رئسقذلوأ تذرار
بذرئنعئ جةتئسؤ وبلئسئ، أةرنئي ؤةزئنئث شئعئس تالعار بةكةتئندة تؤعان. اكةسئ رئسقذل جئلقئايدارذلئ 19-شئ عاسئردئث 80-شئ جئلدارئ پاتشا اكئمشئلئگئنئث وزبئرلئعئنا شئداماي سئردارييا وبلئسئنئث چةرنياةأ ؤةزئنةن (قازئرگئ وثتذستئك قازاقستان وبلئسئ تذلكئباس اؤدانئ) أةرنئي ؤةزئنة قونئس اؤدارئپ كةلگةن بولاتئن. جاثا قونئسئندا دا ادئلةتسئزدئك كورگةن رئسقذل 1904 جئلئ جةلتوقساندا حالئققا تئزةسئ باتقان سايماساي ذشكةمپئروأ دةگةن بولئستئ اتئپ ءولتئرةدئ. تذرمةدة جاتئپ ءوش الؤشئلاردئث جالعئز ذلئ تذرارعا زييانئ تيةر دةپ قاؤئپتةنگةن ول بالاسئن قاسئنا الدئرتادئ. «تذرمة بالاسئ» اتالعان رئسقذلوأ تذرمة ءذيلةرئن سئپئرئپ، باستئقتئث اتئن ايداپ ءجذرئپ ورئس ءتئلئن ذيرةنةدئ. اكةسئ 10 جئلعا سوتتالئپ، ساحالينگة جةر اؤدارئلعان سوث «قئرعئزباةأ» دةگةن جالعان فاميلييامةن ناعاشئلارئنئث قولئنا كةلئپ، مةركةدةگئ ورئس-تذزةمدئك باستاؤئش مةكتةپتة وقيدئ. 1910 جئلئ رئسقذلوأ پئشپةكتةگئ 1-شئ دارةجةلئ اؤئل شارؤاشئلئق مةكتةبئنة قابئلدانئپ، ونئ 1914 جئلئ قازان ايئندا باؤ-باقشا ءوسئرؤشئ ماماندئعئ بويئنشا ءبئتئرئپ شئعادئ. بذل مةكتةپتئ ذزدئك بئتئرگةن وعان سامارا قالاسئنداعئ ورتا دارةجةلئ اؤئل شارؤاشئلئق ؤچيليششةسئنة ءتذسؤ ءذشئن ارنايئ جولداما بةرئلةدئ، ءبئراق ؤچيليششة ديرةكتورئ «قازاق - كوشپةلئ، وعان جةر وثدةؤدئ وقؤدئث قاجةتئ جوق» دةپ قابئلداماي قويادئ. تاؤئ شاعئلعان رئسقذلوأ 1915 جئلئ تاشكةنتتةگئ مذعالئمدةر سةميناريياسئنا تذسؤگة تئرئسادئ، ءبئراق ونئ مذندا دا «بذراتانا» دةگةن سئلتاؤمةن قابئلدامايدئ. اقئرئ ول وقؤ مينيسترئنة ارئزدانا ءجذرئپ، ارنايئ رذقساتپةن ةمتيحان تاپسئرادئ دا، وقؤعا قابئلدانادئ. كذن كورؤ ءذشئن وقؤمةن قاتار تاشكةنت قالاسئنئث ئرگةسئندةگئ كراسنوأودسك تاجئريبة الاثئندا باعبان بولئپ ئستةيدئ. 1916 جئلئ جازدا قازاق دالاسئندا ذلت-ازاتتئق كوتةرئلئس باستالعان كةزدة رئسقذلوأ وقؤئن تاستاپ، ءاؤليةاتا ؤةزئندةگئ مةركة اؤئلئنا اتتانادئ. ول كةلگةن كةزدة حالئق اشئق باس كوتةرؤلةرگة شئعئپ، جةر-جةردة قارؤلئ قاقتئعئستار ءورشي باستاعان بولاتئن. ول اقكوز قوسان ذلئ باستاعان كوتةرئلئسشئلةردئث ءئس-ارةكةتئنة ذيئمدئق سيپات بةرئپ، ساياسي باعدار سئلتةدئ. مةركةدةگئ كوتةرئلئستئث ورشئگةن كةزئندة ونئ پاتشا اكئمشئلئگئ تذتقئنعا الدئ، ءبئراق ونئث ءئس-ارةكةتئنةن كئنا تاپپاي، بوساتئپ جئبةرؤگة ءماجبذر بولدئ.
