ةسئم حان، ةثسةگةي بويلئ ةر ةسئم
ةسئم حان قازاق حاندئعئنئث استاناسئ تذركئستان قالاسئندا تذرئپ، بيلئك جذرگئزدئ. سذلتان كةزئندة- اق اعاسئ تاؤةكةل حانمةن بئرگة تذركئستاننان سامارقانعا دةيئنگئ جةردئ قازاق حاندئعئ قذرامئنا قوستئ. 1598 جئلئ تاؤةكةل قايتئس بولعان سوث، حان تاعئنا وتئردئ. 1599 جئلئ بذحار حاندئعئمةن شارت جاساسئپ، تاشكةنت قالاسئ مةن ونئث اينالاسئن قازاق حاندئعئنا قوسئپ الدئ. وسئدان باستاپ تاشكةنت ةكئ عاسئر بويئ قازاق حاندئعئ بيلئگئندة بولدئ. 17 عاسئردئث باسئندا تاشكةنتتئ بيلةؤشئ تذرسئن مةن ةسئم حان اراسئندا بيلئك ءذشئن كذرةس شيةلةنئسة تذستئ. تذرسئننان جةثئلگةن ةسئم حان شئعئس تذركئستان بيلةؤشئسئ ابد ءار-راحئمنئث ورداسئنا كةتةدئ. كةيبئر زةرتتةؤلةردة ةسئم حان شئعئس تذركئستانعا ابد ءار-راحئم حاننئث تئلةگئ بويئنشا بارعان دةپ كورسةتئلةدئ. ابد ءار-راحئم حاننئث قئزئ پادشاه ارؤعا ذيلةندئ. ال، ابد ءار-راحئم ةسئم حاننئث اعاسئ (كةيبئر دةرةكتةردة ءئنئسئ) كذشئك سذلتاننئث قئزئن الدئ. بذل كةزدة شئعئس تذركئستان حاندئعئنئث ئشكئ ساياسي جاعدايئ شيةلةنئسئپ، ءوزارا تالاس-تارتئستار كذشةيگةن ةدئ. ةسئم حان ابد ءار-راحئم حانمةن بئرئگة وتئرئپ، شئعئس تذركئستانداعئ كوپتةگةن قالالاردئ قايتادان حان بيلئگئنة باعئندئردئ. سويتئپ، شئعئس تذركئستان حاندئعئنئث ابد ءار-راحئم حان توثئرةگئنة توپتاسؤئنا جاردةمدةستئ. وسئ تذستا بيلئككة تالاسقان ءوز اعالارئنان قؤعئن كورئپ، قاشئپ جذرگةن ءابئلعازئ باهادذر حان ةسئم حاندئ پانالاپ، ونئث قولئندا ءذش ايداي تذردئ. شئعئس تذركئستان حاندئعئنا ارقا سذيةگةن ةسئم حان 1628 جئلئ تذرسئندئ ءولتئرئپ، قازاق حاندئعئنئث بيلئگئن قايتادان تولئق ءوز قولئنا الئپ، ءبئر ورتالئققا باعئنعان ءئرئ مةملةكةت قذردئ.
ةسئم حان ويرات قالماقتارئمةن كذرةستة ةرلئك پةن باتئلدئقتئث ونةگةسئن كورسةتئپ، «ةثسةگةي بويلئ ةر ةسئم» اتاندئ. ةسئم حاننئث قالماقتار مةن تذرسئنعا قارسئ كذرةسئندة قاراساي، الاتاؤ، جالاثتذس، جارئلقامئس، سذلةيمةن، مايانباي، جيةمبةت باتئرلار ةرلئگئمةن كوزگة ءتذستئ. جيةمبةتتئث «ؤا، ةثسةگةي بويلئ ةر ةسئم» دةپ باستالاتئن جئرئ وسئ كةزةثدة تؤعان. قالماقتارعا قارسئ كذرةستة ةسئم حان باتئس قازاقستان جةرئندةگئ نوعايلارمةن اراداعئ قارئم-قاتئناستئ كذشةيتئپ، قازاق-قئرعئز ئنتئماعئن ورناتؤعا كذش سالدئ. ةسئم حانعا ارناپ قئرعئز جةرئندةگئ كةثساي شاتقالئندا ةسكةرتكئش سالئنسا، ةسئم حان تاشكةنتتة قئرعئز كوكئم بيگة كذمبةز ورناتتئ. ول بيلئك ةتكةن تذستا قازاق حاندئعئنئث اسكةري قؤاتئ كذشةيئپ، 300-400 مئثعا دةيئن اتتئ اسكةر شئعارا الدئ. ال بذل كةزدة كورشئلةس ذلكةن مةملةكةتتةر ءئيران 50-60 مئث، رةسةي 70-80 مئث، قئتاي 100 مئثداي عانا اتتئ اسكةر شئعاراتئن ةدئ.
ةسئم حان جةتئسؤ جةرئندةگئ قازاق حاندئعئنئث ئقپالئن كذشةيتؤ ماقساتئندا شئعئس تذركئستانمةن ساياسي بايلانئسئن جاقسارتتئ. ةل بيلةؤدةگئ جول-جوبالار مةن ادةت-عذرئپتار تؤرالئ ةرةجةلةر جيناعئ - «ةسئم حاننئث ةسكئ جولئ» قازاق ةلئندة 19-20 عاسئرلار ورتاسئنا دةيئن ساقتالئپ، قئزمةت ةتتئ. رةسةي دةرةكتةرئندة ةسئم حاننئث تذسئندا قازاق حالقئ اراسئنداعئ جةتئ اتاعا دةيئن نةكةگة تذرماؤ تارتئبئ زاثداستئرئلعانئ تؤرالئ ايتئلادئ. ةسئم حان قازاق حالقئنئث اتا سالتئنئث ساقتالؤئنا شةشؤشئ ءمان بةردئ. قازاق حاندئعئنئث بئرلئگئن نئعايتئپ، شةكاراسئن كةثةيتؤگة ذلكةن ذلةس قوستئ. ةسئم حان تذركئستاندا جةرلةنگةن، قابئرئنئث باسئنا كةسةنة ورناتئلعان.
دةرةككوزئ:
قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ، 3 توم