تئنئشباةأ مذحامةدجان

8) - الاش قوزعالئسئنئث كورنةكتئ قايراتكةرئ، تاريحشئ-عالئم، قازاقتان شئققان تذثعئش تةمئر جول ئينجةنةرئ
None
None

ول 1900 جئلئ أةرنئيداعئ ةر بالالار گيمنازيياسئن التئن مةدالمةن ءبئتئردئ. گيمنازييادا وقئپ جذرگةندة تئنئشباةأ ءوزئنئث ءئزدةنئمپازدئعئمةن، جان-جاقتئلئعئمةن ةرةكشةلةنئپ، 1899 جئلئ أةرنئي قالاسئندا وتكةن ا.پؤشكيننئث 100 جئلدئق مةرةيتويئندا بايانداما جاسادئ. گيمنازييا ديرةكتورئ جةتئسؤ وبلئستئق اسكةري گؤبةرناتورئنا جولداعان وتئنئشئندة تئنئشباةأتئ «تاماشا شاكئرت قانا ةمةس، ناعئز تالانت ئيةسئ» ةكةندئگئن مالئمدةپ، جوعارئ وقؤ ورنئندا ءبئلئم الؤئنا ارنايئ ستيپةندييا ءبولؤدئ سذراعان. 1900 جئلئ جول قاتئناسئ ءئينستيتؤتئنا ءتذسئپ، 1906 جئلئ بئتئرةدئ. ستؤدةنت كةزئندة قوعامدئق-ساياسي ومئرگة بةلسةنة ارالاسئپ، باسپاءسوز بةتتةرئندة وتارلئق بيلئكتئ سئنايتئن ماقالالار جازئپ، پاتشا وكئمةتئنئث جذرگئزئپ وتئرعان ساياساتئنا قارسئ ذگئت-ناسيحات جذرگئزةدئ. پاتشا وكئمةتئنة قارسئ وپوزيسيياداعئ پارتييالاردئث ذيئمداستئرعان ءئس-شارالارئنا قاتئسادئ. 1905 جئلئ قاراشادا اأتونوميياشئلدار وداعئ ذيئمئنئث ذيئمداستئرؤئمةن وتكةن سيةزگة قاتئسئپ، ءسوز سويلةيدئ. ول ءوز سوزئندة پاتشا وكئمةتئنئث قازاق جةرئندة جذرگئزئپ وتئرعان وتارشئلدئق ساياساتئن ايئپتاي وتئرئپ، ةندئگئ ؤاقئتتا ذلتتئق ةزگئدةگئ حالئقتارعا اأتونومييا بةرئلؤئن تالاپ ةتةدئ.

ينستيتؤتتئ بئتئرگةن سوث ئينجةنةر-مامان رةتئندة ورتا ازييا تةمئر جولئ قذرئلئسئنا جئبةرئلةدئ. 1907 جئلئ ةكئنشئ مةملةكةتتئك دؤماعا دةپؤتات بولئپ سايلانئپ، وندا اگرارلئق كوميسسييا قذرامئندا قئزمةت ةتةدئ. دؤما تاراتئلعان سوث ورتا ازييا تةمئر جولئ قذرئلئسئنا ايرئقشا وكئلةتتئ نذسقاؤشئ-ينجةنةر بولئپ تاعايئندالئپ، امؤدارييا وزةنئ ارقئلئ وتةتئن كوپئردئ سالؤعا قاتئسادئ. 1911 جئلئ ؤرساتةأسك - اندئجان تةمئر جولئ قذرئلئسئنئث باستئعئ ءارئ باس ئينجةنةرئ، 1914 جئلئ ارئس - اؤليةاتا تةمئر جولئ قذرئلئسئنئث باس ئينجةنةرئ قئزمةتتةرئن اتقارادئ.

قوعام قايراتكةرئ 1916 جئلعئ ماؤسئمئنئث 25-ئندةگئ پاتشا جارلئعئنا قارسئ شئققان حالئق كوتةرئلئسئنئث  سالدارئن كذنئ بذرئن بولجاپ، كوتةرئلئسشئلةردئ سابئرلئققا شاقئرادئ. پاتشا وكئمةتئنئث جةرگئلئكتئ بيلئك ورئندارئنئث كوتةرئلئسكة شئققان قازاقتار مةن قئرعئزداردئ جازالاؤدا جاساعان وزبئرلئعئن اشكةرةلةؤدة بةلسةندئلئك تانئتادئ.

