قازاقستان - ورتاق ءذيئمئز
ول تايپانئث ةرةكشةلئگئ سول، ولار تةك ءوز تئلئندة سويلةگةن جانة ءوز سالت-داستذرلةرئ مةن ادةت-عذرئپتارئن قاتاث ذستاعان. جانة ءوزئن وركةنيةتتئ دةپ سانايتئن كةز-كةلگةن قوعامنئث بورئشئ - ول تايپانئ سول بارلئق ةرةكشةلئكتةرئمةن قوسا ساقتاؤ بولئپ تابئلادئ.
2006 جئلدئث كوكتةمئندة ماسكةؤدة وتكةن «ةؤرازييا شةثبةرئ» І حالئقارالئق اقپاراتتئق فورؤمدا، ذلتتار ذيئندة ماسكةؤدئث ذلتتئق-مادةني ورتالئقتارئ وكئلدةرئنئث الدئندا سويلةگةن ءسوزئمدئ مةن ءدال وسئ مئسالدان باستاپ ةدئم. جانة ةث قئزئعئ، سول جولئ بولعان ءبئر كةزدةسؤ مةن ءذشئن كذتپةگةن وقيعا بولدئ. مةن ءسوز سويلةپ بولعاننان كةيئن ماعان ءبئر تاجئك ايةل كةلئپ، جوعارئدا ءسوز بولعان تايپانئث بذگئنگئ جالعئز وكئلئ ةكةنئن اشئق مويئنداپ ةدئ. كوزئنة جاس ذيئرئلگةن ايةل بئزگة، قازاقستاندئقتارعا قئزئعا قارايتئنئن جاسئرمادئ. سارابدال جانة كورةگةن ذلتتئق ساياساتئ ءذشئن پرةزيدةنت نازارباةأقا ريزاشئلئعئن ءبئلدئردئ.
بارلئعئن سالئستئرا وتئرئپ، ذعئنامئز. «ءبئر عانا تئلگة باسئمدئق بةرئپ، كوممؤنيزم تذرعئزؤ» دةگةن ذراندئ ذستانئپ، جالپئ ادامگةرشئلئك نورمالاردان اؤئتقؤشئلئقتار ورئن العان ؤاقئت ءالئ ةستةن كةتة قويعان جوق. ول ءداؤئردئث سالدارئ دا بارشاعا ايان. ةگةر 1926 جئلئ بذرئنعئ كةثةس وداعئندا 190 ذلت پةن ذلئس تذرسا، وداق ئدئرار كةزدة ولاردئث سانئ 130 دئث شاماسئندا بولعان. قازاق ءتئلئ دة جوعالؤدئث از-اق الدئندا قالدئ. ناتيجةسئندة، بئزدة تةك ورئس تئلئنة باعئت ذستاعان ادامداردئث وزئندئك ءدئلئ قالئپتاستئ جانة اتاسئ نةمةرةسئمةن انا تئلئندة سويلةسة المايتئن جاعدايعا جةتتئ، ال جاستاردئث ءبئر بولئگئ انا تئلئندة سويلةسؤدئ، وزدةرئن قازاقپئز دةپ اتاؤدئ ار سانادئ. بذگئندة قازاق ءتئلئنئث وركةندةؤ ذدةرئسئ قيئن ءجذرئپ جاتقانئ دا كةزدةيسوق ةمةس، سوندئقتان دا ونئث مةملةكةتتئك مارتةبةسئ تولئق بةكئپ، قولدانئس اياسئ كةثةيگةنگة دةيئن بئراز ؤاقئت كةرةك.
ستاليندئك باسشئلئق ماقذلداعان گولوششةكيننئث «كئشئ وكتيابرئ» قازاقتارعا قانشاما زارداپ اكةلدئ؟ قاراثئزدارشئ. 30-شئ جئلدارداعئ كذشپةن ذجئمداستئرؤ مةن گولوششةكيندئك گةنوسيد 1،5 ميلليون قازاقتئث ءومئرئن قيدئ. 1 ميلليون 300 مئث قازاق ةلدئ تاستاپ كةتؤگة ماجبذر بولدئ. 1930 جئلئ 5 ميلليون 873 مئث قازاق بولسا، 1933 جئلئ 2 ميلليون 493 مئث قازاق قالعان، ياعني 2-3 جئلدا حالئقتئث سانئ ةكئ ةسةدةن استامعا قئسقارعان.
