اسان قايعئ ءسابيت ذلئ
.ول كةرةي مةن جانئبةك حانداردئث اقئلشئسئ بولعان. اكةسئ ءسابيت ارال ءوثئرئنئث سئردارييا جاعاسئن مةكةن ةتكةن. قئزئلوردا وبلئسئ شيةلئ اؤدانئندا «جةتئ اؤلية» قورئمئنداعئ اسان اتا كةسةنةسئ اسان قايعئ مازارئ دةلئنةدئ.
اسان قايعئ زامانئندا التئن وردا ئدئراپ، ونئث ورنئنا قئرئم، قازان، وزبةك حاندئقتارئ پايدا بولدئ. نوعاي ورداسئ تاراپ، قازاق حاندئعئنئث تاريح ساحناسئنا شئعؤئ حاندئقتار اراسئنداعئ قئم-قيعاش تالاس-تارتئستئ الاساپئران كةزةثمةن تذسپا-تذس كةلدئ. كةيئنگئ ذرپاق اؤلية تانئپ، اتئ اثئزعا اينالعان «كوشپةلئلةر فيلوسوفئ» (ش.ؤاليحانوأ) اتانعان اسان قايعئ «وزئنةن قالعان قئسقا سئن بولجاؤلارئ، وسيةتئ ارقئلئ ءوزئنئث جايئنان دا، زامان اثعارئنان دا ءبئرتالاي كورئنئس، بئلئك-دةرةك بةرةدئ» (م.اؤةزوأ). اسان قايعئ قازاق حالقئ ذساق حاندارئنئث باسئن بئرئكتئرئپ، ئرگةلئ ةل ةتپةك بولعان كةرةي، جانئبةك سذلتانداردئ جاقتايدئ. شؤ مةن ارال ارالئعئندا قازاق ورداسئ قذرئلعان كةزدة اسان قايعئ جاثا مةملةكةتتئث ذرانشئسئنا اينالادئ.
ئشكئ ساياساتتا جةر-سؤ، جايئلئم، قونئس ءذشئن قاقتئعئستار مةن قايشئلئقتاردئ رةتتةؤ، ةل-جذرتئنئث حال-احؤالئن جاقسارتؤ ماقساتئندا اسان قايعئ حان الدئنا ءوزئنئث «ئمئراعا كةلؤ تةوريياسئن» ذسئنعان. حان مةن قارا بذقارا اراسئنداعئ قارئم-قاتئناستئ ؤشئقتئرماي، ادئلةت تذرعئسئنان شةشة بئلگةن. سئرتقئ ساياساتتا حالقئنئث ءوسئپ-وركةندةؤئنة ذيتقئ بولئپ، قازاق قوعامئنئث ذلگئسئن جاساعان. ول ئزدةگةن «جةرذيئق» شذرايلئ قونئس قانا ةمةس، ةلئن، جذرتئن سئرتقئ جاؤلاردان قورعايتئن جول، جاثا قوعامنئث ذلگئسئ، قازاق حالقئن تاريح ساحناسئئندا ساقتاپ قالؤ باعدارلاماسئ. ةلئ مةن جذرتئنئث بولاشاعئ تؤرالئ قاتتئ قايعئرئپ تولعانعان ابئزدئ حالئق اسان قايعئ دةپ اتاعان. ول جاثا حاندئققا ذلكةن ءذمئت ارتئپ، قازاق حالقئنئث باقئتتئ بولاشاققا جةتؤئن كوكسةگةن. وسئ ماقساتتئ كوزدةپ ول سول حاندئققا قازاق رؤلارئنئث تذگةلدةي ةنؤئنة كذش-جئگةرئن جذمساعان. اسان قايعئ ةلئنئث سؤلئ-نؤلئ، شوبئ شذيگئن، قذتتئ قونئس تاؤئپ، «ادامئ جذزگة كةلمةي ءولمةيتئن، قويئ ةكئ تولدةيتئن» مامئراجاي، ةركئن ءومئر سذرؤئن اثسادئ. بذل مذراتئن جئراؤ «جةرذيئق» دةپ اتادئ. التئ اتانعا جذك ارتئپ، التئ جئل جايلئ قونئس قاراپ، قازاق جةرئن تذگةل شولئپ شئعادئ، ءار قونئس، مةكةنگة بايئپتئ سئن، باعا بةرئپ وتئرادئ. بذل باعالارئ ءالئ كذنگة دةيئن ةل اؤزئندا ذمئتئلماي ايتئلئپ كةلةدئ. جئراؤدئث «جةرذيئقتئ» (كةيدة «جيدةلئبايسئن» دةلئنةدئ) ئزدةؤئ اتاقتئ توماس مور «ؤتوپيياسئ» (1516 ж.) مةن توممازو كامپانةللانئث «كذن قالاسئ» شئعارماسئنداعئ (1602 ж.) قييال-ارماندارئمةن ذشتاسئپ جاتئر.