1917 جئلعئ اقپان توثكةرئسئنةن كةيئن تئنئشاةأ ؤاقئتشا ذكئمةتتئث تذركئستان كوميتةتئ قذرامئنا مذشة بولئپ تاعايئندالادئ. ؤاقئتشا ذكئمةتتئث تذركئستان كوميتةتئنئث مذشةسئ رةتئندة جةتئسؤ وبلئسئنداعئ 1916 جئلئ قئتايعا اؤئپ كةتكةن قازاق-قئرعئز بوسقئندارئنا كومةك كورسةتؤدئ ذيئمداستئرادئ. ظبئرئنشئ جالپئ قازاق سيةزئنة قاتئسئپ، وندا بذكئل رةسةيلئك قذرئلتاي جينالئسئنا دةپؤتاتتئققا كانديدات رةتئندة ذسئنئلادئ. تذركئستان ولكةسئ مذسئلماندارئنئث ءتورتئنشئ سيةزئنة قاتئسئپ، وندا قذرئلعان تذركئستان اأتونوميياسئ ؤاقئتشا ذكئمةتئنئث ءتوراعاسئ جانة ئشكئ ئستةر مينيسترئ بولئپ سايلانادئ. ءبئراق كوپ ذزاماي بذل قئزمةتتةرئنةن باس تارتادئ. ةكئنشئ جالپئ قازاق  سيةزئندة الاشوردا ذكئمةتئنئث قذرامئنا سايلانادئ.

تئنئشباةأ الاش قوزعالئسئ قايراتكةرلةرئمةن بئرگة قازاق ةلئنئث دةربةستئگئن قالپئنا كةلتئرؤگة، ةلدئث اماندئعئن ساقتاؤعا كذش سالادئ.  ول وسئ ماقساتتا ءا.بوكةيحانوأ، ح.عابباسوأ، ر.مارسةكوأ، ع.تاناشةأ سةكئلدئ الاشوردا ذكئمةتئ مذشةلةرئمةن بئرگة ؤاقئتشا ءسئبئر ذكئمةتئمةن، بذكئل رةسةيلئك قذرئلتاي جينالئسئ مذشةلةرئ كوميتةتئمةن جانة كولچاك ذكئمةتئمةن كةلئسسوزدةر جذرگئزؤگة قاتئسادئ.

1920 جئلئ قازاننئث 1-ئندة تاشكةنت قالاسئندا اشئلعان قازاق حالئق اعارتؤ ءئينستيتؤتئنا قئزمةتكة ورنالاسئپ، وسئ وقؤ ورنئنئث اياعئنان تئك تذرئپ كةتؤئنة كوپ ةثبةك سئثئرةدئ. ءئينستيتؤت ءذشئن ةل اراسئنان قارجئلاي كومةك جيناؤدئ ذيئمداستئرئپ، وسئ وقؤ ورنئندا ءبئلئم الؤ ءذشئن سئردارييا مةن جةتئسؤ وبلئستارئنان قازاق جاستارئن جيناستئرادئ.  اتالمئش ءبئلئم ورداسئندا ماتةماتيكا، فيزيكا، حيمييا، تذركئ حالئقتارئ تاريحئ پاندةرئنةن ءدارئس وقيدئ.