«حالئقتاردئث تاعدئرئن شةشؤشئنئث» ةركئ بويئنشا قازاقستان كوپتةگةن حالئقتئث قونئس اؤداراتئن ورئنئنا اينالدئ. تةك جةرگئلئكتئ حالئقتئث قايئرئمدئلئعئنئث ارقاسئندا عانا ولار قونئس اؤدارؤدئث بارلئق ازابئنان امان-ةسةن شئعا الدئ. عاسئرلار بويئ تةپةرئش كورئپ كةلگةن قازاق حالقئ، تؤعان جةرئنةن قونئس اؤدارؤدئث، اشتئق پةن قورلئقتان زارداپ شةگؤدئث قالاي ةكةنئن جاقسئ ءتذسئندئ. ءئيا، قازاقتار قيئنشئلئقتاردئ باستان كةشئردئ. ءبئراق سول سئناقتار حالئقتئ شئنئقتئردئ. راس، قازاقتار ءوز سالت-ءداستذرئ مةن ءتئلئن جوعالتا جازدادئ. ءبئراق، بئلئمگة، ونةردئ دامئتؤعا تالپئنا وتئرئپ، ذلكةن جةتئستئكتةرگة قول جةتكئزدئ. بذگئندة مةملةكةتتئث نةگئزئن قذرؤشئ ذلت رةتئندة قازاقتارعا ايئرئقشا تاريحي مئندةت: وزدةرئنئث رؤحاني قذندئلئقتارئنئث كذشئمةن رةسپؤبليكا حالقئنئث تذتاستئعئن نئعايتؤ مئندةتئ جذكتةلئپ وتئر.
قازاقستان ءتذرلئ ذلتتئث وكئلدةرئنة ةكئنشئ وتان بولئپ وتئر. 90-شئ جئلدارئ رةسةيگة كوشئپ كةتكةن مةنئث جاقئن دوسئم جانة بذرئنعئ پارتييالاس جذمئستاعئ سةرئگئم ةأگةنيي بليزنيؤكوأ ءوز حاتئندا بئلاي دةپ جازادئ: «...جاثا ومئرگة بةيئمدةلؤ، ذيرةنؤ وسئنشالئقتئ قيئن بولادئ دةپ ةشقاشان ويلاماپپئن. وتان - كئندئك قان تامعان جةر عانا ةمةس، سةنئ اسئراپ، وسئرگةن جةر ةكةنئن ءئس جذزئندة تذسئنةسئث. وتكةننئث ءبارئن كةرئ قايتارؤعا بولاتئن بولسا - مةن ويلانباس ةدئم. ءبئز بذل جةردة بوتةنبئز. مةن ءبارئن باسقاشا ارماندايتئنمئن. ءبئراق، جوعالعان نارسة تةك ةرتةگئدة عانا ورالادئ. ةث باستئسئ، بذل جةردة ءوزئثنئث ةشكئمگة كةرةگئث جوق ةكةنئن تذسئنةسئث...»
قازاقستان حالقئ اسسامبلةياسئ جةتةكشئلةرئنئث ءبئرئ، قازاقستاننئث ورئس، سلاأيان، كازاك ذيئمدارئ قاؤئمداستئعئ ءتوراعاسئنئث ءبئرئنشئ ورئنباسارئ اناتوليي چةسنوكوأتئث دا پئكئرئنة توقتالئپ وتةيئك. ول «ةكسپرةسس ك» گازةتئنة بةرگةن سذحباتئندا، قازاقستاندا 4 ميلليوننان استام سلاأيان ذلتئ وكئلدةرئنئث تذراتئنئن، ولاردئث كوپشئلئگئ كوشؤدئ جوسپارلاپ وتئرماعانئن، سةبةبئ مذندا بارلئق ةتنيكالئق توپتارعا جاقسئ زاثنامالئق بازا جاسالعانئن ايتئپ ءوتتئ. «ةلباسئنئث سارابدال ساياساتئ» دةگةن تئركةس تئم اسقاق ةستئلسة دة، ةلباسئ سوزئندة تذردئ، ونئث ةگةمةندئك العان كةزدة ايتقان ءسوزئ مةن بذگئنگئ ءئسئ الشاق كةتكةن جوق. رةسپؤبليكاداعئ جاعداي شئن مانئندة جايلئ جانة ةرئكتئ قونئس اؤدارؤعا كومةكتةسؤدئث رةسةيلئك باعدارلاماسئ بويئنشا جاسالئپ وتئرعان جاعدايعا ارقا سذيةپ، قازاقستاننان جاپپاي كوشئپ جاتقاندار شامالئ»، دةيدئ ول.