1917 جئلعئ اقپان توثكةرئسئنةن كةيئن رئسقذلوأ مةركةگة ورالئپ، وندا «قازاق جاستارئنئث رةأوليؤسييالئق وداعئن» قذردئ. وسئ جئلئ جازدا رئسقذلوأ ر س د ج پ قذرامئنا مذشة بولئپ قابئلداندئ. 1918 جئلئ ساؤئردة اؤليةاتا ؤةزدئك كةثةسئنئث اتقارؤ كوميتةتئ ءتوراعاسئنئث ورئنباسارئ بولئپ سايلانئپ، ءوز كذش-جئگةرئن اشارشئلئققا ذشئراعان حالئقتئ ءتونئپ تذرعان اجال تئرناعئنان اراشالاپ قالؤعا، ورئستار مةن قازاقتاردئث اراسئنداعئ قارئم-قاتئناستئ رةتتةؤگة، كةثةستةرگة جةرگئلئكتئ حالئق وكئلدةرئن كوپتةپ تارتؤعا جذمسادئ. اؤليةاتادا ؤةزدئك توتةنشة كوميسسييا ذيئمداستئرئپ، قارؤلئ وتريادپةن بئرگة جةر-جةردئ ارالاپ، ورئستار مةن قازاقتاردئث ءوزارا قئرقئسئن تييؤعا، كونتريبؤسييا رةتئندة تارتئلئپ الئنعان قازاقتاردئث مال-مذلئكتةرئن ءوزدةرئنة قايتارئپ بةرگئزؤگة تئرئستئ. رئسقذلوأتئث ئقپالئمةن اؤليةاتا ؤةزدئك كةثةسئنئث قذرامئ مةن جذمئس ءتاسئلئ تةز وزگةرة باستادئ. ؤةزدئك كةثةستئث مذشةلئگئنة قازاقتار كوپتةپ تارتئلدئ. ونئث جةتةكشئلئگئمةن اؤليةاتا قالاسئ ماثئندا قوعامدئق تاماقتاندئرؤ ورئندارئ ذيئمداستئرئلدئ.
1918 جئلئ شئلدةدة اؤليةاتا ؤةزدئك كةثةسئ اتقارؤ كوميتةتئنئث ءتوراعاسئ بولئپ سايلاندئ. ؤةزدئك كةثةستئث سان تذرلئ قئزمةتئن ذيئمداستئرا وتئرئپ، رئسقذلوأ بذرئنعئسئنشا نةگئزگئ كذش-جئگةردئ اشارشئلئقپةن كذرةس ئسئنة باعئتتادئ. سئرتتان كةلةر كومةكتئث جوقتئعئ ونئ تةك ئشكئ رةزةرأتةردئ ءتيئمدئ پايدالانا بئلؤگة ءماجبذر ةتتئ. رئسقذلوأ اؤليةاتا قالاسئنئث 52 ورئس كاپيتاليسئنة اشارشئلئققا ذشئراعان حالئقتئث پايداسئنا 3 ميلليون سوم سالئق تولةتتئردئ. 1918 جئلئ قئركذيةكتة رئسقذلوأ تذركئستان ا ك س ر-ئنئث دةنساؤلئق ساقتاؤ حالئق كوميسسارئ بولئپ تاعايئندالدئ. بذل كوميسسارياتقا دةنساؤلئق ئسئمةن شذعئلدانؤمةن قاتار اشتئقپةن كذرةسؤ مئندةتئ دة تاپسئرئلعان ةدئ. اشتئقپةن كذرةسؤگة دةنساؤلئق ساقتاؤ حالئق كوميسسارياتئنئث كذش-قؤاتئ مذلدةم جةتكئلئكسئز بولاتئن. سوندئقتان دا ول اشتئقپةن جذيةلئ تذردة كذرةسؤ ءذشئن، قذرامئنا ءتذرلئ كوميسسارياتتاردئث وكئلدةرئ كئرةتئن ارنايئ ذيئم قذرؤدئ تالاپ ةتتئ. وسئعان وراي 1918 جئلئ قاراشانئث 28-ئندة ةرةكشة ورتالئق كوميسسييا ذيئمداستئرئلئپ، ونئث ءتوراعاسئ بولئپ رئسقذلوأ تاعايئندالدئ. كوميسسييا تذركئستان اك س ر-ئنئث 19 ؤةزئندة 923 مئث ادامعا ارنالعان تاماقتاندئرؤ ورئندارئن اشتئ. 1919 جئلئ ناؤرئزدئث 14-ئندة تذركئستان ا ك س ر-ئ ورتالئق اتقارؤ كوميتةتئ ءتوراعاسئنئث ورئنباسارئ بولئپ سايلاندئ. وسئ جئلئ ناؤرئزدئث 14-31-ئ ارالئعئندا تاشكةنت قالاسئندا وتكةن تذركئستان كومپارتيياسئنئث 2-شئ كونفةرةنسيياسئندا ورتالئق كوميتةت جانئنان مذسئلمان بيؤروسئن قذرؤ تؤرالئ شةشئم قابئلداندئ. ونئث جةتةكشئلئگئنة سايلانعان رئسقذلوأ مذسئلمان بيؤروسئ قئزمةتئن جانداندئرا ءتذسؤ ماقساتئمةن ذيئمداستئرؤ، رةداكسييا-باسپا، مادةني-اعارتؤ جانة اسكةري بولئمشةلةرئن قذردئ. 1920 جئلئ قاثتاردئث 21-ئندة تذركئستان ا ك س ر-ئ ورتالئق اتقارؤ كوميتةتئنئث ءتوراعاسئ بولئپ سايلاندئ. ول اتقارؤ كوميتةتئن تذركئستاننئث تاريحي-وبيةكتيأتئ جاعدايئ مةن ةرةكشةلئگئن باسشئلئققا الئپ جذمئس ئستةيتئن ورگانعا اينالدئردئ، سونداي-اق ونئ جةرگئلئكتئ حالئقتاردئث قذقئن قورعايتئن ذيئم دارةجةسئنة كوتةردئ. ءتوراعا رةتئندة ول ورئس شارؤالارئنئث قارؤسئزداندئرئلؤئنا، جةرگئلئكتئ حالئقتئث الةؤمةتتئك-ةكونوميكالئق جاعدايلارئنئث تةثةستئرئلؤئنة، ورئس شارؤالارئ مةن قازاقتاردئث كوشپةلئ حالئقتاردان تارتئپ العان جةرلةرئن كةرئ قايتارؤئنا قول جةتكئزدئ. تذركئستان اك س ر-ئنئث ساياسي-مةملةكةتتئك ةگةمةندئگئ جولئندا تاباندئ كذرةس جذرگئزدئ. رةسپؤبليكانئ تذركئ تئلدةس حالئقتاردئث ذلتتئق مةملةكةتئنة اينالدئرؤعا، ساياسي، ةكونوميكالئق، ديپلوماتييالئق، اسكةري جانة مادةني ماسةلةلةر بويئنشا ناقتئ دةربةستئك قذقئقتارئنا ئية بولؤعا بار كذش-جئگةرئن جذمسادئ. بذل ارةكةتتةر ماسكةؤدةگئ ورتالئق باسشئلار تاراپئنان قاتتئ سئنعا ذشئرادئ. ناتيجةسئندة، 1924 جئلئ اقپاننئث 4-ئندة ر ك پ(ب) و ك شةشئمئنة وراي رئسقذلوأ كومينتةرن اتقارؤ كوميتةتئنئث قذرامئنا قئزمةتكة جئبةرئلئپ، ورتالئق-شئعئس ءبولئمئ مةثگةرؤشئسئنئث ورئنباسارئ بولئپ بةكئتئلدئ. 1924 جئلئ جازدا كومينتةرن اتقارؤ كوميتةتئنئث موثعوليياداعئ وكئلةتتئ وكئلئ بولئپ تاعايئندالدئ. ول وندا موثعولييا كونستيتؤسيياسئنئث جوباسئن ازئرلةؤگة ات سالئستئ. موثعولييا استاناسئنئث اتئن ؤلانباتور (قئزئل-باتئر) دةپ قويؤدئ ذسئندئ. 