جئراؤدئث ءبئر الؤان تولعاؤلارئ ءاز جانئبةك حانعا ارنالعان. وسئ ارناؤئندا جئراؤ كذنشئعئسقا كوز الماي قارايتئن كورشئ پاتشالئقتان ساقتانؤدئث قاجةتتئگئن ارنايئ ةسكةرتةدئ: «قيلئ-قيلئ زامان بولماي ما، سؤدا جذرگةن اق شورتان قاراعاي باسئن شالماي ما؟». اسان قايعئ وسئ «اقشورتان» مةن «قاراعاي» بةينةسئن كةلةسئ ءبئر تولعاؤئندا كةثئرةك اشئپ، ورئس پاتشاسئ وتارلاؤئنئث ءمان-جايئن الدئن الا ايتئپ، كورةگةندئك تانئتادئ. حالئق باسئنا تونگةن بذل قاؤئپتئث زاردابئن، ونئث نةمةن تئناتئنئن دا دال بولجايدئ: «ول كذندة قارئنداستان قايئر كةتةر، حاننان كذش، قاراعايدان شايئر كةتةر، ذلئ، قئزئث ورئسقا بودان بولئپ، قايران ةل، ةسئل جذرتئم سوندا نة ةتةر؟».
اسان قايعئنئث جئر-تولعاؤلارئ، نةگئزئنةن، ذلگئ-وسيةت، ماقال-ماتةل ئسپةتتةس بولئپ قذرئلادئ. جئراؤ رؤ-تايپالئق وداقتاردئث گةنةالوگيياسئن، حالئقتئق ءادةت-عذرئپ، داستذرلةردئ دارئپتةپ، ءومئر سذرؤدئث مانئ تؤرالئ، جاقسئلئق پةن جاماندئق، ءادئلدئك پةن زذلئمدئق، ذلكةندئ سئيلاپ-قاستةرلةؤ، ولاردئث اقئلئن الؤ، ءبئر-بئرئمةن بوسقا قئرقئسپاؤ، بةيبئت ءومئر كةشؤگة، ئزگئ نيةتتئ، قاراپايئم، ادال، شئنشئل، ئيماندئ بولؤعا شاقئرادئ: «ولةتذعئن تاي ءذشئن، قوناتذعئن ساي ءذشئن، جةلكة تةرئث قذرئسئپ، ءبئر-بئرئثمةن ذرئسپا». تذسئنئستئكپةن ذيلةسئمدئ ءومئر ءسذرؤ ءذشئن ءار ادام ءوزئن-وزئ جةتئلدئرؤئ قاجةت، ئزگئلئكتئ بولؤ - بذكئل ادامزات اتاؤلئنئث بارئنة ورتاق دةيتئن گؤمانيستئك تذجئرئم جئراؤ شئعارماشئلئعئنئث نةگئزگئ ارقاؤئ: «ادئلدئكتئث بةلگئسئ، بئلة تذرا بذرماسا. اقئلدئنئث بةلگئسئ، وتكةن ءئستئ قؤماسا. جامانداردئث بةلگئسئ، جاؤعا قارسئ تذرماسا...».