مةنئث ويئمشا، مةملةكةتتئث ةتنيكالئق تئلدةر مةن مادةنيةتتةردئ قولداؤ جونئندةگئ ماقساتتئ ساياساتئنئث زاثدئ ناتيجةسئ دة وسئ شئعار. بئراز مالئمةتتةر كةلتئرة كةتةيئن. ةلئمئزدة 88 ذلتتئق مةكتةپ بار، ولاردا وزبةك، تاجئك، ذيعئر، ؤكراين تئلدةرئ وقئتئلادئ. 108 مةكتةپتة 22 ةتنوستئث ءتئلئ جةكة ءپان رةتئندة وقئتئلادئ. 30 ةتنوستئث ءتئلئن ذيرةتؤ جونئندةگئ 195 ارنايئ لينگأيستيكالئق ورتالئقتار اشئلعان. قازاق جانة ورئس تةاترلارئنان باسقا، ءتورت ذلتتئق تةاتر - وزبةك، ذيعئر، كورةي جانة نةمئس تةاترلارئ بار. ولاردئث ذشةؤئ - دوستاستئقتاعئ جالعئز تةاترلار. اقپاراتتئق كةثئستئكتة 35-تةن استام ةتنيكالئق گازةت-جؤرنالدار جذمئس ئستةيدئ. ءتورت ءئرئ ةتنيكالئق رةسپؤبليكالئق گازةت مةملةكةتتئث قولداؤئمةن شئعئپ وتئر. 11 تئلدة - گازةت-جؤرنالدار، 8 تئلدة - راديوحابارلار، 7 تئلدة - تةلةباعدارلامالار شئعادئ.
«قازاقستان رةسپؤبليكاسئنداعئ تئلدةر تؤرالئ» زاث ةؤروپاداعئ قاؤئپسئزدئك جانة ئنتئماقتاستئق ذيئمئنئث از ذلتتاردئث ئستةرئ جونئندةگئ جوعارعئ كوميسسارئنئث تالاپتارئنا جاؤاپ بةرةدئ. 2006 جئلئ ةلئمئزدةگئ تئلدةر ساياساتئنا جذرگئزئلگةن زةرتتةؤدئث قورئتئندئسئ بويئنشا جوعارعئ كوميسساردئث كةثسةسئندة، قازاقستانداعئ تئلدةر ساياساتئ - بارشا پوستكةثةستئك كةثئستئكتةگئ ةث جايلئ ساياسات ةكةنئ جارييا ةتئلگةن بولاتئن. ةلباسئمئز ةلئمئز تاؤةلسئزدئك تاثئ اتقان كةزدة بةرگةن ءوز ؤادةسئندة تذرئپ كةلة جاتئر. بارلئق حالئقتئث لايئقتئ ءومئر سذرؤئنة، ولاردئث ءوز سالت-داستذرلةرئن، مادةنيةتتةرئ مةن تئلدةرئن جانداندئرؤئنا، ذلتئ مةن تئلئنة قاراماستان، بارشا قازاقستاندئقتئث ءوزدةرئن قازاقستان ازاماتتارئ رةتئندة سةزئنؤلةرئنة جاعداي جاسالئپ وتئر.
ءبئر سوزبةن ايتقاندا، كةزئندة تاريحتئث تاؤقئمةتئن بئردةي كورگةن ءتذرلئ ذلتتئث ادامدارئ بذگئندة قازاقستاندا ورتاق تاعدئرلاس. ءارقايسئمئز ءوزئمئز ءذشئن ةثبةك ةتكةنئمئزبةن، ناتيجةسئندة قازاقستاننئث ةكونوميكاسئنا ءذلةس قوسئپ وتئرمئز. ءارقايسئمئزدئث جةتئستئگئمئز - رةسپؤبليكامئزدئث گذلدةنؤئنة قوسقان ذلةسئمئز. جانة، كةرئسئنشة، ةل ةكونوميكاسئنداعئ داعدارئستار ءارقايسئمئزدئث جةكة پروبلةمامئزعا اينالئپ وتئر. ءبئراق، بئزدة، قازاقستاندا ساياسي تذراقتئلئق پةن ذلتارالئق كةلئسئم بولماسا، جاعداي بذدان دا كذردةلئ بولار ةدئ. دالئرةك ايتقاندا، مذلدةم باسقاشا بولار ةدئ، مئسالدئ الئستان ئزدةمةي-اق قويالئق. جاقئن شةتةلدةردة بولعان جاعدايلارعا توقتالاتئن بولساق، ول وقيعالاردئث سالدارئنان قانشاما ادام قذربان بولعانئن بئلةمئز. سوندئقتان دا ءوز ةلئنئث ناعئز ازاماتئ - ةلئنئث تئنئشتئعئ مةن گذلدةنؤئ جولئندا ةثبةك ةتةتئن ادام.
