تاؤئپ قويعان»، كةيدة «ءبئر شئناشاعئن عانا تاپقان» دةگةن ءار تذرلئ جورامالدار بار. ةكئنشئ قابئر جوشئنئث ذلكةن بايبئشةسئ، كةرةي حاندئعئنئث بيلةؤشئسئ توعئرئل حاننئث ءئنئسئنئث قئزئ بةكتؤمئشتئكئ بولؤئ ءتيئس. 1982 جئلئ جوشئحان كذمبةزئ ارحيتةكتؤرالئق اسةم قذرئلئس رةتئندة رةسپؤبليكالئق ماثئزئ بار تاريحي جانة مادةنيةت ةسكةرتكئشتةردئث تئزئمئنة ةنگئزئلگةن. سوثعئ جئلدارئ رةسپؤبليكالئق بيؤدجةتتةن قاراجات ءبولئنئپ، ةسكةرتكئشتئ قالپئنا كةلتئرؤ جذمئستارئ جذرگئزئلدئ. جوشئ ؟ شئثعئس حاننئث ذلكةن ذلئ، التئن وردانئث نةگئزئن سالؤشئ، قازاق حاندارئنئث ارعئ اتاسئ. شةشةسئ بورتة. شئثعئس حان قوثئرات تايپاسئنئث قئزئ بورتةگة ذيلةنگةننةن كةيئن مةركئتتةر شابؤئل جاساپ، بورتة تذتقئنعا ءتذسئپ قالادئ. كةيئن شئثعئس حان كةرةي حاندئعئنئث بيلةؤشئسئ توعئرئل حاننئث كومةگئمةن بورتةنئ تذتقئننان بوساتئپ الادئ. وسئعان بايلانئستئ جوشئ شئثعئس حاننئث بالاسئ ةمةس دةگةن ةل اراسئندا ءسوز تاراعان. ءبئراق شئثعئس حان ءومئر بويئ بورتةگة دة، جوشئعا دا قذرمةتپةن قاراعان. جوشئ جاس كةزئنةن اسا كورنةكتئ اسكةري قولباسشئ رةتئندة كوزگة تذسئپ، شئثعئس حان اسكةرلةرئنئث جورئقتارئنا بةلسةنة ارالاستئ. جوشئ اكةسئنئث تاپسئرماسئ بويئنشا جةكة جاساعئمةن وثتذستئك ءسئبئردئ، التايدئ، شئعئس تذركئستاندئ قونئستاعان كوپتةگةن تايپالاردئ باعئندئردئ، سولتذستئك قئتايعا جاسالعان جورئققا قاتئستئ. سول زاماندا ءومئر سذرگةن تاريحشئلاردئث ايتؤئنشا، جوشئ حان كذش-قايراتئ مول، ةرجذرةك، وتكئر ادام بولعان. ونئث ءولئمئ جايئندا حالئق اراسئندا ءتذرلئ اثئز-اثگئمةلةر تاراعان. سولاردئث بئرئندة «اث اؤلاپ جذرگةندة قذلاننئث ايعئرئ شايناپ ولتئرگةن» دةسة، كةيبئر دةرةكتةردة «جاؤ جاعئنا شئعئپ كةتةدئ دةپ قاؤئپتةنئپ، قذپييا تذردة ءوز اكةسئ شئثعئس حان ولتئرتكةن» دةپ كورسةتئلةدئ.
دةرةككوزئ: قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ، 4 توم