1926 جئلئ ناؤرئزدا رئسقذلوأ قازاقستانعا جئبةرئلئپ، قازاق ولكةلئك ب ك(ب)پ كوميتةتئ باسپا ءبولئمئنئث مةثگةرؤشئسئ قئزمةتئنة تاعايئندالدئ. وسئ جئلئ ساؤئردئث 19-ئندا رئسقذلوأ قازاق ولكةلئك بك(ب)پ كوميتةتئ قاؤلئسئمةن «ةثبةكشئ قازاق» گازةتئنئث جاؤاپتئ رةداكتورئ بولئپ بةكئتئلدئ. كوپ ذزاماي مامئردئث 31-ئندة بذكئلوداقتئق و ا ك -نئث قاؤلئسئمةن رةسةي فةدةراسيياسئ ح ك ك ءتوراعاسئنئث ورئنباسارئ بولئپ بةكئتئلدئ. بذل قئزمةتئنة قوسا رئسقذلوأ تذركسئب تةمئر جولئن سالؤدا ذكئمةت كوميسسيياسئنئث ءتوراعاسئ بولئپ، ونئ 6 جئلدا اياقتاؤ ورنئنا 3 جئلدا پايدالانؤعا بةرئلؤئن ذيئمداستئردئ. ماماندانعان قازاق جذمئسشئلارئن قالئپتاستئرؤعا، قازاق جاستارئن رةسةي جانة شةت ةل وقؤ ورئندارئندا كوپتةپ وقئتؤعا كوپ كوثئل ءبولدئ. قازاق ولكةلئك ب ك(ب)پ كوميتةتئن باسقارعان ف.گولوششةكيننئث «قازاقستاندا كئشئ قازان توثكةرئسئن جاساؤ» ئيدةياسئنا اشئق قارسئ شئقتئ. كةثةستئك ذجئمداستئرؤ ساياساتئنئث زارداپتارئن جويؤ، قازاقستانداعئ اشارشئلئق اپاتئنان حالئقتئ قذتقارؤ جايئندا ي.ستالينگة ناقتئ ذسئنئستار جاسادئ.
1937 جئلئ مامئردئث 21-ئندة كيسلوأودسكئدة دةمالئستا جذرگةن رئسقذلوأ «پانتذرئكشئل»، «حالئق جاؤئ» دةگةن ايئپپةن تذتقئنعا الئندئ. كةثةستئك قؤعئن-سذرگئنگة ذشئراپ، ماسكةؤ تذرمةسئندة جذرةك اؤرؤئنان قايتئس بولدئ. رئسقذلوأتئث ايةلئ ءازيزا دا كةثةستئك قؤعئن-سذرگئن قذرئعئنا ئلئگئپ، الجير-دة 18 جئل ايداؤدئ باستان كةشتئ. ةسكةندئر ةسئمدئ ذلئ تذرمةدة قايتئس بولدئ.
رئسقذلوأ ك س ر و اسكةري القاسئ جوعارعئ سوتئنئث شةشئمئمةن 1956 جئلئ جةلتوقساننئث 8ئندة اقتالدئ. قازئرگئ كةزدة جامبئل وبلئسئنئث ءبئر اؤدانئنا رئسقذلوأتئث ةسئمئ بةرئلگةن. تاراز قالاسئندا رئسقذلوأ ةسئمئمةن اتالاتئن دةمالئس باعئ بار، ونئث ورتالئق الاثئنا ةسكةرتكئشئ ورناتئلعان. الماتئ قالاسئنداعئ باسقارؤ اكادةميياسئنا، ءبئر كوشةگة رئسقذلوأ ةسئمئ بةرئلگةن. كورنةكتئ قازاق جازؤشئسئ شةرحان مذرتازانئث «قئزئل جةبة» (1-2-كئتابئ)، «جذلدئز كوپئر»، «قئل كوپئر»، «تامذق» اتتئ رومان حامساسئندا رئسقذلوأ كةلبةتئ سومدالعان.
2006 جئلدان باستاپ تذرار رئسقذلوأ اتئنداعئ قازاق ةكونوميكالئق ؤنيأةرسيتةتئندة ءداستذرلئ رئسقذلوأ وقؤلارئ وتةدئ.
دةرةككوزئ:
قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ، 7 توم