قازاقستان - باي ةل ةكةنئن ايتا كةتكئم كةلةدئ، ال بايلئقتئث توثئرةگئندة ءارقاشان قاؤئپ-قاتةر جذرةدئ. سوندئقتان دا، تاؤةلسئزدئك تةك ءسوز جذزئندة ةمةس، ءئس جذزئندة بولؤئ، ةكونوميكامئز الةمدئك نارئقتئث قذبئلمالئ «مئنةزئنةن» زارداپ شةكپةؤئ ءذشئن قولدان كةلگةننئث ءبارئن جاساؤ كةرةك. قازاقستان قوعامئنا ءتان حالئقتئث بئرلئگئ ءدال وسئ جةردة كورئنؤئ كةرةك.
اعئمداعئ جئلدئث باسئندا قازاق ءتئلدئ بذقارالئق اقپارات قذرالدارئنئث جؤرناليستةرئنة بةرگةن سذحباتئندا نذرسذلتان ءابئش ذلئ: «ةسكة الايئقشئ، تاؤةلسئزدئگئمئزدئ جارييالاعان كةزدة، قازاقتاردئث سانئ حالئقتئث 42 پايئزئن عانا قذرايتئن. ةلئمئزدئ قؤاتتئ جانة كذشتئ ةلگة اينالدئرؤ ءذشئن ذلتئنا قاراماستان، بارلئق ازاماتتار ةثبةك ةتتئ. مذنئ ذمئتؤعا بولمايدئ. تاؤةلسئزدئك - قازاقستان حالقئنئث ورتاق جةثئسئ، ورتاق قؤانئشئ. تاريحتئث جازؤئمةن، قازاقستان كوپ ذلتتئ مةملةكةت رةتئندة قالئپتاستئ. ءبئراق بذل كةمشئلك ةمةس، كةرئسئنشة، ةلئمئزدئ ذلتتئق وقشاؤلاؤدان قورعايتئن ماثئزدئ فاكتور. جانة ةلئمئزدئث بارلئق ازاماتتارئ قازاقستاندئقتاردئث ورتاقتئق ئيدةياسئن ذستانؤعا مئندةتتئ»، دةپ اتاپ كورسةتتئ.
مئنة وسئ تذرعئدا، ةلباسئنئث تئكةلةي باسشئلئعئمةن قذرئلعان قازاقستان حالقئ اسسامبلةياسئنئث رولئ ماثئزدئ. اسسامبلةيا - ةتنوسارالئق قاتئناستاردئث پروبلةمالارئن شةشؤدئث جولئ مةن تةتئگئنة اينالدئ، ول 1990 جئلداردئث ةكئنشئ جارتئسئندا نارئقتئق وزگةرئستةردئ تابئستئ جذزةگة اسئرؤعا جانة ةلدئ بئرتئندةپ جانة كةزةث-كةزةثمةن دةموكراتييالاندئرؤعا كئرئسؤگة مذمكئندئك بةردئ.
بذگئندة اسسامبلةيا ةتنوسارالئق سالاداعئ مةملةكةتتئك ساياساتتئ تابئستئ جذزةگة اسئرؤدئث ماثئزدئ تةتئگئ، قازاقستاندئ مةكةن ةتكةن بارلئق ذلئستئث ءوزارا قارئم-قاتئناستارئ قامتئلئپ وتئرعان ذلكةن الاث بولئپ تابئلادئ. 2007 جئلئ جذرگئزئلگةن كونستيتؤسييالئق رةفورمالار اسسامبلةيانئث بةدةلئ مةن ساياسي سالماعئن كوتةرئپ وتئر، سةبةبئ تولئققاندئ كونستيتؤسييالئق ورگانعا اينالعان اسسامبلةيا ةل پارلامةنتئنة 9 دةپؤتات سايلاؤ قذقئعئنا ئية بولدئ.
ةگةمةن قازاقستاننئث العاشقئ قادامدارئ - سةمةي پوليگونئنئث جابئلؤئ مةن يادرولئق قارؤدان باس تارتؤئ - جاهاندئق ساياساتتاعئ ئس-قيمئلدئث جاثا «ءمورالدئق ستاندارتئنا» نةگئز بولدئ. رةسپؤبليكانئث بارلئق سئرتقئ ساياسي باستامالارئ - تاؤةلسئز مةملةكةتتةر دوستاستئعئ، ةؤرازييالئق ةكونوميكالئق قوعامداستئق، ازيياداعئ ءوزارا ءئس-قيمئل جانة سةنئم شارالارئ، الةم دئندةرئنئث سيةزئ جانة ت.ب. باستامالار - قازاقستاندئ الةمگة تةك نارئقتئق ةكونوميكا ورناتؤشئ ةل رةتئندة عانا ةمةس، ةتنوسارالئق نةگئزدةگئ سئلكئنئستةردةن امان شئققان پوستكةثةستئك كةثئستئكتةگئ ةلدةردئث ءبئرئ رةتئندة تانئتئپ وتئر.