تئنئشباةأ سونئمةن بئرگة عئلئمي جذمئسپةن دة بةلسةنة اينالئستئ. ول ورئس گةوگرافييا قوعامئ تذركئستان ءبولئمئنئث،  قازاقستاندئ زةرتتةؤ قوعامئنئث، «تالاپ» ذيئمئنئث مذشةسئ بولدئ. «تذركئستان ذلتتئق بئرلئگئ» ذيئمئنئث قئزمةتئنة ات سالئسادئ. حالقئمئزدئث تاريحئنئث كذردةلئ، بذرئن زةرتتةلمةگةن كةزةثدةرئنة ارناپ، دةرةككوزدةرئ باي، عئلئمي تذرعئدان نةگئزدةلگةن ئرگةلئ ةثبةكتةر جازادئ. ونئث تاريحتئ تةرةث تذسئنة بئلگةندئگئ، زةرتتةؤشئلئگئ، قازاق حالقئنئث ومئرئنة، كةيئنگئ تاعدئرئنا اسةر ةتكةن ءئرئ وقيعالاردئ تذپقازئق ةتئپ الئپ، جذيةلئ تذردة قاراستئرؤئنان بايقالادئ. بذل پئكئرگة تئنئشباةأ ةثبةكتةرئندةگئ «قئرعئز-قازاق رؤلارئنئث شةجئرةسئ»، «قئرعئز-قازاقتئث شئعؤ تةگئ»، «قازاق ةتنونيمئ تؤرالئ»، «التئن وردانئث كذيرةؤئ جانة قازاق حاندئعئنئث قذرئلؤ تاريحئ»، «اقتابان شذبئرئندئ» سةكئلدئ، ت.ب. تاقئرئپتاعئ ةثبةكتةرئ دالةل بولا الادئ. قازاق تاريحئنئث كونة ءداؤئرئ، ورتا عاسئرلار كةزةثئ، جاثا زامانئ رةتئندة جةكة قاراستئراتئن كذردةلئ ماسةلةلةردئ كةثئنةن قامتؤعا تالپئنئسئ تاريحشئ-عالئمنئث وزئندئك قالئپتاسقان تاريحي كوزقاراسئ بار ةكةندئگئن اثعارتادئ. سونئمةن قاتار ةثبةكتةرئ ذلتتئق مذددة تذرعئسئندا جازئلؤئمةن ةرةكشةلةنةدئ. ول قانداي دا ءبئر حالئقتئث تاريحئن جازؤ ءذشئن سول ذلتتئث ءتئلئن، سالت-ءداستذرئن، مادةنيةتئن جةتئك مةثگةرؤ كةرةك دةگةن پريسيپتئ بةرئك ذستانعان جانة بذل پريسيپتئ وزگة زةرتتةؤشئلةردئث دة ذستاؤئن تالاپ ةتةدئ.

تئنئشباةأ 1922 جئلدان تذركئستان ا ك س ر-ئ سؤ شارؤاشئلئعئ باسقارماسئندا، تاشكةنتتة جةر سؤلاندئرؤ بولئمئندة، قئزئلوردا قالاسئنئث قذرئلئس-جوندةؤ جذمئستارئندا، جةتئسؤ گؤبةرنيياسئ اتقارؤ كوميتةتئنئث جول بولئمئندة ةثبةك ةتئپ، ءوزئن بئلئكتئ ئينجةنةر-مامان رةتئندة تانئتا ءبئلدئ. 1927 جئلدان تذركئستان - ءسئبئر تةمئر جولئ قذرئلئسئندا ةثبةك ةتتئ. تئنئشباةأتئث كاسئبي شةبةرلئگئ تذركسئب قذرئلئسئن سالؤ بارئسئندا ايرئقشا تانئلدئ.

وسئ ةثبةكتةرئنة قاراماستان تئنئشباةأ كةثةستئك بيلئكتئث قؤعئن-سذرگئنئنة ذشئراپ، تذركسئبتئ سالئپ جاتقان كةزئندة 1930 جئلئ تامئزدئث 3-ئندة تذتقئنعا الئنادئ. وعان «تاپ جاؤئ»، «بؤرجؤازيياشئل-ذلتشئل»  دةگةن ايئپتار تاعئلادئ. كةيئنگئ جئلدارئ دا ذنةم باقئلاؤدا بولعان ول، اقئرئندا كةثةستئك ساياسي قؤعئن-سذرگئننئث قذربانئ بولدئ.

الماتئ قالاسئنداعئ قازاق كولئك جانة كوممؤنيكاسييا اكادةميياسئنا، كوشةگة، الماتئ وبلئسئ سارقانت اؤدانئنئث ءبئر اؤئلئنا تئنئشباةأ ةسئمئ بةرئلدئ.

 

 

دةرةككوزئ:

قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ، 8 توم

 

 

 

سوڭعى جاڭالىقتار