ةندئ ءبئر الؤان جئرلارئ تذرمئستا تذيگةن وي-تذجئرئم، بولجاؤ تذرئندة كةلةدئ: «قذيرئعئ جوق، جالئ جوق، قذلان قايتئپ كذن كورةر، اياعئ جوق، قولئ جوق، جئلان قايتئپ كذن كورةر؟» اسان قايعئ ةسئمئ تةك قازاق حالقئنا عانا ةمةس، باسقا دا اعايئن حالئقتارعا (قئرعئز، قاراقالپاق، نوعاي، ت.ب.) كةثئنةن تاراعان. بذل ورايدا جئراؤ تولعاؤلارئنداعئ جوعارئداعئداي فيلوسوفييالئق جانة پسيحولوگييالئق مانئ زور قاناتتئ سوزدةردئث اتقارعان وزئندئك رولئ ةرةكشة.
اسان قايعئنئث فيلوسوفييالئق دذنيةتانئمئ ءذش باعئتقا بولئنةدئ: 1) ةتيكالئق دذنيةتانئم - ذلئ جئراؤدئث فيلوسوفييالئق ويلارئنئث وزةگئن قذرايدئ. ادام، ادامشئلئقتئث باستئ قاسيةتتةرئ، ولاردئث ءمانئ مةن سيپاتئ جوعارئ ئيماندئلئق دةثگةيئندة قاراستئرئلعان. پوةتيكالئق فورمامةن بةرئلگةن ةتيكالئق ذعئمدار، تذسئنئكتةر، قاعيدالار شئعئس وركةنيةتئنة تان ةرةكشةلئكتةرمةن ساباقتاستئق تاؤئپ، ادامگةرشئلئكتئث الؤان قئرلئ بولمئسئن ايقئندايدئ؛ 2) پوةتيكالئق زةردة جانة فيلوسوفييانئث قازاق دذنيةتانئمئندا ةگئز ذعئم ةكةنئن جئراؤ ءوز تولعاؤلارئ ارقئلئ تولئق دالةلدةپ بةردئ. ادام ءومئرئنئث ءمانئ، ماقساتئ، ءولئمنئث راستئعئ، قورشاعان دذنيةنئ تانؤ ماسةلةلةرئ اسان قايعئ فيلوسوفيياسئنئث باستئ باعئتتارئ؛ 3) اسان قايعئ گؤمانيزمئ، ادامعا دةگةن سذيئسپةشپئلئگئ تاريحي سانا ارقئلئ تذركئ حالئقتارئنئث جادئندا ساقتالعان.
نوعاي، وزبةك، تذرئكمةن، قئرعئز، قاراقالپاق حالئقتارئ اراسئندا اسان قايعئ ةسئمئ ئلتيپاتپةن اتالئپ، قذرمةت تذتئلادئ. ونئث اقئندئق ويئ مةن جئراؤلئق فيلوسوفيياسئ ءوزئنئث تانئمدئق قذدئرةتتئلئگئمةن ةرةكشةلةنةدئ. قازاق حالقئ عاسئرلار بويئ تاريحي ساتئلارئندا اسان قايعئ ةسئمئن ذستةمدئككة، وزبئرلئققا، ادئلةتسئزدئككة قارسئ ذستانعان ئزگئلئك سيمأولئنا اينالدئردئ.
ةل اؤئزئنداعئ اثئزدارعا قاراعاندا اسان قايعئ حالئق قامئن ويلاعان اقئلگوي، كورةگةن عانا ةمةس، سونئمةن بئرگة داؤلةسكةر كذيشئ دة بولعان. كوپتةگةن كذيلةرئنئث اتئ مةن اثئز اثگئمةسئ دة ءالئ كذنگة دةيئن ايتئلادئ. ال، بذگئنگئ كذنگة «ةل ايرئلعان»، «اسان قايعئ»، «جةلمايانئث جذرئسئ»، «زار» سيياقتئ ساناؤلئ كذيلةرئ عانا جةتكةن. «ةل ايرئلعان» كذيئن عذبايدوللا مذحيتوأتئث تارتؤئندا العاش رةت ا.زاتاةأيچ نوتاعا تذسئرگةن. سونداي-اق، تولئق نذسقاسئن 1964 جئلئ مذقاس قذسايئنوأتئث تارتؤئندا ت. مةرعاليةأ نوتاعا تذسئرگةن.
دةرةككوزئ:
قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ 1 توم