قازئرگئ ؤاقئتتا اسسامبلةيانئث قئزمةتئ ءذش باستئ مئندةتكة - قازاقستاندئق پاتريوتيزمدئ تاربيةلةؤگة، تولةرانتتئلئق پةن جاؤاپكةرشئلئككة، مةملةكةتتئك ءتئلدئ ئيگةرؤگة باعئتتالئپ وتئر. جوعارئدا ايتئپ وتكةندةي، بذل باعئتتا كوپ ئستةر اتقارئلؤدا. ارينة، تذيئندئ ماسةلةلةر دة جوق ةمةس. ءبئراق ءومئردئث ءوزئ ءتذرلئ رةثكتةن تذرادئ ةمةس پة؟ جةكةلةگةن شةشئمدةر مةن نةمةسة اتقارئلعان ئستةر كةيبئرةؤلةردئث كوثئلئنةن شئقپاي جاتادئ. مئسالئ، حالئقتئث كةيبئر بولئگئ، مةملةكةتتئك تئلدئث پروبلةمالارئن تةك قازاق ءتئلدئ باسپاسوز جازادئ، قالعاندارئنئث بارلئعئ «ونئث بئزگة قاتئسئ جوق» دةپ ذندةمةي وتئرادئ، دةپ سانايدئ. ةندئ بئرةؤلةردئث پئكئرئنشة، ماماندئقتار مةن كاسئپتةردئث جةكةلةگةن باپتارئنا قازاق ءتئلئن ءبئلؤ تالاپتارئن قويؤ ماسةلةسئن قاراستئرعان «قازاقستان رةسپؤبليكاسئنداعئ تئلدةر تؤرالئ» زاثنئث 23-شئ بابئن كذشئنة ةنگئزؤ ماسةلةسئ ذزئن ارقان، كةث تذساؤعا سالئنئپ وتئر. جةكةلةگةن تذرمئستئق كيكئلجئثدةرگة ساياسي استار بةرئپ، اسسامبلةيانئث رولئن تومةندةتؤگة تالپئنئپ وتئرعاندار دا جوق ةمةس. ارينة، ذساق-تذيةك كيكئلجئثدةر مةن پروبلةماسئز بولمايدئ. ءبئراق، ونداي جايتتار كةز-كةلگةن، ةث تاتؤ دةگةن وتباسئنئث ءوزئندة بولئپ تذرادئ. ءارينة، تئرناقتئث استئنان كئر ئزدةگةندة، تذيمةدةي نارسةنئ تذيةدةي ةتؤگة كوپ اقئلدئث قاجةتئ جوق. سوندئقتان دا تذلعاارالئق قاتئناستار سالاسئنداعئ احؤالعا باعا بةرةردة وتة مذقييات جانة اسا جاؤاپتئ بولؤئمئز كةرةك. ةلدئث تاؤةلسئزدئگئن كوزدئث قاراشئعئنداي قورعاؤدئث قاجةتتئلئگئن بئردة-ءبئر سات ةستةن شئعارماؤئمئز قاجةت.
«قازاقستان-2030» ستراتةگيياسئندا ةلباسئ، ءبئزدئث ذرپاقتارئمئز جذرتتئث كولةثكةسئنةن شئعاتئن ةلدة تذراتئن بولادئ، دةگةن ةدئ. مئنة سول كذن جاقئنداپ كةلةدئ. 2010 جئلئ ةؤروپاداعئ قاؤئپسئزدئك جانة ئنتئماقتاستئق ذيئمئندا اتقارعالئ وتئرعان توراعالئق مئندةت - وسئنئث ءبئر ايعاعئ. بذل قازاقستاننئث كوپ ذلتتئ حالقئنئث جةثئسئ، قازاقتاردئث ذلئ جةتئستئگئ، دةپ سانايدئ نذرسذلتان ءابئش ذلئ. بذل - ةلئمئزدئث ئشكئ ساياساتئنئث ورنئقتئلئعئنا، مةملةكةتتئث اشئقتئعئنا، ونئث ةكونوميكالئق قؤاتئ مةن دةموكراتييالئق دامؤئنا بةرئلگةن جوعارئ باعا.